Парламент Вялікабрытаніі: Розніца паміж версіямі

'''Парламент Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі''' ({{lang-en|Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland}}) — вышэйшы заканадаўчы орган у [[Вялікабрытанія|Злучаным Каралеўстве і Каралеўскіх заморскіх тэрыторыях]]. Яго ўзначальвае Брытанскі манарх. Парламент двухпалатны, уключае ў сябе верхнюю палату, палату лордаў, і ніжнюю палату, палату абшчын. Палата лордаў не выбіраецца, яна ўключае ў сябе лордаў духоўных (вышэйшае духавенства англіканскай царквы) і лордаў свецкіх (членаў пэрства). Палата абшчын, наадварот, дэмакратычна абіраемая палата. [[Палата лордаў Вялікабрытаніі|палата лордаў]] і [[палата абшчын Вялікабрытаніі|палата абшчын]] збіраюцца ў розных памяшканнях [[Вестмінстэрскі палац|Вестмінстэрскага палаца]] ў [[Лондан]]е. Па звычаі, усе міністры, уключаючы прэм'ер-міністра, выбіраюцца выключна з складу [[парламент]]а.

Англійскі парламент быў спецыфічным саслоўна-прадстаўнічым органам, не падобным ні на адзін прадстаўнічы інстытут Еўропы. Сваім узнікненнем ён быў абавязаны як ўсталяваліся да XIII - XIV XIII—XIV стст. палітычным формам ўзаемаадносін саслоўяў Англіі з каралеўскай уладай, так і асаблівасцям сітуацыі ва ўмовах крызісу ўлады другой паловы XIII ст. Немалое значэнне ў гэтым доўгім працэсе адыгралі і традыцыі прыцягнення каронай вышэйшай шляхты да вырашэння дзяржаўных спраў, узыходзячыя да най манархіі.<br />

Гістарычным пачаткам саслоўнага прадстаўніцтва былі сходу васалаў караля, якія з сярэдзіны XII ст. сталі абавязковай часткай дзяржаўнага жыцця. Ў 1146  г. з удзелам баронаў і біскупаў (як свецкіх і духоўных васалаў кароны) былі зацверджаны Кларэндонскія артыкулы. Згода такога сходу на заканадаўчыя прапановы каралёў надалей стала лічыцца больш чым пажаданым. Склікаць каралём такі сход стала гуляць і роля вышэйшай суда - — суда пэраў (роўных). У другой палове XII ст. у сходах ўдзельнічалі ўжо не толькі вышэйшыя, але і сярэднія васалы («старэйшыя і малодшыя бароны»). У [[Вялікая хартыя вольнасцяў |Вялікай хартыі вольнасцяў ]] была спецыяльна агавораны абавязак кароны склікаць у неабходных выпадках і ў адмысловым парадку «архіепіскапаў, епіскапаў, абатаў, графаў і старэйшых баронаў і , акрамя таго, усіх тых, хто трымае ад нас непасрэдна да вызначанага дня і ў пэўнае месца»<ref>[http://www.fordham.edu/halsall/source/magnacarta.asp Текст Великой хартии вольностей на английском языке.]</ref>. У далейшым, абапіраючыся на Хартыю, саслоўя не толькі неаднаразова патрабавалі ад кароны яе пацверджання, але і павялі палітычную барацьбу за ўплыў гэтага сходу на размеркаванне каралеўскіх пасад.<br />

У другой чвэрці XIII ст. савет магнатаў (духоўных і свецкіх баронаў) стаў абавязковым спадарожнікам каралеўскай улады. У 1236-1258 1236—1258 гг. савет склікаўся па два-тры разы на год для нарад па палітычных пытаннях; нярэдкія былі патрабаванні магнатаў ставіць і здымаць каралеўскіх службовых асоб. Ва ўмовах крызісу і распачатай грамадзянскай вайны ў Англіі (1236-1267 1236—1267 гг.) ўплыў саветаў магнатаў ўзмацніўся. Па Вестмінстэрскім правізіям 1258  г. сход ўстанавіла нават своеасаблівую саслоўную апеку над каралеўскім кіраваннем, стварыўшы выканаўчы савет 15-ці.<br />

Імкненне баронаў паставіць толькі пад свой кантроль каралеўскую ўладу выклікала апазіцыю сярод больш шырокіх колаў рыцарства і гараджан. Палітычным і вайсковым лідэрам апазіцыі выступіў выхадзец з французскай шляхты граф [[Сымон дэ Манфор]]. Ён стаў ініцыятарам арганізацыі больш шырокага прадстаўніцтва для фарміравання новай палітычнай структуры. Пасля захопу апазіцыяй значнай тэрыторыі і падтрымкі яе Лонданам у чэрвені 1264  г., дэ Манфорам быў скліканы парламент у г. Лондане, куды, акрамя прэлатаў і баронаў, былі запрошаны па 4 прадстаўнікі ад графстваў. Гэта прадстаўніцтва прыняло адмысловы акт — - "«Форму кіравання"», складзеную дэ Манфорам, дзе па-новаму вырашаліся пытанні ўлады караля і прадстаўніцтва. (Эпізадычна рыцараў на дзяржаўныя сходу заклікалі і раней, на працягу першай паловы XIII cт.) У новы скліканы дэ Монфорам парламент - — у студзені 1256г1256 г. - — былі запрошаны не толькі рыцары ад графстваў, але і прадстаўнікі гарадоў. Гэта стала нараджэннем новай установы, дзе былі прадстаўлены асноўныя саслоўя Англіі.<br />

Канчатковае зацвярджэнне парламента ў дзяржаўна-палітычнага жыцці Англіі заняло доўгі час: 35 - — 40 гадоў. Толькі ў 1290-я гг. ён аформіўся як пастаянна дзеючая ўстанова. Тады ж за прадстаўніцтвам замацоўваецца і назва parliamentem. У кіраванне караля [[Эдуард I |Эдуарда I ]] (1272 - 1307 1272—1307 гг.) склаліся і асноўныя прынцыпы арганізацыі прадстаўніцтва.<br />

Да сярэдзіны XIV ст. склалася падзел парламента на дзве палаты - — верхнюю і ніжнюю, палату лордаў і палату абшчын. Гэтыя назвы ўвайшлі ў шырокае ўжыванне пазней, у XVI ст.верхняя палата ўключала прадстаўнікоў свецкай і царкоўнай арыстакратыі, якія ўваходзілі і ў Вялікі каралеўскі савет. Лордам рассылаліся імянныя запрашэння на сесіі за подпісам караля.<br />

Найважнейшым этапам у станаўленні брытанскага парламентарызму стала [[Англійская рэвалюцыя]] 1640 - 1660 1640—1660 гг. Менавіта яна заклала тыя асновы парламенцкага ладу, якія існуюць у Вялікабрытаніі да гэтага часу. На гэтыя гады прыпадае найбольш жорсткая барацьба парламента за сваё месца ў дзяржаўным кіраванні.<br />

[[«Слаўная рэвалюцыя» 1688 г.]] і прыход да ўлады [[Вільгельм III Аранскі |Вільгельма III Аранскага ]](1689 - 1702 1689—1702 гг.) падвялі рысу пад шматвяковай барацьбой паміж каронай і нацыянальным прадстаўніцтвам. Аднак адбыўся пераварот гістарычна быў завяршэннем агульнага працэсу пераўтварэння англійскай абсалютнай манархіі ў новую канстытуцыйную манархію, пры якой паўнамоцтвы караля былі абмежаваныя прэрагатывамі парламента, інстытутамі палітычнай волі і самастойнай юстыцыі. Новы дзяржаўны лад - — канстытуцыйнай парламенцкай манархіі - — быў юрыдычна аформлены і замацаваны шэрагам заканадаўчых актаў, прынятых на працягу 1689 - 1716 1689—1716 гг. Найважнейшамы з гэтых актаў былі[[Біль аб правах 1689 г.]]<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Engl/XVII/1680-1700/Akty_parlament/bill_o_pravach_1689.phtml?id=4895 Біль аб правах 1689  г.]</ref>, які ўсталяваў вяршэнства парламента ў галіне заканадаўчай улады і фінансавай палітыкі, а таксама [[Акт аб ўладкаванні 1701 г.]]<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Engl/XVIII/1700-1720/Akty_Parlament/akt_ustroenii_12_06_1701.phtml?id=4900 Акт аб ўладкаванні 1701  г.]</ref>, які ўсталяваў парадак пасада ў спадчыну і ўтрымліваў далейшыя ўдакладненні прэрагатыў заканадаўчай і выканаўчай улады.<br />

Парламент XVIII-XIX XVIII—XIX стст. цалкам успрыняў арганізацыю гістарычнага англійскага парламента, але ў дзейнасці яго склалася шмат новых канстытуцыйных звычаяў - — у асаблівасці звязаных з заканадаўствам і ўзаемаадносінамі з каронай. Канстытуцыйныя звычаі сталі адыгрываць найважнейшую ролю сярод крыніц парламенцкага права.<br />

Важную ролю станауленні незалежнасці парламенту сталі тры выбарчыя рэформы 1832 г, 1867  г., 1884-1885 1884—1885 г. Рэформа 1832  г. мела далёка ідучыя наступствы, так як пакончыла з сярэднявечнай сістэмай фарміравання вышэйшага прадстаўнічага органа - — палаты абшчын. Яе вынікі не абмяжоўваючысяліся чыста механічным павелічэннем электарату, ацэньваць якое неабходна ў кантэксце канкрэтна-гістарычнай сытуацыі, улічваючы не толькі саму барацьбу і вылучаныя ў яе ходзе патрабаванні, але і яе значэнне для палітычнага жыцця краіны ў наступны перыяд. Наступныя рэформы 1867 і 1884 - 1885 1884—1885 гг., яшчэ больш пашырылі выбарчае права. У выніку правядзення трох выбарчых рэформаў быў сур'ёзна зменены аблічча прадстаўнічых інстытутаў улады ў Вялікабрытаніі. Палаце лордаў прыйшлося растацца з надзеямі на раўнапраўе з палатай абшчын, якая стала дамінуючым элементам брытанскага парламента. Цяпер ніжняя палата, абапіраючыся на больш шырокі электарат, прэтэндавала на ролю выразительницы інтарэсаў усёй нацыі, у той час як лорды, па-ранейшаму, прадстаўлялі інтэрэсы толькі свайго класу.<br />

Мадэрнізацыя палітычнай сістэмы Вялікабрытаніі ў XIX ст. завяршылася, такім чынам, усталяваннем домінуючага становішча парламента ва ўзаемаадносінах з урадам і ператварэннем парламента ў орган, яки вызначае бягучую палітыку дзяржавы (другая трэць XIX-канец XIX ст.). У выніку быў сфармаваны найбольш класічны ўзор сістэмы парламентарызму (хоць і ў рамках канстытуцыйнай манархіі) з адказным парламенцкіх урадам і парламенцкімі партыямі, характэрны наогул для палітычнай сістэмы новага часу. Гэта забяспечыла Вялікабрытаніі стабільнае рэфармаванне розных абласцей сацыяльнай і палітычнай жыцця, рашэнне шматлікіх вострых эканамічных і палітычных, у т. ч. знешнепалітычных, праблем. Да пачатку XX ст. Вялікабрытанія ўяўляла найбольш вольную ў палітычным і прававым сэнсе краіну, найбольш магутная дзяржава усяго заходняга свету, цэнтр велізарнай каланіяльнай імперыі, існаванне якой таксама забяспечвала палітычную стабільнасць у краіне. <br />

З другой паловы XIX ст. ўрад стаў аказваць ўсё больш вызначальнае ўздзеянне на заканадаўчую працэдуру. З 1881  г. ўвайшло ва ўжытак "«правіла спешнасці"», згодна з якім прэм'ер-міністр мог прапанаваць палаце абшчын абмеркаваць біль па-за ўстаноўленай чарговасці ў сілу асаблівай дзяржаўнай важнасці. Дэпутаты атрымалі права патрабаваць спыненне спрэчак (з 1887  г.), і за такую рэзалюцыю абавязкова павінны былі галасаваць. Да гэтага ход спрэчак ніяк не рэгламентаваны, і іх працягласць ыла адвольнай. Казаць дэпутаты парламента маглі толькі без якіх-небудзь запісак. Тады ж ўвайшло ў практыку правіла "«гільяціны"»: на абмеркаванне законапраекта загадзя адводзілася пэўны час, і калі біль не быў абмеркаваны цалкам, не абмеркаваныя часткі ставіліся на галасаванне без далейшых спрэчак.<br />

Вяршэнства палаты абшчын было выразна ўстаноўлена ў пачатку XX ст. У 1909  г., палата абшчын прыняла так званы «народны бюджэт», які ўводзіў шматлікія змены падаткаабкладання, нявыгадныя для багатых землеўладальнікаў. Палата лордаў, якая складалась з магутнай зямельнай арыстакратыі, адхіліла гэты бюджэт. Выкарыстоўваючы папулярнасць гэтага бюджэту і непапулярнасць лордаў, у 1910  г. выбары выйграла ліберальная партыя. Выкарыстоўваючы вынікі выбараў, ліберальны прэм'ер-міністр [[Герберт ГенриГенры Асквіт]] прапанаваў парламенцкі закон, які павінен быў абмежаваць паўнамоцтвы палаты лордаў. Калі лорды адмовіліся прыняць гэты закон, АсквитАсквіт звярнуўся да караля з просьбай стварыцьзрабіць некалькі сотняў ліберальных пэраў, каб размыць большасць кансерватыўнай партыі ў палаце лордаў <ref>[http://www.science-intention.info/doc/tom2.pdf Горботенко, Е.  И.  Палата лордов британского парламента в 1832 — 1911 1832—1911 гг. / Е.  И.  Горботенко // Сборник тезисов докладов Республиканской научной конференции студентов и аспирантов Республики Беларусь «НИРС―2011», 18 октября 2011  г., Минск; редколлегия: С.  В.  Абламейко [и др.].  — Минск: Издательский центр БГУ, 2011.  — С. 562.]</ref>. Перад тварам такой пагрозы, палата лордаў прыняла Парламенцкі акт, які дазваляў лордам толькі затрымліваць прыняцце закона на тры сесіі (скарочана да двух сесій ў 1949  г.), пасля чаго ён ўступаў у дзеянне, нягледзячы на іх пярэчанні <ref>[http://ru.wikisource.org/wiki/Парламентский_акт_1911_года Парламентский акт 1911 года // Сборник документов по истории нового времени. Экономическое развитие и внутренняя политика стран Европы и Америки. 1870—1914 / Сост. П.  И.  Остриков, П.  П.  Вандель.  — М.: Высшая школа, 1989.]</ref>.

У другой палове XX ст. былі праведзены далейшыя рэформы парламенту: ў 1958  г. [[Акт аб пажыццёвых пэрах]] дазволіў перыядычнае стварэнне пажыццёвых пэраў. У 1960-я, стварэнне спадчынных пэраў было спынена, і з тых часоў амаль усе новыя пэры былі толькі пажыцьцёвыміпажыццёвымі. [[Акт аб палаце лордаў 1999 г.]] адмяніў аўтаматычнае права спадчынных пэраў на месца ў вышэйшай палаце, за выключэннем 92 пэраў.

== Арганізацыя дзейнасці ==

Прыватны біль (Private Bill) быў самым шматлікім тыпам закона. Прапанову аб такім мог унесці любы выбаршчык, які заручыўся падтрымкай хаця бы аднаго дэпутата. Ён дакранаўся мясцовых спраў, якія патрабуюць дзяржаўнага ўмяшання. Прыватны біль уяўляўся ў выглядзе петыцыі (і быў як бы працягам гэтага права) і далей абмяркоўваўся ў трох па-асабліваму складзеных камітэтах: пастаянным з 11 дэпутатаў, камітэце адбору з 6 дэпутатаў, праходжання. Затым ён ўносіўся на меркаванне Палаты абшчын і галасаваць, як правіла, без дэталёвых спрэчак.<br />

Публічны (Public Bill) біль уяўляў, уласна, у шырокім сэнсе закон. Яго ўносіў ўрад. Папярэдняе абмеркаванне праводзілі спецыяльна створаныя дэпутацкія камісіі - — як правіла, па 5 дэпутатаў. Кожны біль павінен быў прайсці тры чытання - — рознага значэння і пэўнасці. Першае чытанне было фармальным і не мела змястоўнага значэння, т. е. палата проста паведамляе аб праекце. Другое - — было концепционнымканцэпцыённым, і пасля яго аддрукаванынадрукаваны праект (да 1849  г. - — перапісаны на пергаменце) накіроўваўся ў камісію. Толькі у трэцім чытанні уласнаўласна зацвярджаўся ці адхіляўся законапраект. Публічныя білі павінны былі прайсці разгляд абавязкова ў кожнай палаце парламента на працягу адной сесіі. Галасаванне ў Палаце абшчын праводзілася па прынцыпе «Так» - — «Не», у палаце лордаў - — «Згодны» - — «Не згодны». Затым законапраект паступаў праз канцлера на зацвярджэнне манарху.<br />

Акрамя заканадаўчай дзейнасці, дэпутаты парламента мелі паўнамоцтвы запыту да ўрада. З пачатку XVIII ст. яны былі фармальныя і зводзіліся да права задаваць пытанні несодержательногобеззмястоўнага ўласцівасціхарактару члену кабінета (т. еб. ці вядома здарэнне або з'ява ўраду). З 1783  г. яно было прызнана афіцыйна. Аднак за членамі кабінета таксама было прызнана права адказваць ці не адказваць на запыты. Толькі ў 1869  г. права парламенцкага запыту стала важным канстытуцыйным звычаем, і лёс запыту была ўзаемазлучаная з даверам членам кабінета ці ўсім ўраду.<br />

З 1330  г. парламент збіраўся не радзей аднаго разу ў год (фактычна часцей - — да чатырох разоў на працягу года, калі гэта патрабавала палітычная сітуацыя). Пасяджэнні, за вылікам часу пераездаў, святаў і іншых перапынкаў, працягваліся ў сярэднім ад двух да пяці тыдняў. Так як парламент адкрываўся па запрашэнні караля, то яго ўдзельнікі збіраліся ў тым месцы, дзе ў дадзены момант знаходзіўся каралеўскі двор. Як правіла, гэта было Вестмінстэрскае абацтва.<br />

Мовай парламенцкай дакументацыі, асабліва пратаколаў сумесных пасяджэнняў палат, быў французскі. Некаторыя з запісаў, у асноўным службовыя або якія адносяцца да спраў Царквы, вяліся на латыні. У вуснай парламенцкай прамовы ў асноўным таксама выкарыстоўваўся французскі, але з 1363  г. прамовы дэпутатаў часам прамаўляліся і на англійскай мове.<br />

У 14-15 стст. ў грамадстве складваецца ўяўленне і аб статусе дэпутата. Гэта паняцце роўна тычылася членаў абедзвюх палат і ўключала шэраг юрыдычных прывілеяў, перш за ўсё дэпутацкую недатыкальнасць. Апошняя, якая ўвайшла ў практыку да пачатку 15В., Мела на ўвазе ахову жыцця і маёмасці дэпутатаў, а таксама свабоду ад арышту (і тое, і другое - — толькі на час сесіі).<br />

Асаблівае значэнне мела дзейнасць парламента, звязаная з падаткаабкладаннем. Фіскальная сістэма дзяржавы яшчэ толькі фарміравалася, і многія падаткі, у першую чаргу прамыя, з'явіліся надзвычайнымі. Адзначым, што падаткі ў Англіі плацілі ўсё, і не толькі трэцяе саслоўе, як у Францыі. Гэта акалічнасць ухіляеадхіляе адну з магчымых прычын канфрантацыі паміж саслоўямі.<br />

З 1297  г. парламент валодаў правам дазваляць прамыя падаткі на рухомую маёмасць. З 1320-х гг. ён дазваляе збор экстраардынарных падаткаў. У неўзабаве палата абшчын дамаглася такога ж правы і ў дачыненні да мытных пошлін. Такім чынам, асноўную частку фінансавых паступленняў кароль атрымліваў пры згодзе ніжняй палаты (афіцыйна - — у выглядзе яе дару), якая выступала ад імя тых, каму трэба было гэтыя падаткі плаціць. Моцныя пазіцыі палаты абшчын у такой важнай для караля справе, як фінансы, дазваляла ёй пашырыць свой удзел і ў іншых галінах парламенцкай дзейнасці.<br />

* [http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/1809/1/Орлова%20НЕ.pdf Орлова, Н.  Е.  Вопросы начального образования в английском парламенте (50-е гг. XIX в.) / Н.  Е.  Орлова // Працы гiстарычнага факультэта БДУ: навук. зб. Вып. 3 / рэдкал.: У.  К.  Коршук (адк. рэдактар) [i iнш.]. – — Мiнск: БДУ, 2008. – — C. 94–10094-100.]

* Избранные конституции зарубежных стран: Сб. док / сост. Б.  А.  Страшун.  — М.: Юрайт, 2011.  — 795 с.  — ISBN 978-5-9916-0962-3

* Баглай М.  В.  Конституционное право зарубежных стран: Учебник для вузов.  — М.: Норма, 2010.  — 1088 с.  — ISBN 978-5-91768-080-4

* Дайси А.  В.  Основы государственного права Англии.  — М.: Издание Товарищества И.  Д.  Сытина, 1907.  — 710 с.

* Гутнова Е.  В.  Возникновение английского парламента / Е.  В.  Гутнова.- М.: Прогресс, 1960.

* Минаев, А.  И.  Британский парламентаризм в конце XVIII – — начале XX в.: основные тенденции развития: учебное пособие / А.  И.  Минаев.  — Рязань: Рязанский государственный университет , 2008.  — 143 с.

* Крашенинникова Н.  А.  История государства и права зарубежных стран: Учебник для вузов: в 2-х тт.  — М.: Норма, 2007.  — Т. 2.  — 816 с.  — ISBN 978-5-89123-943-2

* Энсон, В. Английский парламент, его конституционные законы и обычаи: пер. с англ. с примеч. Н.  А.  Захаровой / Э. Энсон.  — СПб.: Изд-во Юридического книжного магазина Н.  К.  Мартынова, 1908.  — 346 с.