Энцыклапедыя: Розніца паміж версіямі

'''Энцыклапедыя''' ({{lang-el|ἐγκύκλιος παιδεία, enkyklios paideia}} – круг для вывучэння.) – тэрмін «энцыклапедыя» зараз выкарыстоўваецца для працы любога аб’ёмуаб'ёму, дзе ёсць адзін ці болей артыкулаў, звычайна ў [[алфавіт]]ным парадку, па ўсіх галінах ведаў, альбо па ўсіх аспектах іншага прадмету. У адрозненне ад [[слоўнік]]а, або [[даведнік]]а, энцыклапедыя змяшчае інфармацыю, якую могуць чытаць і неспецыялісты.

Грэчаскі вучоны [[Платон]] распрацаваў першую энцыклапедычную працу (к. 370 ДХ), куды ён запісваў свае па-майстэрску выкананыя лекцыі па натуральнай гісторыі, [[матэматыка|матэматыцы]] і [[філасофія|філасофіі]]. Грэкі верылі, што ўніфікацыя і выкарыстанне ведаў і паляпшэнне мыслення былі першымі мэтамі адукацыі. У адрозненне ад грэчаскай, «Cato Praecepta ad filium» (к. 183 ДХ) адбівае тыпова рымскі прагматызм і была задумана і распрацавана для пашырэння здольнасцяўздольнасцей і ведаў у практычных галінах.

Манументальная кампіляцыя, надзвычай цяжка распрацаваны класіфікацыйна каркас, панаваў ад [[антычнасць|антычных]] часоў да вынаходжання больш рухомых формаў у ХVXV стагоддзі. Гэтыя працы былі напісаны [[лацінская мова|па-лацінску]] і прызначаліся для абмежаванай публікі. Іх дыяпазон розніўся ад Маркуса Тэрэтыўса Варро з яго "Disciplinarium libri IX" (к.50 ДХ) да прац Баэцыя і Ісідора з Сівілы. Кульмінацыяй стала "Speculum majus" Вінсента Б’еваісаБ'еваіса, скончаная ў [[1244]] годзе. Гэта велізарны збор сачыненняў, пакінутых свету ад энцыклапедый, за мноства сотняў год. "Li livres dou tresor" Брунета Лаціні (к. [[1266]]), тым не менш, уяўляе значны крок, бо яна напісана [[французская мова|па-французску]] і была арыентавана на італьянскі вышэйшы пласт грамадства. Гэта было выключна ўдалым праэктам, з пункту гледжання фінансавай спрыяльнасці і наступнае выданне было створана ў [[1530]] годзе.

Сярод даведнікаў [[XVII]] ст., што былі ўжо даволі роднаснымі да сучасных энцыклапедый, з’яўляеццаз'яўляецца "Le grand dictionnaire historique" («Вялікі гістарычны Слоўнік», [[1674]]) Луіса Марэры, якая прайшла праз 20 выданняў. Гэтая энцыклапедыя больш адпавядае грамадскім патрэбам чым яе папярэднікі, уключае ў сябе [[геаграфія|геаграфічныя]] і [[біяграфія|біяграфічныя]] дадзеныя, якія размешчаны ў [[алфавіт]]ным парадку і напісаны зразумелым тэкстам. Іншыя энцыклапедысты ў [[Англія|Англіі]], [[Германія|Германіі]] і ў іншых краях, бралі энцыклапедыю Марэры як узор. Джон Харрыс ([[1666]]–[[1719]]) стварыў першую параўнальную працу на [[англійская мова|англійскай мове]]. Яго "Lexicon Technicum" («Тэхнічны лексікон»), або "Universal English Dictionary of Arts and Sciences" («Універсальны англійскі слоўнік па мастацтвах і навуках») ([[1704]]), улучалауключала дадзеныя біяграфіі і зніжала лексікаграфічны элемент, але трымала пільную ўвагу на [[матэматыка|матэматыцы]], [[фізіка|фізіцы]] і на тэхналогіях. Тэкст таксама змяшчаў дадзеныя пра гравіроўку па метале і мноства практычных парад. Наступнай, і вельмі значнай, стала "Ephraim Chambers's Cyclopaedia", або "Universal Dictionary of Arts and Sciences" («Універсальны слоўнік мастацтваў і навук») ([[1728]]). Яна змяшчала перакрыжаваныя спасылкі і загалоўкі і была першай энцыклапедыяй, цесна звязанай з сучаснымі. Яна натхніла іншаземных імітатараў.

На працягу гэтага перыяду, папярэднікі аднатомных энцыклапедый пачалі з’яўляццаз'яўляцца ў [[Германія|Германіі]]. Сюды ўваходзіць Йохан Хабнер, з яго "Reales Staats- und Zeitungs-Lexikon" ([[1704]]), Йохан Менке і яго "Compendioses Gelehrten-Lexikon" ([[1715]]), і С. Г. Ёхер з "Allgemeines Gelehrtenlexikon" ([[1750]]—[[1751]]). Унёсак [[Францыя|Францыі]] ў гэты час меў розны характар. Піэр Байле з яго "Dictionnaire historique et critique" («Гістарычны і крытычны слоўнік», [[1697]]) прапаноўваў новыя асаблівасці ў структуры. Яго знакавасць у скептычным тоне. Ён абмежаваў біяграфічныя дадзеныя, але дадаў крытычныя каментары.

Такім нонканфармісцкім стаўленнем напоўнена "Encyclopedie", якая ў раннім варыянце ўяўляла сабой пераклад англійскай "Universal Dictionary of Arts and Sciences" на французскую мову ([[1743]]—[[1745]]). Спачатку, Андрэ Ле Брэтон, парыжскі выдавец, набыў неабходны каралеўскі прывілей, і пачаў выдаваць пяцітомную энцыклапедыю. Неадпаведнасць з перакладам мусіла ўнесці змены ў першапачатковы план і першы том энцыклапедыі выйшаў у [[1751]] пры дапамозе Дэніса Дзідро і Жана д’Алембертад'Алемберта. Гэты знакаміты экзэмпляр працягваў выдавацца не гледзячы на яго [[рацыяналізм|рацыяналісцкі]] і [[дэізм|дэісцкі]] ўхіл, на атакі [[Каталіцкая царква|Каталіцкага Касцёла]], і на забарону з боку [[Людовік XV|Людовіка XV]].

Фрацузская «Encyclopedie» дасягнула поспеху дзякуючы таму, што гэта быў сапраўды прагрэсіўны твор. Яе структура засноўвалася на структуры [[Фрэнсіс БэканБекан|Фрэнсіса БэканаБекана]] аб універсальных ведах. Карыстанне гэтым найбольш поўным і сістэматычным інструментам ведаў і дасягненняў чалавецтва таго часу гарантвала прэзентацыю тэмаў праз увесь спектр ведаў. Асаблівую вартасць ёй надае тое, што яна была напісана не невядомымі асобамі, а лідарамі французскага [[Асветніцтва]], такімі як [[Русо]], [[Турго]], [[Мантэск’ёМантэск'ё]] і [[Вальтэр]]. Прыкладныя навукі былі ўключаны ў гэтае выданне. Ну і нарэшце, гэтае выданне не пакутуе на дагматы, але наадварот, яно досыць талерантнае, ліберальнае і, галоўным чынам, рацыяналістычнае.

Іншай значнай энцыклапедыяй [[XVIII ст.]], была "Encyclopaedia Britannica" ([[1768]]—[[1771]]), якая мае найбольш працяглую гісторыю сярод усіх энцыклапедый. Яна з’явіласяз'явілася ў [[Шатландыя|Шатландыі]], дзе Эндру Бэл, Колін МакФаркухар і Уільям Смэлі аб’ядналіаб'ядналі традыцыйную класіфікацыю і слоўнікавую арганізацыю. Да гэтага часу, алфавітная паслядоўнасць прадметаўпрадмет і фрагментаваныя веды давалі вельмі невялікі аб’ёмаб'ём на значных артыкулах. З іншага боку, ад няправільнага размяшчэння блыталіся неспецыялісты, і паслядоўнасць артыкулаў надавала перавагі інфармацыйнай кампіляцыі. Напрыклад, у арабскай энцыклапедыі, ежа і жанчына змяшчаліся ў канцы, у нямецкай энцыклапедыі спачатку знаходзіліся дадзеныя пра сусвет і тэхналогіі, у французскай давалася перавага дадзеным пра філасофію і матэматыку.

Брытанскае выданне ўключала ў сябе 45 вялікіх прадметаў, але размяркоўваліся яны ў межах адзінай алфавітнай паслядоўнасці, як асноўныя, так і падпарадкаваныя артыкулы. Класіфікацыя тым самым, зрабіла больш простым пошук, без перашкодаў у абранні неабходнага прадмету. Але першае выданне сустрэла мноства расчараваных водгукаў. Біяграфіі былі апушчаныя, некаторыя артыкулы былі празмерна вялікімі. Наступнае выданне было ўжо лепшае і змяшчала біяграфіі людзей, мапыкарты і бібліяграфіі для значных артыкулаў. Выданне дзевятае ([[1875]]–[[1889]]) і дзесятае ([[1910]]–[[1911]]) дасягнулі вышыні стылю і істотнасці.

=== ХІХXIX стагоддзе ===

У [[ХІХXIX ст.]] розныя фірмы праводзілі выпуск розных папулярных публікацый. Індустрыяльная рэвалюцыя, узвышэнне сярэдняга класу, узмацненне патрэбаў чалавека, прагрэс у тэхналогіі друкавання, пераўтваралі вытворчасць энцыклапедый у прыбытковы бізнес.

У [[19 стагоддзе|ХІХXIX ст.]] тры нямецкія энцыклапедыі набылі вядомасць. У [[1808]] годдзе, Фрыдрых Арнольд Брокхаўз ([[1772]]- [[1823]]) атрымалі правы на т. зв. "Frauenzimmer-Lexikon", жаночую энцыклапедыю створанную Лобелам у [[1796]]. На аснове "Frauenzimmer-Lexikon" ён стварыў свой "Konversations-Lexikon", рысамі якога была прастата, папулярнасць, кароткасць артыкулаў, дыхтоўнасць, аўтарытэтнасць, шырыня ахопу. Брокхаўз быў недасканалы толькі ў навуцы і тэхналогіях. У той жа вобласці, Ёзэп Меераўскі "Der Grosse Konversations-Lexikon" ([[1840]]—[[1852]]) быў проста выдатным. Нарэшце, "Herder Konversations-Lexicon" ([[1853]]—[[1857]]) быў выдадзены дзеля абслугоўвання асаблівых патрабаванняў каталікоў Германіі.

«Энцыклапедыя амерыканская», якая з’явіласяз'явілася на англійскай мове пасля адаптатыцыі і сямі выданняў Брукхаўзам, выраблялася Фрэнсісам Ліберам паміж [[1829]] i [[1833]] гадамі. Гэта першая вялікая энцыклапедыя на Амерыканскім кантыненце, таксама выкарыстоўвалася кампаніяй Брукхаўз як узор.

Найбольш вялікімі і значнымі беларускімі энцыклапедыямі з’яўляюццаз'яўляюцца «[[Беларуская савецкая энцыклапедыя]]» і «[[Беларуская энцыклапедыя]]».

Найбольш пркметнымі [[Расія|Расійскімі]] выданнямі з’яўляюццаз'яўляюцца «Энциклопедический словарь» Ф. А. Брукхауза і І. А. Яфрона і «Большая советская энциклопедия». Галоўнымі недахопамі БСЭ з’яўляюццаз'яўляюцца ідэалагічная перадузятасць, асабліва ў першым выданні, якая істотна панізіла каштоўнасць працы.

Існуюць тры тыпы энцыклапедый: звычайная энцыклапедыя, спецыяльная энцыклапедыя і генеральная (агульная) энцыклапедыя. Публікацыі такога кшталту як «Гісторыя Беларусі», «Геаграфія Беларусі» адносяцца да першай катэгорыі. Спецыяльныя энцыклапедыі ўключаюць у сябе нарыс, прысвечаны якой-небудзь адной спецыялізаванай тэматыцы («Энцыклапедыя «Вялікае княства Літоўскае»», для прыкладу). Разам з тым, яны могуць уяўляюць сабой інфармацыю, змешчаную ў алфавітным парадку, забяспечваючы больш вялікім аб’ёмамаб'ёмам ведаў па асобным прадмеце, чым генеральная энцыклапедыя. У параўнанні, генеральная дарослая энцыклапедыя цалкам асвятляе вобласць ведаў ад навукі да мастацтва, рухі крытычных пытанняў, таксама інфармацыю пра значныя мясціны і персон.

Істотнай значнасцю ў генеральных дарослых энцыклапедыях мае даўжыня артыкулаў. У энцыклапедыях «кароткага праходу» артыкулы змяшчаюць найбольш галоўнае па дадзеным аспекце праблемы, але мае спасылкі на іншыя артыкулы, перасылкі на групу артыкулаў і г.д. Даўжыня таксама залежыць ад значнасці тэмы, яе гісторыі, і яе сучаснага статусу. Бібліяграфічны пералік кніг дапамагае забяспечыць чытача спісам літаратуры для далейшага даследвання. Энцыклапедыі «доўгага праходу» прапануюць больш падрабязную інфармацыю ў межах аднаго артыкулу. У некаторых выпадках, адзін артыкул можа дасягаць кніжнага аб’ёмуаб'ёму. Энцыклапедыямі «доўгага праходу» з’яўляюццаз'яўляюцца «Беларуская энцыклапедыя», «Беларуская савецкая энцыклапедыя», "Encyclopaedia Britannica", «Encyclopedia Americana”, «Большая советская энциклопедия». Энцыклапедыямі «кароткага праходу» з’яўляюццаз'яўляюцца The "Academic American Encyclopedia" ([[1980]]) "The Columbia Encyclopedia" ([[1935]]) кароткага ўваходу праца ў адным томе, таксама як і «Большая советская энциклопедия» у адным томе.

Сучасныя тэхналогіі павялічылі ўніверсальнасць і дасяжнасць, зрабілі рэвалюцыю ў энцыклапедычнай прадукцыі. Камп’ютарКамп'ютар дазваляе захоўваць і пераапрацоўваць вельмі вялікі аб’ёмаб'ём інфармацыі, што апраўдана эканамічна. Выданне можна бесперапынна выпраўляць і змяняць, артыкулы можна друкаваць на самім камп’ютарыкамп'ютары і загружаць у электронную базу дадзеных. Калі камп’ютаркамп'ютар звязаны з прынтарам, то гэты артыкул можна надрукаваць. Дыск CD дазваляе захоўваць тэкст, выявы, музычныя файлы ў лічбавым фармаце, у ідэальным фармаце для элетронных энцыклапедый. Менавіта размяшчзнне, хуткая ідэтыфікацыя, узаемасувязь паміж прадметамі і імгненны пошук патрэбнага артыкула з’яўляеццаз'яўляецца галоўнай перавагай электронай энцыклапедыі.

* Прэзентацыя ўсіх значных вобласцяўабласцей ведаў, значных пытанняў і падзеяў

* Каляровыя выявы мастацтва, мапыкарты, фотаздымкі, графікі і іншыя дыяграмы