Пустыня: Розніца паміж версіямі
[недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др робат дадаў: uz:Choʻl |
др clean up, replaced: Дзяцей (возера)| → Возера Дзяцей|, западзін → упадзін, і у → і ў, найболей → найбольш (2), асцяў → асцей, Пяшчан → using AWB |
||
Радок 4:
== Агульная характарыстыка ==
Пустыні распаўсюджаныя ва ўмераным поясе [[Паўночнае паўшар'е|Паўночнага паўшар'я]], [[Субтропікі|субтрапічных]] і [[Тропікі|трапічных]] паясах Паўночнага і [[Паўднёвае паўшар'е|Паўднёвага паўшар'яў]]. Характарызуюцца арыднымі ўмовамі ўвільгатнення (гадавая сума ападкаў менш 200 мм, а ў экстраарыдных раёнах — меней 50 мм; каэфіцыент увільгатнення, які адлюстроўвае суадносіны ападкаў і выпаральнасці, — 0—0,15). У рэльефе — складанае спалучэнне сугор'яў, дробнасопачніка і астраўных гор са структурнымі пластовымi раўнінамі, старажытнымі рачнымі далінамі і замкнёнымі азёрнымі
== Класіфікацыя пустыняў ==
Радок 22:
== Флора і фауна==
Краявідны склад расліннасці пустыняў вельмі своеасаблівы. Нярэдка назіраецца частая змена раслінных груповак, іх комплекснасць, што абумоўленае будовай паверхні пустыняў, разнастайнасцю глебавых грунтоў, часта якія змяняюцца ўмовамі ўвільгатнення. Нараўне з гэтым у характары размеркавання і экалогіі пустыннай расліннасці розных кантынентаў шмат агульных рыс, якія ўзнікаюць у раслін у падобных умовах пасялення: моцная разрэджанасць, бедны краявідны склад, якія прасочвацца часам на вялікіх прасторах. Для нутрамацерыковых пустыняў умераных паясоў тыповыя выгляды раслін склерафільнага тыпу, у тым ліку бязлісцевыя [[хмызняк]]і і [[паўхмызняк]]і ([[саксаул]], [[джузгун]], [[эфедра]], [[салянка]], [[палын]] і інш.). Важнае месца ў [[фітацэноз]]ах паўднёвай падзоны пустыняў гэтага тыпу займаюць травяністыя расліны — эфемеры і эфемероіды. У субтрапічных і трапічных унутрамацерыковых пустынях Афрыкі і Аравіі таксама пераважаюць ксерафiльныя хмызнякі і шматгадовая трава, але тут з'яўляюцца і [[суккулент]]ы. Зусім пазбаўленыя расліннасці масівы [[бархан]]ных пяскоў і пляцы, пакрытыя солевай скарынкай. Багатыру раслінны полаг субтрапічных пустыняў Паўночнай Амерыкі і Аўстраліі (па багацці расліннай масы яны каштуюць бліжэй да пустыняў Сярэдняй Азіі) — участкаў, пазбаўленых расліннасці, тут амаль няма. Па гліністых паніжэннях паміж градамі пяскоў пераважаюць нізкарослая [[акацыя]] і [[эўкаліпт]]ы; для галечна-друзавай пустыні характэрныя паўкустарніковыя салянкі — [[лебяда]], [[прутняк]] і інш. У субтрапічных і трапічных прыакіянiчных пустынях ([[Заходняя Сахара]], [[Намiб]], [[Атакама]], [[Каліфорнія]], [[Мексіка]]) пануюць расліны сукулентнага тыпу. На саланчаках пустыняў умеранага, субтрапічнага і трапічнага паясоў шмат агульных выглядаў. Гэта — галафільныя і сукулентныя паўхмызнякі і хмызнякі ([[тамарыкс]], [[селітранка]] і інш.) і аднагадовыя салянкі ([[салянка(расліна)|салянка]], [[сведа]] і інш.). Значна адрозніваюцца ад асноўнай расліннасці пустыняў фітацэнозы [[аазіс]]аў, тугаеў, буйных рачных далін і дэльт. Для далін пустынна-умеранага пояса [[Азія|Азіі]] характэрныя зараснікі лістападных дрэў — [[туранговая таполя]], [[джыда]], [[вярба]], [[карагач]]; для далін рэк субтрапічных і трапічных паясоў — вечназялёныя расліны — [[Пальмавыя|пальма]], [[олеандр]]. Умовы існавання ў пустынях вельмі суровыя: адсутнасць вады, сухасць паветра, моцная інсаляцыя, зімовыя маразы пры вельмі малым снежным полазе або яго адсутнасці. Таму тут існуюць галоўным чынам спецыялізаваныя формы (з прынадамі як морфа-фізіялагічнымі, так і ў выяве жыцця і паводзінах). Для пустыняў характэрныя хутка якія перасоўваюцца жывёлы, што звязана з пошукамі вады (вадапоі выдаленыя) і карма (травяны полаг разрэджаны), a таксама з абаронай ад пераследу драпежнікамі (хованкі адсутнічаюць). У сувязі з неабходнасцю хованкі ад ворагаў і суровымі кліматычнымі ўмовамі ў шэрагу жывёл моцна развітыя прынады для капання ў пяску (шчоткі з падоўжаных пругкіх валасоў, шыпiкi і шчацiнкi на нагах, якія служаць для адграбання і адкідвання пяску; разцы, a таксама вострыя кіпцікі на перадпакоях лапках — у грызуноў). Яны будуюць падземныя сховішчы (норы), часта вельмі вялікія, глыбокія і складаныя (вялікая песчанка), або здольныя хутка закопвацца ў друзлы пясок (яшчаркі круглагалоўкi, некаторыя казуркі). Маюцца хутка якія бегаюць формы (асабліва капытныя). Шматлікія пустынныя гады (яшчаркі і змеі) таксама здольныя вельмі хутка перасоўвацца. Фауне пустыняў уласцівая «пустынная» афарбоўка — жоўтыя, светла-бурыя і шэрыя тоны, што робіць шматлікіх жывёл малапрыкметнымі. Вялікая частка пустынная фауны ўлетку вядзе начную выяву жыцця. Некаторыя ўпадаюць у спячку, прычым у асобных выглядаў (напрыклад, у байбакоў) яна пачынаецца ў разгар спёкі (летняя спячка, непасрэдна пераходзячая ў зімовую) і звязаная з выгараннем раслін і недахопам вільгаці. Дэфіцыт вільгаці, асабліва пітнай вады, — адна з галоўных
== Гаспадарчае выкарыстанне пустыняў ==
У пустынях развіта пашавае [[жывёлагадоўля]]. Земляробства магчыма толькі з дапамогай абрашэння і практыкуецца ў асноўным у далінах буйных рэк. Шматлікія пустыні багатыя карыснымі выкапнямі (асабліва ў Азіі), вырабляецца здабыча нафты і газу. У краінах СНД пустыні займаюць значную частку тэрыторыі [[Казахстан]]а, вялікую частку тэрыторыі [[Узбекістан]]а і [[Туркменістан]]а. У Расіі пустыні маюцца на ўсходзе [[Калмыкія|Калмыкіі]] і ў паўднёвай палове [[Астраханская вобласць|Астраханскай вобласці]]. На [[Украіна|Украіне]] існуе [[Алешкоўская пустыня]] на поўдні [[Херсонская вобласць|Херсонскай вобласці]]. У поймах і дэльтах буйных рэк, перасякалых пустыні ([[Волга]], [[Ахтуба]], [[Сырдар'я]], [[Амудар'я]]), шырока практыкуецца паліўнае земляробства (агародніцтва, рысаводства, баваўнаводства, а месцамі і вiноградарство). Спрыяльныя ўмовы для пашавай жывёлагадоўлі ([[авечкагадоўля]], [[верблюдоводство]]) маюцца ў
== Экалогія ==
Дзякуючы аддаленасці ад цывілізацыйнага прагрэсу і ўстойлівай кліматычнай, пустыні захавалі ўнікальныя экалагічныя сістэмы. У некаторых краінах участкі пустыняў уключаныя ў склад нацыянальных запаведнікаў. З іншага боку, чалавечая дзейнасць зблізку пустыняў (высечка лесу, перакрыцце рэк) прывяла да пашырэння пустыняў. Апустыньванне — адзін з самых грозных, глабальных і хуткабежных працэсаў сучаснасці. У 90-х гадах апустыньванне стала пагражаць 3,6 млн га
== Спасылкі ==
Радок 43:
{{Link FA|pt}}
{{Link FA|sl}}
[[af:Woestyn]]
[[als:Wüste]]
|