Вікіпедыя

Перабудова: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др clean up, replaced: сьц → сц (3), . → . (4), вайсков → ваенн, даляр → долар (3), калісці → калісьці (2), лідэр → лідар (2), фармаванн → фармі using AWB
Радок 8:
'''Першы этап''' (сакавік [[1985]] — студзень [[1987]]). Гэты перыяд характарызаваўся прызнаннем некаторых недахопаў існавалай палітыка-эканамічнай сістэмы СССР і спробамі выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару (т. н. «Пахутчэнне») — антыалкагольная кампанія, «барацьба з непрацоўнымі прыбыткамі», уводзіны госприемки, дэманстрацыя барацьбы з карупцыяй. Якія-небудзь радыкальныя крокі ў гэты перыяд пакуль не прадпрымаліся, знешне практычна ўсё заставалася па-старому. У той жа час у 1985-86 гадах была выраблена замена асноўнай масы старых кадраў брэжнеўскага закліку на новую каманду кіраванцаў. Менавіта тады ў кіраўніцтва краіны былі ўведзены А. М. Якаўлеў, Я. К. Лігачоў, М. І. Рыжкоў, Б. М. Ельцын, А. І. Лук'янаў і іншыя актыўныя ўдзельнікі будучых падзей. Мікалай Рыжкоў успамінаў (у газеце «Новы Погляд», 1992)<ref name="nv">[http://www.newlookmedia.ru/?p=1144 Издательский дом «Новый взгляд». «Я хотел избежать потрясений»:]</ref>:
 
<blockquote>У лістападзе 82-гога гады мяне — зусім нечакана — абралі сакратаром ЦК, і [[Юрый Андропаў]] увёў мяне ў каманду, якая рыхтавала рэформы. Туды ўваходзілі і [[Міхаіл Сяргеевіч Гарбачоў|Гарбачоў]], Доўгіх… Мы сталі разбірацца з эканомікай, а з гэтага пачалася перабудова ў 85-м годугода, дзе практычна былі скарыстаны вынікі таго, што зрабілі ў 83—84-х гадах. Не пайшлі б на гэта — было б яшчэ горш.</blockquote>
 
'''Другі этап''' (студзень [[1987]] — чэрвень [[1989]]). Спроба рэфармавання [[сацыялізм]]у ў духу дэмакратычнага сацыялізму. Характарызуецца пачаткам шырокамаштабных рэформ ва ўсіх сферах жыцця савецкага грамадства. У грамадскім жыцці абвяшчаецца палітыка галоснасці — змякчэнне цэнзуры ў СМІ і здыманне забарон з таго, што раней лічыліся табу. У эканоміцы ўзаконьваецца прыватнае прадпрымальніцтва ў форме [[Кааператыў|кааператываў]], пачынаюць актыўна стварацца сумесныя прадпрыемствы з замежнымі кампаніямі. У міжнароднай палітыцы асноўнай дактрынай становіцца «Новае мысленне» — курс на адмову ад класавага падыходу ў дыпламатыі і паляпшэнне адносін з Захадам. Частка насельніцтва абхоплена эйфарыяй ад доўгачаканых змен і нябачанай па савецкіх мерках волі. Разам з тым, у гэты перыяд у краіне пачынае паступова нарастаць агульная няўстойлівасць: пагаршаецца эканамічнае становішча, з'яўляюцца сепаратысцкія настроі на нацыянальных ускраінах, успыхваюць першыя міжнацыянальныя сутыкненні.
 
'''Трэці этап''' (чэрвень [[1989]]—[[1991]]). Заключны этап, у гэты перыяд адбываецца рэзкая дэстабілізацыя палітычнага становішча ў краіне: пасля З'езду пачынаецца супрацьстаянне [[Камунізм|камуністычнага]] рэжыму з узніклымі ў выніку [[Дэмакратыя|дэмакратызацыі]] грамадства новымі палітычнымі сіламі. Цяжкасці ў эканоміцы перарастаюць у поўнамаштабны крызіс. Дасягае апагею хранічны таварны дэфіцыт: пустыя паліцы крам становяцца знакам мяжы 1980—1990-х. Перабудоўная эйфарыя ў грамадстве змяняецца расчараваннем, няўпэўненасцю ў заўтрашнім дне і масавымі антыкамуністычнымі настроямі. З 1990 гады асноўнай ідэяй становіцца ўжо не «ўдасканаленне сацыялізму», а пабудова дэмакратыі і рынкавайрыначнай эканомікі капіталістычнага тыпу. «Новае мысленне» на міжнароднай арэне зводзіцца да аднабаковых саступак Захаду, у выніку чаго СССР губляе шматлікія свае пазіцыі. У [[Расія|Расіі]] і іншых рэспубліках Звяза да ўлады прыходзяць па-сепаратысцку наладжаныя сілы — пачынаецца «парад суверэнітэтаў». Заканамерным вынікам такога развіцця падзей сталі ліквідацыя ўлады КПСС і распад Савецкага Звяза.
 
== Прычыны і перадумовы ==
Прычынамі сацыяльна-эканамічнай трансфармацыі савецкай сістэмы, так званага дзяржаўнага сацыялізму, які засноўваўся на планавай эканоміцы і адміністрацыйна-камандных метадах кіравання, з'явіўся глыбокі сістэмны крызіс, у якім апынулася савецкая дзяржава ў канцы 70-ых - пачатку 80-х гг.<br />
Так, у вядучых дзяржавах свету, ва ўсю, разгортвалася новая хваля навукова-тэхнічнай рэвалюцыі, значна павышалася ролю так званага трэцяга сектара эканомікі. Савецкая эканоміка, нягледзячы на ўсе шматлікія поспехі, ад гэтай сусветнай тэндэнцыі відавочна адставала. У СССР па-ранейшаму панаваў экстэнсіўны шлях развіцця эканомікі, у процівагу інтэнсіўнага шляху, які станавіўся больш дзейсным ўу сучасных умовах.<br />
Яшчэ адным выклікам савецкай эканоміке стала новая хваля гонкі ўзбраенняў, развязаная ЗША, пасля недоўгачасовага перыяду міжнароднай разрадкі. Гонка ўзбраенняў патрабавала хуткага тэхналагічнага скачка і неверагоднага напружання для савецкай эканамічнай сістэмы. Канкурэнцыя з ЗША патрабавала павелічэння выдаткаў на абарону, бюджэт меў патрэбу ў новых фінансавых паступленнях. Патрэба ў валюце вяла да росту знешняга доўгу савецкага государства. К 1985 знешні доўг СССР перавысіў мяжу ў 31 млрд. даляраўдолараў. Памер доўгу спараджаў шэраг праблем. ЎсёУсё цяжэй было знайсці новых крэдытораў. Апошнія патрабавалі ўсё больш высокія працэнты. І нарэшце, доўг было неабходна штогод абслугоўваць, г.зн. плаціць працэнты па папярэднім крэдытах.<ref>Перестройка. Десять лет спустя (апрель 1985 — апрель 1995). М., 1995, С.25.</ref> <br />
Другі буйной праблемай для савецкага кіраўніцтва было рэзкае падзенне сусветных цэн на нафту і нафтапрадукты. У сярэдзіне 1980-х гг. цэны на сырую нафту, якая здабываецца ў СССР, дасягнулі вельмі нізкай адзнакі - каля 8 даляраўдолараў за барэйль. У 80-ыя гг. пастаянны рост аб'ёмаў здабычы нафты прывёў да падзення коштаў на нафту, што вельмі сур'ёзна адбілася на эканоміцы СССР. Савецкая эканоміка ў значнай ступені залежала ад экспарту энергарэсурсаў, у прыватнасці сырой нафты. У выніку экспартныя паступленні ад продажу нафты рэзка знізіліся. Гэта прывяло да значнага памяншэння валютных паступленняў у дзяржаўны бюджэт.
Трэцім важным фактарам, якія паўплывалі на пагаршэнне эканамічнага становішча, была актыўная ваенная кампанія ў Афганістане. Яна па некаторых адзнаках штогод абыходзілася эканоміцы ў 3-4 млрд. даляраўдолараў. Адначасова афганская авантура «адштурхнула» ад СССР заходнія крэдыты і паступленне новых заходніх тэхналогій. Гэта таксама негатыўна стала адбівацца на савецкай эканоміцы.<br />
Немалаважнае значэнне сярод крызісных з'яў займаў ўзровеньузровень жыцця савецкіх грамадзян. Нягледзячы на тое, што да 80-х гг. ён быў дастаткова высокім, у гэтай сферы заставаліся і пэўныя праблемы. У параўнанні з капіталістычным светам, увасабленнем якога было «грамадства спажывання», СССР ашаламляльна адрозніваўся, дзе хутчэй было ўвасоблена ў жыццё «грамадства дэфіцыту». Ва ўсім назіралася недахоп харчавання і рознага роду «тавараў народнага спажывання». І толькі жалезную заслону абараняў савецкіх грамадзян ад спакус капіталістычнага ладу. Менавіта таварны дэфіцыт быў галоўным бізуном эканамичнай мадэлі дзяржаўнага сацыялізму. Як адзначаў адзін з «бацькоў» перабудовы Я.Лігачоў: «адной з галоўных і асабліва цяжкіх праблем, з якімі сутыкнулася тагачаснае кіраўніцтва краіны, быў усё ўзрастаючай разрыў паміж СССР і развітымі краінамі Захаду ў галіне тэхналогіі і эфектыўнасці вытворчасці грамадзянскай прадукцыі, падкрэсліваю, прадукцыі для мірных, неваенных мэтаў. У вобласці ваеннай прадукцыі для абароны краіны СССР не толькі не саступаў Захаду, але і па шэрагу пазіцый пераўзыходзіў яго ».<ref name="krasnoe.tv">http://krasnoe.tv/node/10806</ref><br />
Да фактараў, якія прывялі да сацыяльна-эканамічнай трансфармацыі, варта аднесці і многія іншыя сістэмныя недахопы, якія былі характэрныя для савецкай мадэлі эканомікі, а менавіта: празмерная цэнтралізацыя і планаванне, адсутнасць прыватнай ініцыятывы і канкурэнцыі і г.д. Як адзначаў Я.Лігачоў: «краіна стала адставаць у тэмпах развіцця прадукцыйных сіл, абнаўлення асноўных вытворчых фондаў, не забяспечваўся плацежаздольны попыт насельніцтва на якасныя тавары спажывання, прадукты харчавання".<ref>http:// name="krasnoe.tv"/node/10806</ref><br />
 
== Тэрмін ==
Радок 29:
 
== Сацыяльна-эканамічная сфера ==
1. 1985-1986 - перыяд буйнамаштабных кампаніяўкампаній па абнаўленню сацыялізма:▼
 
▲1. 1985-1986 - перыяд буйнамаштабных кампаніяў па абнаўленню сацыялізма:
* барацьба з п'янствам і алкагалізмам-павышэнне рознічных цэн і скарачэнні вытворчасці алкагольных напояў, высечка вінаграднікаў
* «Жыллё-2000»-рашэнне кватэрнага пытання
* школьная рэформа-пачатак кампутарызацыікамп'ютарызацыі сярэдняй школы
* стварэнне Дзяржаграпрама-зліццё 7 міністэрстваў і ведамстваў, якiя ведаюць сельскай гаспадаркай
* ўвядзенне госпрыёмкі-кантралюючай інстанцыі за якасцю прадукцыі
* курс на галоснасць-кантраляванае зверху змякчэнне цэнзуры над сродкамі масавай інфармацыі, ліквідацыя спецархіва, публікацыя раней забароненай літаратуры<br />
 
2. 1987-1988- структурная эканамічная рэформа і увядзеннеўвядзенне элементаў рынкавайрыначнай эканомікі:
* пашырэнне самастойнасці прадпрыемстваў на прынцыпах хозрасчета (як у часы НЭПаНеПа) - закон аб дзяржпрадпрыемстве -1987
* пашырэнне правоў працоўнага калектыву-выбар дырэктараў
* паступовае адраджэнне прыватнага сектара эканомікі шляхам развіцця кааператыўнага руху-закон аб кааперацыі -1988
Радок 45 ⟶ 44:
* інтэграцыя ў сусветны рынак
* скарачэнне колькасці галіновых ведамстваў і міністэрстваў
* развіццё арэндных адносін на вёсцы<br />
 
3. 1989-1991-пераход да рэгуляванай рынкавай эканоміцы <ref>http://istorik.org/?p=27</ref><br />▼
 
▲3. 1989-1991-пераход да рэгуляванай рынкавайрыначнай эканоміцы <ref>http://istorik.org/?p=27</ref><br />
 
Ужо 23 красавіка 1985 гады на Пленуме ЦК КПСС М.Гарбачоў паведаміў аб планах шырокіх рэформаўрэформ, накіраваных на ўсебаковае абнаўленне грамадства, краевугольным каменем якіх было названа «паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны». На пленуме было прызнана, што эканоміка СССР знаходзіцца ў цяжкім становішчы. Кіраўніцтвам краіны быў абвешчаны курс «усямернай інтэнсіфікацыі вытворчасці на аснове ўкаранення дасягненняў навукова-тэхнічнага прагрэсу, удасканалення планавання і кіравання, умацавання арганізаванасці, дысцыпліны і парадку ва ўсіх галінах эканомікі». Галоўным элементам новай палітыкі быў абвешчаны «чалавечы фактар».<br />
 
Лозунг «Паскарэнне» стаў цэнтральным на першапачатковым этапе перабудоўных працэсаў у СССР. Значэнне яго было відавочна, так як савецкая дзяржава сур'ёзна адставаў ад сваіх канкурэнтаў на знешнепалітычнай арэне. І галоўнай праблемай з'яўляўся не нейкі міфічны спад і поўная дэградацыя савецкай эканамічнай мадэлі, як спрабуюць даказаць некаторыя даследчыкі, а перш за ўсё нізкія тэмпы эканамічнага росту, якія пагражалі выкінуць СССР на абочыну сусветнай цывілізацыі.<br />
 
У траўнімаі 1985 была прынятая «Харчовая праграма», у адпаведнасці з якой павінна было адбыцца паляпшэнне забеспячэння савецкіх людзей асноўнымі прадуктамі харчавання. Адначасова (травеньмай 1985 г.) была пачата і знакамітая антыалкагольная кампанія, якая прывяла да супярэчлівым наступстваў. З аднаго боку знізіўся агульны аб'ём спажывання алкаголю на душу насельніцтва, з другога бюджэт недаатрымаў мільярды рублёў. Дзяржаўная алкагольная монополиясоставляла значны і стабільны крыніца папаўнення савецкага бюджэту.<br />
 
У пачатку 1986 адбыўся XXVII з'езд КПСС, на якім быў прыняты цэлы шэраг эканамічных і сацыяльных праграм, якія прадугледжваюць новую інвестыцыйную і структурную политику.Так, прынятая на з'ездзе праграма "Інтэнсіфікацыя-90» прадугледжвала апераджальнае развіццё сектара тавараў народнага спажывання ў 1,7 разы ў параўнанні з іншымі галінамі машынабудавання і ў пэўнай ступені была працягам ранейшых рэформаўрэформ. Пры гэтым дыспрапорцыі інвестыцыйнай палітыкі прыводзілі да падрыву непрыярытэтных галін прамысловасці. Акрамя "Інтэнсіфікацыі-90», прадугледжвалася выкананне такіх доўгатэрміновых праграм, як «Жыллё-2000», згодна з якой кожны, каму патрэбны савецкі грамадзянін да 2000 годзе павінен быць забяспечаны жыллём.<br />
 
Галоўным жа метадам з дапамогай якога вынікала дамагчыся паскарэння сацыяльна-эканамічнага развіцця краіны долен быў стаць прынцып хозрасчета.Уже ў 1987 годзе Гарбачоў заяўляе аб неабходнасці ўвядзення на дзяржаўных прадпрыемствах гасразліку, самафінансавання, самаакупнасці. Кіраўнік дзяржавы заклікаў павялічыць выпуск тавараў народнага спажывання на прадпрыемствах цяжкай прамысловасці ў цэлым, і на заводах ваенна-прамысловага комплексу ў прыватнасці. Так, 11 чэрвеня 1987 года было прынята Пастанова ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР № 665 "Аб перакладзе прадпрыемстваў і арганізацый галін народнай гаспадаркі на поўны гаспадарчы разлік і самафінансаванне».<ref>http://russia.bestpravo.ru/ussr/data02/tex12015.htm</ref> А ўжо да канца месяца 30 чэрвеня 1987 быў прыняты Закон СССР «Аб дзяржаўным прадпрыемстве» пераразмеркаваны паўнамоцтвы паміж міністэрствамі і прадпрыемствамі ў карысць апошніх. Прадукцыя, вырабленая пасля выканання дзяржзаказу, магла рэалізоўвацца вытворцам па свабодных цэнах. Скарачалася колькасць міністэрстваў і ведамстваў, хозрасчет укараняўся ва ўсе галіны народнай гаспадаркі. Аднак прадастаўленне працоўным калектывам дзяржаўных прадпрыемстваў права выбару дырэктараў і прадастаўленне прадпрыемствам паўнамоцтваў рэгуляваць заработную плату прывяло да залежнасці дырэктараў прадпрыемстваў ад рашэнняў працоўных калектываў і павышэнню зарплаты, не забяспечанай наяўнасцю на спажывецкім рынку адпаведнага аб'ёму тавараў.<br />
Радок 62 ⟶ 60:
Але гаспадарчая самастойнасць прадпрыемстваў абмяжоўвалася планавай адміністрацыйнай сістэмай эканомікі ў цэлым. Свабода павярнулася толькі правам бескантрольнага расходавання дзяржаўных сродкаў і прывяла да вздуванию цэн, скарачэнні аб'ёмаў вытворчасці. Рост заробкаў пры гэтым ніяк не паўплываў на выхад канчатковай спажывецкай прадукцыі, паколькі грошы выплачаны не толькі вытворцам тавараў, але і ўсім астатнім без выключэння.<br />
 
Гэты перыяд характарызаваўся прызнаннем некаторых недахопаў якая існавала палітыка-эканамічнай сістэмы СССР і спробамі выправіць іх некалькімі буйнымі кампаніямі адміністрацыйнага характару-антыалкагольная кампанія, «барацьба з непрацоўнымі даходамі", увядзеньнеувядзенне госпрыёмкі, дэманстрацыя барацьбы з карупцыяй.<br />
 
Адным з асноўных напрамкаў сацыяльна-эканамічных зменаўзмен савецкай сістэмы было стварэнне прыватнага сектара эканомікі, з'яўленне праслойкі уласнікаўўласнікаў, прадпрымальнікаў, якія з'яўляліся выразнікам новых рынкавыхрыначных адносін. Як калісьці В.Ленин звярнуўся да рынкавыхрыначных адносінаўадносін у сваёй Новай эканамічнай палітыцы, М.Гарбачоў ўжоужо ў 80-ыя гг. зноў паспрабаваў паставіць капіталізм на службу сацыялізму. У лістапада 1987 г. лідэрылідары савецкай дзяржавы заявіў, што неабходна вярнуць «ленінскую канцэпцыю будаўніцтва сацыялізму». <ref>(Гарбачоў М.С. кастрычніка і перабудова. Рэвалюцыя працягваецца. - М.: Политиздат, 1987, з.6.)</ref> У сувязі з гэтым была вылучана ідэя масавага развіцця кааперацыі, узятая з працы В.Ленина «Аб кааперацыі». У СССР прапаноўвалася развіваць новыя формы гаспадаркі, асабліва ў сферы абслугоўвання і вытворчасці тавараў народнага спажывання - кааператывы, розныя формы арэнды дзяржаўнай уласнасці, дазваляецца індывідуальная працоўная дзейнасць. Так, напрыклад, 19 лістапад 1986 быў прыняты Закон СССР «Аб індывідуальнай працоўнай дзейнасці» <ref>ЗАКОН СССР ОТ 19.11.1986 ОБ ИНДИВИДУАЛЬНОЙ ТРУДОВОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ</ref>. У далейшым Гарбачоў заяўляе, што «неабходна развіваць новыя формы сацыялістычнай уласнасці". Праўда, 1989, 26 ноября.5 лютым 1987 Савет Міністраў СССР выдаў пастанову "Аб стварэнні кааператываў па вытворчасці тавараў народнага спажывання». 26 мая 1988 г. быў прыняты Закон СССР «Аб кааперацыі ў СССР» дазволіў кааператывам ўжоужо займацца любымі не забароненымі законам відамі дзейнасці, у тым ліку і гандлем.
13 студзеня 1987 г. Савет Міністраў СССР прыняў Пастанову № 48 дазволіў стварэнне сумесных прадпрыемстваў з удзелам савецкіх арганізацый і фірмаў капіталістычных і якія развіваюцца краін.<br />
 
Радок 73 ⟶ 71:
Гарбачоў даводзіць да ведама ўдзельнікаў, што з 1989 г. усе прадпрыемствы павінны перайсці на гаспадарчы разлік і самаакупнасць: «... павінны развівацца разнастайныя формы падраду і арэнды, стварэнне шырокай сеткі кааператываў, павінны быць неадкладна спыненыя спробы камандаваць калгасамі і саўгасамі».<ref>Матэрыялы ХIХ партыйнай канферэнцыі. - М.: 1988, С.150.</ref><br />
 
«Радыяльная эканамічная рэформа» фактычна слаба праводзілася ў жыццё. Гэта была рэформа ў большай ступені «на паперы». Па афіцыйных дадзеных рост прамысловай вытворчасці ў 1986-88 гг. склаў 2,8% штогод, у 1989 г. - 2,4%, а ў 1990 г. адбылося падзенне аб'ёмаў прамысловай вытворчасці на 2%. А пры гэтым змены ў структуры кіравання прамысловасцю фактычна прыводзяць да яе хаосу. Абалкин Л.І. Нявыкарыстаны шанец.<ref> Паўтара года ва ўрадзе. М., 1991, С.106.</ref> Ужо ў 1988 г. сталі ўзнікаць сур'ёзныя праблемы з забеспячэннем насельніцтва прадуктамі харчавання і ТНП. У 1989 г. пачынае ўводзіцца картачная-талонная сістэма на асобныя прадукты, у 1990-91 гг. яна ахоплівае дзесяткі харчовых і нехарчовых тавараў.<br />
 
Паступова рынак ТНП захопліваюць кааператыўныя вытворцы. Дзейнасць дробных прыватных вытворцаў прыводзіць да спекуляцыі, росту коштаў. Фактычна кааператары і індывідуальныя прадпрымальнікі не амаль не плацяць падаткаў дзяржаве, так як не існуе механізму збору падаткаў. Месца дзяржавы займаюць банды рэкеціраў.<br />
Радок 79 ⟶ 77:
Да 1989 г. стала ясна, што спроба рэфармавання эканомікі ў рамках сацыялістычнай сістэмы правалілася. Увядзенне ў дзяржаўна-планавую эканоміку асобных элементаў рынку (хозрасчет дзяржаўных прадпрыемстваў, дробнае прыватнае прадпрымальніцтва) не дало станоўчага выніку. Краіна ўсё глыбей апускалася ў бездань хранічнага таварнага дэфіцыту і агульнага эканамічнага крызісу. Восенню 1989 г. у Маскве ўпершыню пасля вайны былі ўведзены талоны на цукар. Пачасціліся катастрофы і аварыі на вытворчасці. Дзяржаўны бюджэт на 1989 быў упершыню за доўгі час звярстаны з дэфіцытам.<br />
 
У сувязі з гэтым кіраўніцтва краіны пачатак сур'ёзна разглядаць магчымасць пераходу да паўнавартаснай рынкавайрыначнай эканоміцы, якая яшчэ нядаўна безумоўна адпрэчвалася як супярэчыць сацыялістычным асновам. Пасля I З'езда народных дэпутатаў было сфарміравана новае Урад СССР на чале з М. І. Рыжковым. У яго складзе было 8 акадэмікаў і членаў-карэспандэнтаў АН СССР, каля 20 дактароў і кандыдатаў навук. Новае Урад першапачаткова арыентавалася на ажыццяўленне радыкальных эканамічных рэформаўрэформ і прынцыпова іншыя метады кіравання. У сувязі з гэтым істотна змянілася структура Урада і значна скарацілася колькасць галіновых міністэрстваў: з 52 да 32, гэта значыць амаль на 40%.
У 1990 г. кіраўнік урада Н.Рыжков быў вымушаны прызнаць, што эканоміка краіны знаходзіцца ў глыбокім крызісе. У сваім дакладзе 24 мая 1990 г. на сесіі Вярхоўнага Савета ён прызнаў, што за 4 месяцы 1990 аб'ёмы вытворчасці знізіліся ў параўнанні з узроўнем мінулага года ў Азербайджане на 19%, Арменіі - 9%, Грузіі - 8% і г.д . ЎрадУрад вымушаны закупіць у 1990 г. 27 млн. тон збожжа. З-за страйкаў і міжнацыянальных канфліктаў у 1989 г. было страчана 7 млн. чалавека-дзён, а за 4 месяцы 1990 г. - 9,5 млн. Праўда, 1990, 25 мая. Дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту СССР у 1990 г. склаў 58,1 млрд. рублёў.<ref>Шехов Н.А. Тысячагоддзе рускай гісторыі. - М.: Веча, 2000, С.553.</ref>
Адначасова ў 1990 г. актыўна развіваецца інфляцыя. Першапачаткова яе спарадзіла "сацыяльная накіраванасць» рэформаўрэформ. Ужо з 1985 г. дзяржава пачатак ажыццяўляць рост заробкаў і розных сацыяльных дапамог. Такім чынам, адбываўся рост грашовай масы, тады як колькасць тавараў на ўнутраным рынку практычна не змянялася. Паслабленне рубля прывяло да росту натуральнага абмену - бартэрных здзелак, што ў сваю чаргу знізіла збіральнасць падаткаў. У гэтай сітуацыі і была вылучана «Канцэпцыя пераходу да рэгуляванай рынкавайрыначнай эканоміцы".<ref>Мядзведзеў В.А. У камандзе Гарбачова: погляд знутры. М., 1994, С.154.</ref> Яе распрацоўшчыкамі былі Н. Рыжкоў і В. Паўлаў. Яна прадугледжвала павольны пераход да рынкавайрыначнай эканоміцы пры панаванні дзяржаўнай уласнасці і жорсткага кантролю дзяржавы ў эканоміцы. Быў прыняты шэраг законаў, якія дазвалялі будаваць рынкавуюрыначную эканоміку: «Закон аб уласнасці», які дазваляў прыватную ўласнасць, «Закон аб банках», які дазваляў ствараць прыватныя і акцыянерныя банкі, «Закон аб інвестыцыйнай дзейнасці».<br />
 
У 1991 г. адбываўся канчатковы развал планавай эканомікі. Каб запаволіць развіццё інфляцыйных працэсаў; інфляцыя 1991 дасягала 10% у месяц, ўрад на чале з В.Павловым 1 красавіка 1991 абвясціла грашовую рэформу. Зрэшты, гэтая мера апынулася неэфектыўнай.Ужо ў 1988 г. сталі ўзнікаць сур'ёзныя праблемы з забеспячэннем насельніцтва прадуктамі харчавання і ТНП. У 1989 г. пачынае ўводзіцца картачная-талонная сістэма на асобныя прадукты, у 1990-91 гг. яна ахоплівае дзесяткі харчовых і нехарчовых тавараў.<br />
Радок 89 ⟶ 87:
Да 1989 г. стала ясна, што спроба рэфармавання эканомікі ў рамках сацыялістычнай сістэмы правалілася. Увядзенне ў дзяржаўна-планавую эканоміку асобных элементаў рынку (хозрасчет дзяржаўных прадпрыемстваў, дробнае прыватнае прадпрымальніцтва) не дало станоўчага выніку. Краіна ўсё глыбей апускалася ў бездань хранічнага таварнага дэфіцыту і агульнага эканамічнага крызісу. Восенню 1989 г. у Маскве ўпершыню пасля вайны былі ўведзены талоны на цукар. Пачасціліся катастрофы і аварыі на вытворчасці. Дзяржаўны бюджэт на 1989 быў упершыню за доўгі час звярстаны з дэфіцытам.<br />
 
У сувязі з гэтым кіраўніцтва краіны пачатак сур'ёзна разглядаць магчымасць пераходу да паўнавартаснай рынкавайрыначнай эканоміцы, якая яшчэ нядаўна безумоўна адпрэчвалася як супярэчыць сацыялістычным асновам. Пасля I З'езда народных дэпутатаў было сфарміравана новае Урад СССР на чале з М. І. Рыжковым. У яго складзе было 8 акадэмікаў і членаў-карэспандэнтаў АН СССР, каля 20 дактароў і кандыдатаў навук. Новае Урад першапачаткова арыентавалася на ажыццяўленне радыкальных эканамічных рэформаўрэформ і прынцыпова іншыя метады кіравання. У сувязі з гэтым істотна змянілася структура Урада і значна скарацілася колькасць галіновых міністэрстваў: з 52 да 32, гэта значыць амаль на 40%.<br />
 
У 1990 г. кіраўнік урада Н.Рыжков быў вымушаны прызнаць, што эканоміка краіны знаходзіцца ў глыбокім крызісе. У сваім дакладзе 24 мая 1990 г. на сесіі Вярхоўнага Савета ён прызнаў, што за 4 месяцы 1990 аб'ёмы вытворчасці знізіліся ў параўнанні з узроўнем мінулага года ў Азербайджане на 19%, Арменіі - 9%, Грузіі - 8% і г.д . ЎрадУрад вымушаны закупіць у 1990 г. 27 млн. тон збожжа. З-за страйкаў і міжнацыянальных канфліктаў у 1989 г. было страчана 7 млн. чалавека-дзён, а за 4 месяцы 1990 г. - 9,5 млн. Праўда, 1990, 25 мая. Дэфіцыт дзяржаўнага бюджэту СССР у 1990 г. склаў 58,1 млрд. рублёў. Шехов Н.А. Тысячагоддзе рускай гісторыі. - М.: Веча, 2000, С.553.
Адначасова ў 1990 г. актыўна развіваецца інфляцыя. Першапачаткова яе спарадзіла "сацыяльная накіраванасць» рэформаўрэформ. <br />
 
Ужо з 1985 г. дзяржава пачатак ажыццяўляць рост заробкаў і розных сацыяльных дапамог. Такім чынам, адбываўся рост грашовай масы, тады як колькасць тавараў на ўнутраным рынку практычна не змянялася. Паслабленне рубля прывяло да росту натуральнага абмену - бартэрных здзелак, што ў сваю чаргу знізіла збіральнасць падаткаў. У гэтай сітуацыі і была вылучана «Канцэпцыя пераходу да рэгуляванай рынкавайрыначнай эканоміцы". Мядзведзеў В.А. У камандзе Гарбачова: погляд знутры. М., 1994, С.154. Яе распрацоўшчыкамі былі Н. Рыжкоў і В. Паўлаў. Яна прадугледжвала павольны пераход да рынкавайрыначнай эканоміцы пры панаванні дзяржаўнай уласнасці і жорсткага кантролю дзяржавы ў эканоміцы. Быў прыняты шэраг законаў, якія дазвалялі будаваць рынкавуюрыначную эканоміку: «Закон аб уласнасці», які дазваляў прыватную ўласнасць, «Закон аб банках», які дазваляў ствараць прыватныя і акцыянерныя банкі, «Закон аб інвестыцыйнай дзейнасці».<br />
 
У 1991 г. адбываўся канчатковы развал планавай эканомікі. Каб запаволіць развіццё інфляцыйных працэсаў; інфляцыя 1991 дасягала 10% у месяц, ўрад на чале з В.Павловым 1 красавіка 1991 абвясціла грашовую рэформу. Зрэшты, гэтая мера апынулася неэфектыўнай.<br />
 
 
== Грамадска-палітычная сфера ==
1988-першы этап рэформаўрэформ-рэформа кіравання дзяржавай:▼
 
* закон аб зменах і дапаўненнях Канстытуцыі СССР-змена выбарчай сістэмы, прынцып выбарнасці народных дэпутатаў СССР (дэпутаты абіраліся на 5 гадоў, выбары альтэрнатыўныя, але не ўсюды гэта ўжывалася, большасць наменклатурных работнікаў засталіся ў складзе ўлады) ▼
▲1988-першы этап рэформаў-рэформа кіравання дзяржавай:
* вышэйшы заканадаўчы орган улады-з'езд народных дэпутатаў, які збіраецца не радзей, чым 3 разы ў год ▼
▲* закон аб зменах і дапаўненнях Канстытуцыі СССР-змена выбарчай сістэмы, прынцып выбарнасці народных дэпутатаў СССР (дэпутаты абіраліся на 5 гадоў, выбары альтэрнатыўныя, але не ўсюды гэта ўжывалася, большасць наменклатурных работнікаў засталіся ў складзе ўлады)
* пастаянна дзеючы орган-Вярхоўны Савет на чале са старшынёй, штогод склікаўся на сесіі па 3-4 месяцы (старшынёй абраны Гарбачоў з сакавіка 1989 года) ▼
▲* вышэйшы заканадаўчы орган улады-з'езд народных дэпутатаў, які збіраецца не радзей, чым 3 разы ў год
* ў прамежку паміж сесіямі Вярхоўнага Савета працаваў прэзідыум ВС і пастаянныя камісіі і камітэты ▼
▲* пастаянна дзеючы орган-Вярхоўны Савет на чале са старшынёй, штогод склікаўся на сесіі па 3-4 месяцы (старшынёй абраны Гарбачоў з сакавіка 1989 года)
* Вынік: ▼
▲* ў прамежку паміж сесіямі Вярхоўнага Савета працаваў прэзідыум ВС і пастаянныя камісіі і камітэты
* дэзінтэграцыя-Прыбалтыка, РСФСР і іншыя прынялі дэкларацыю аб суверэнітэце ▼
▲* Вынік:
* міжнацыянальныя канфлікты ▼
▲* дэзінтэграцыя-Прыбалтыка, РСФСР і іншыя прынялі дэкларацыю аб суверэнітэце
▲* міжнацыянальныя канфлікты
<br />
 
1990-другі этап рэформаўрэформ-рэформа дзяржаўнага прылады:
* Закон аб друку-свабода СМІ
* Адмена арт, 6 Канстытуцыі СССР аб кіруючай сіле КПСС
* Адмову ад падтрымкі распадаецца КПСС і спроба перабудаваць яе па заходнім узоры (на 28 з'ездзе партыі, 1990 год)
* ЎвядзеннеУвядзенне пасады прэзідэнта СССР (Гарбачоў з сакавіка 1990 года)
* Рэферэндум аб захаванні СССР-сакавік 1991 - «за» -76,4%
* Прамыя перамовы ў Нова-Агарове з кіраўнікамі рэспублік аб заключэнні новага саюзнага дагавора-красавік 1991 (пасля таго, як не справіліся з сітуацыяй у Баку, Вільні, Рызе) - 9 з 15 супраць праекту Гарбачова
Радок 123 ⟶ 119:
*:-Цэнтр вырашае пытанні абароны, фінансаў, унутраных спраў, падаткаў, сацыяльнай палітыкі
*:-Усе астатнія пытанні вырашаюць мясцовыя ўлады
*:-Кіраўнікі рэспубліканскіх урадаў ўдзельнічаюцьудзельнічаюць у працы саюзнага ўрада з правам рашаючага голасу
*:-Руская мова-міжнацыянальная, але не дзяржаўная<br />
 
Калі змены ў сацыяльна-эканамічнай сферы пераўтварэнні павінны былі пачацца пад лозунгам паскарэння, то рэформы грамадска-палітычнага ладу меркавалі кадравую рэвалюцыю. Яшчэ Сталін калісьці казаў, што «кадры вырашаюць усё». Кіруючыся настаўленьнемнастаўленнем савецкага правадыра, новыя савецкія лідэрылідары пачалі пераўтварэнні, з змяненняў у кадравай палітыцы.<br />
 
Ужо ў красавіку 1986 года на пасяджэнні Палітбюро вГорбачев ўпершынюупершыню заявіў пра неабходнасць правядзення Пленума па кадравых пытаннях. Толькі на ім можна было прыняць кардынальнае рашэнне па змене кадравай палітыкі. У чэрвені 1986 года, на сустрэчы з сакратарамі і загадчыкамі аддзеламі ЦК КПСС, Гарбачоў сказаў: «Без" малой рэвалюцыі "ў партыі нічога не выйдзе, бо рэальная ўлада - у партыйных органаў. Народ не будзе цягнуць на сваёй шыі апарат, які нічога не робіць для перабудовы ».<br />
 
Кропкай адліку сапраўды кардынальных рэформаўрэформ варта лічыць Пленум па кадравых пытаннях, які адбыўся ў студзені 1987 года. Яго падрыхтоўка пачалася восенню 1986 года. Пасля доўгіх спрэчак і ўзгадненняў ўу канчатковы тэкст дакладу Гарбачова на Пленуме было ўключана заяву аб неабходнасці выбараў па ўсёй партыйнай вертыкалі з некалькіх кандыдатур (звычайнай практыкай было зацвярджэнне прапанаваных зверху кандыдатаў). Акрамя гэтага, адзначалася, што партыйныя функцыянеры абавязаны сістэматычна даваць справаздачу аб праведзенай імі рабоце перад тымі, хто іх выбраў.<br />
 
27 января1987 года адкрыўся так доўга рыхтаваўся Пленум. Гарбачоў выступіў з дакладам «Аб перабудове і кадравай палітыцы партыі». У ім былі вызначаныя наступныя напрамкі:
Радок 137 ⟶ 133:
* пашырэнне «ўнутрыпартыйнай дэмакратыі»;
* змяненне функцый і ролі Саветаў, яны павінны былі стаць «сапраўднымі органамі ўлады на сваёй тэрыторыі»;
* правядзенне выбараў у Саветы на альтэрнатыўнай аснове (выбары з 1918 года ўяўлялі сабой галасаванне за адзінага кандыдата на кожнае месца).<br />
 
Альтэрнатыўныя выбары ў мясцовыя Саветы прайшлі ўжо летам 1987 у многіх выбарчых акругах, упершыню за ўсю гісторыю СССР.
Другім складнікам перабудовы ў грамадска-палітычнай сферы з'яўляецца галоснасць. На XXVII з'ездзе КПСС (люты-сакавік 1986) Гарбачоў заявіў: «Прынцыповым для нас з'яўляецца пытанне аб пашырэнні галоснасці. Гэта пытанне палітычнае. Без галоснасці няма і не можа быць дэмакратызму, палітычнага творчасці мас, іх удзелу ў кіраванні ». Сродкі масавай інфармацыі сталі атрымліваць больш свабоды ў апісанні існуючых праблем. Змяніліся галоўныя рэдактары ў шэрагу газет і часопісаў, пасля выступалі найбольш апазіцыйна («Новы свет», «Маскоўскія навіны», «Аргументы і факты»).<br />
 
У выступе Гарбачова на студзеньскім Пленуме нямала месца было ўдзелена таксама галоснасці. Пры гэтым ён заявіў, што "надышоў час прыступіць да распрацоўкі прававых актаў, якія гарантуюць галоснасьцьгалоснасць». Ён заявіў: «У нас не павінна быць зон, закрытых для крытыкі. Народу патрэбна ўся праўда ... Нам як ніколі трэба зараз пабольш святла, каб партыя і народ ведалі ўсе, каб у нас не было цёмных кутоў, дзе б зноў завялася цвіль ».<br />
 
Найважнейшым падзеяў 1988 года была XIX Усесаюзная партыйная канферэнцыя КПСС, якая праходзіла ў чэрвені-ліпені. Упершыню з 1920-х гадоў дэлегаты сапраўды выказвалі самастойныя думкі, дазваляючы сабе іншы раз крытыкаваць дзеянні партыйнага кіраўніцтва, прычым гэта транслявалася па тэлебачанні. Паслядоўна праводзілася думка аб неабходнасці выключэння партыйных органаў з гаспадарчага кіравання, пазбаўлення іх дзяржаўных функцый і адраджэння поўнаўладдзя Саветаў народных дэпутатаў. Канферэнцыя па ініцыятыве Гарбачова прыняла рашэнне аб рэформе палітычнай сістэмы. Было прынята прынцыповае рашэнне аб альтэрнатыўных выбарах дэпутатаў Саветаў усіх узроўняў. Вылучацца кандыдатамі павінны былі атрымаць магчымасць усё желающие.По сутнасці партканферэнцыя санкыянавала рэформу палітычнай сістэмы. Рэальнымі крокамі па шляху рэфармавання савецкага грамадскага ладу павінны былі стаць змена дзеючай выбарчай сістэмы, рэарганізацыя структуры органаў улады і кіравання, абнаўленне заканадаўства.<br />
Радок 154 ⟶ 150:
 
У адпаведнасці з новымі законамі засноўваюць новы вышэйшы орган заканадаўчай улады - З'езд народных дэпутатаў СССР, а таксама, пры пэўных абмежаваннях сцвярджалася альтэрнатыўная аснова выбараў іх складу насельніцтвам.
З 2250 дэпутатаў саюзнага з'езду 1/3 месцаў была зарэзерваваная за абіраўся прадстаўнікамі грамадскіх арганізацый, у тым ліку 100 мандатаў замацоўвалася за КПСС, што аўтаматычна забяспечвала дэпутацкімі крэсламі партыйных сановников.Съезд народных дэпутатаў СССР павінен быў склікацца перыядычна для вызначэння заканадаўчай палітыкі і прыняцця найважнейшых законаў . З ліку народных дэпутатаў меркавалася фармавацьфарміраваць пастаянна дзеючы двухпалатны Вярхоўны Савет СССР (яго агульная колькасць складала 542 чалавекі і штогод абнаўлялася на 20%). Складовай часткай якая ствараецца новай парламенцкай структуры краіны павінны былі стаць рэспубліканскія Саветы.<br />
 
Першы З'езд Народных дэпутатаў СССР адбыўся 12-15 сакавіка 1990 года III пазачарговым з'ездзе народных дэпутатаў СССР М. Гарбачоў быў абраны першым Прэзідэнтам Саюза Савецкіх Сацыялістычных Республик.Знаменательным фактарам III з'езда народных дэпутатаў стала адмена палажэнняў 6-га артыкула Канстытуцыі СССР, замацоўвалася кіруючую і накіроўвалую ролю КПСС у развіцці краіны.
Да моманту ліквідацыі гегемоніі КПСС у самой апорнай канструкцыі савецкай палітычнай сістэмы выразна абазначылася тэндэнцыя ідэйнага расслаення і арганізацыйнага разброду.<br />
 
З снежні 1989 г. пачаўся выхад з КПСС кампартый прыбалтыйскіх рэспублік. Вызначыліся са сваёй стратэгічнай лініяй ўу дачыненні да КПСС і радыкальныя сілы.<br />
 
Адкрылася магчымасць фарміравання ў СССР легальнай шматпартыйнасці знайшла юрыдычная абгрунтаванне ў прынята 9 кастрычніка 1990 г. Закону «Аб грамадскіх аб'яднаннях».<ref>http://russia.bestpravo.ru/fed1991/data02/tex12363.htm</ref>
 
== 1985—1989 гады ==
 
=== Перадгісторыя ===
У сакавіку 1985 года [[Генеральны сакратар ЦК КПСС|Генеральным сакратаром ЦК КПСС]] стаў М. С. Гарбачоў.
На красавіцкім Пленуме ЦК КПСС 1985 года паўнапраўнымі чальцамі Палітбюро ЦК КПСС сталі прыхільнікі Гарбачова: сакратары ЦК КПСС Я. К. Лігачоў і М. І. Рыжкоў, Старшыня КДБ СССР В. М. Чэбрыкаў; кандыдатам у члены Палітбюро — Маршал Савецкага Звяза міністр абароны С. Л. Сокалаў. У Палітбюро складаецца «гарбачоўская большасць».
Са складу Палітбюро паступова былі выведзены супернікі Гарбачова: Г. В. Раманаў (ліпень 1985), Н. А. Ціханаў (кастрычнік 1985), В. В. Грышын (люты 1986), Д. А. Кунаеў (студзень 1987), Г. А. Аліеў (кастрычнік 1987), В. І. Доўгіх (верасень 1988), П. Н. Дземічаў (верасень 1988), М. С. Саламенцаў (верасень 1988).
На змену ім прыйшлі стаўленікі новага Генеральнага сакратара: А. Н. Якаўлеў, які быў адным з найболейнайбольш перакананых прыхільнікаў рэформ, В. А. Мядзведзяў, А. І. Лук'янаў, [[Барыс Мікалаевіч Ельцын|Барыс Ельцын]] (пасля Ельцын быў выключаны са складу Палітбюро [[18 лютага]] 1988 гады). На працягу 1985—1986 гадоў Гарбачоў на дзве траціны абнавіў склад Палітбюро, былі зменены 60 % сакратароў абласных камітэтаў і 40 % членаў ЦК КПСС.<ref>{{книга |автор=И.С. Ратьковский, М.В. Ходяков |заглавие=История Советской России |часть=Глава 6. СССР в период «застоя» и «перестройки» |ссылка=http://web.archive.org/web/20080214091210/http://www.history.pu.ru/biblioth/russhist/histsovruss/06.htm}}</ref>
 
=== Унутраная палітыка ===
Радок 195 ⟶ 190:
На XXVII з'ездзе КПСС (люты-сакавік 1986) Гарбачоў заявіў: «Прынцыповым для нас з'яўляецца пытанне пра пашырэнне [[Галоснасць|галоснасці]]. Гэта пытанне палітычнае. Без галоснасці няма і не можа быць дэмакратызму, палітычнай творчасці масаў, іх удзела ў кіраванні».<ref>М. С. Горбачев [http://lib.ru/MEMUARY/GORBACHEV/doklad_xxvi.txt Политический доклад центрального комитета КПСС XXVII съезду коммунистической партии Советского Союза]</ref>
 
Сродкі масавай інфармацыі сталі атрымліваць больш волі ў апісанні існых праблем. Змяніліся галоўныя рэдактары ў шэрагу газет і часопісаў, якія потым выступалі найболейнайбольш апазіцыйна («Новы свет», «Маскоўскія навіны», «Аргументы і факты»). З канца 1986 года сталі публікавацца забароненыя раней літаратурныя творы, паказвацца фільмы, што ляжалі на паліцах (першым з іх стаў фільм Тэнгіза Абуладзе «Пакаянне»).
 
У маі [[1986]] года адкрыўся V з'езд Саюза кінематаграфістаў СССР, на якім нечакана было пераабрана ўсё кіраванне Саюза. Па гэтым сцэнары пасля адбыліся змены і ў іншых творчых звязах.
 
[[4 верасня]] [[1986]] гады Галоўліт СССР выдаў загад № 29с, у якім цэнзарам было дадзена ўказанне засяродзіць увагу на пытаннях, злучаных з аховай дзяржаўных і ваенных таямніц у друку, і інфармавацьінфарміраваць партыйныя органы толькі пра істотныя парушэнні ў ідэалагічнай сферы.
 
Пастановай ЦК КПСС ад [[25 верасня]] [[1986]] года было прынята рашэнне спыніць глушэнне перадач адніх замежных радыёстанцый («[[Голас Амерыкі]]», «[[Бі-бі-сі]]») і ўзмацніць глушэнне іншых («Свабода», «Нямецкая хваля»). [[23 мая]] 1987 гады ў Савецкім Саюзе канчаткова спынілі глушыць радыёпраграмы «Галасы Амерыкі» і некаторых іншых заходніх радыёстанцый. Цалкам глушэнне замежных радыёстанцый у СССР было спынена з [[30 лістапада]] [[1988]] года.<ref>[http://www.memo.ru/history/exp-kpss/Chapter5.htm Экспертное заключение по делу КПСС]</ref><ref>[http://www.radiojamming.puslapiai.lt/doc/2801.jpg Приказ Министерства связи о прекращении глушения]</ref>
Радок 220 ⟶ 215:
У выступе Гарбачова на студзеньскім Пленуме нямала месца было нададзена таксама галоснасці. Пры гэтым ён заявіў, што «надыйшоў час прыступіць да распрацоўкі прававых актаў, якія гарантуюць галоснасць». Ён заявіў: «У нас не павінна быць зон, зачыненых для крытыкі. Народу патрэбна ўся праўда… Нам як ніколі трэба цяпер больш святла, каб партыя і народ ведалі ўсё, каб у нас не было цёмных кутоў, дзе б ізноў завялася цвіль».<ref>{{артыкул |аўтар=Э.Глезин |загаловак=Январская весна |выданне=Известия |спасылка=http://www.izvestia.ru/hystory/article3100572/}}</ref>
 
[[23 студзеня]] [[1988]] гады ў газеце «[[Праўда, (газета)|Праўда]]» быў апублікаваны артыкул В. Аўчаранка «Кобры над золатам», у якім былі прадстаўлены матэрыялы следчай групы, якая з [[1983]] гады расследавала так званую Баваўняную справу ва Узбекістане. Прычым гаворка ішла не пра простых бавонаробаў, а пра вышэйшую эліту партыйнага і дзяржаўнага кіраўніцтва рэспублікі. Артыкул у «Праўдзе» стаў сігналам для іншых савецкіх газет. Практычна не засталося ніводнай газеты, як у цэнтры, так і на месцах, у якіх не выкрывалася б карупцыя мясцовага партыйнага кіраўніцтва.<ref>[http://azh.kz/2008/07/03/khlopkovoe-delo-v-uzbekistane.html «Хлопковое дело» в Узбекистане]</ref>
 
У снежні [[1986]] года са спасылкі ў [[горад Горкі|Горкім]] былі вызвалены [[Андрэй Дзмітрыевіч Сахараў|Андрэй Сахараў]] і яго жонка [[Алена Георгіеўна БонэрБонер|Алена БонэрБонер]]. У лютым 1987 года былі вызвалены са зняволення ў парадку памілавання 140 [[дысідэнты ў СССР|дысідэнтаў]]. Яны неадкладна ўключыліся ў грамадскае жыццё. Разрознены, малалікі дысідэнцкі рух, які скончыў сваё актыўнае існаванне ў [[1983]] годзе, ізноў адрадзіўся пад лозунгамі дэмакратычнага руху. З'явіліся некалькі дзясяткаў нефармальных, паступова палітызаваўшыхся, слаба арганізаваных арганізацый (найболейнайбольш вядомай з іх стаў утвораны ў маі [[1988]] г. [[Дэмакратычны звязсаюз|«Дэмакратычны звязсаюз»]], які ў жніўні-верасні [[1988]] г. правёў у Маскве два [[антыкамунізм|антыкамуністычных]] мітынга), першыя незалежныя газеты і часопісы.
 
У 1987—1988 гадах публікуюцца такія раней не друкавальныя і забароненыя творы як «Дзеці Арбата» [[Анатоль Навумавіч Рыбакоў|Анатоля Рыбакова]], «Жыццё і лёс» [[Васіль Сямёнавіч Гросман|Васіля Гросмана]], «Рэквіем» [[Ганна Андрэеўна Ахматава|Ганны Ахматавай]], «Соф'я Пятроўна» [[Лідзія Карнееўна Чукоўская|Лідзіі Чукоўскай]], «Доктар Жывага» [[Барыс Леанідавіч Пастарнак|Барыса Пастарнака]].
Радок 237 ⟶ 232:
 
== Нацыяналізм і сепаратызм ==
 
=== Канфлікт у Алма-Аце ===
У [[Снежань|снежні]] [[1986]] года, пасля здымання казаха Д. Кунаева з паста першага сакратара Цэнтральнага камітэта Камуністычнай партыі Казахстана і прызначэння на яго месца рускага Г. Колбіна, у [[Алма-Ата|Алма-Аце]] адбыліся беспарадкі. Дэманстрацыі казахскай моладзі, якая выступала супраць Колбіна (бо ён не меў ніякага стаўлення да Казахстана), былі падушаны ўладамі.
 
=== Азербайджан і Арменія ===
 
У жніўні 1987 года [[армяне]], якія пражывалі ў Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці [[Азербайджанская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Азербайджанскай ССР]] і складалі ў гэтай аўтаномнай вобласці большасць насельніцтва, накіравалі ў [[Масква|Маскву]] падпісаную дзясяткамі тысяч людзей петыцыю пра перадачу аўтаномнай вобласці ў склад [[Армянская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Армянскай ССР]]. У кастрычніку 1987 у Ерэване праходзяць дэманстрацыі пратэсту супраць інцыдэнтаў з армянскім насельніцтвам сяла Чардахлу, да поўначы ад Нагорнага Карабаха, дзе першы сакратар Шамхорскага раённага камітэта Кпаз М. Асадаў уступіў у канфлікт з жыхарамі сяла ў сувязі з іх пратэстамі супраць замены дырэктара саўгаса-армяніна азербайджанцам<ref name="bbc">[http://news8.thdo.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_3681000/3681079.stm Би-би-си. Карабах: хронология конфликта]</ref>. У абарону ідэі перападначалення Карабаха Арменіі выступае дараднік [[Гарбачоў|Гарбачова]] Абел Аганбегян<ref name="bbc"/>. Узімку 1987—1988 гадоў у Азербайджан пачалі прыбываць уцекачы-азербайджанцы з Кафанскага і Мегрынскага раёнаў Армянскай ССР. Па дадзеных Гарбачоў-фонда, першыя групы ўцекачоў пачалі прыбываць з 25 студзеня<ref name="refugees">[http://www.gorby.ru/rubrs.asp?art_id=13941&rubr_id=173&page=1 Горбачев-фонд. Научно-информационный центр / Хроника перестройки / 1988]</ref>.
 
Радок 249 ⟶ 242:
22 лютага ў армянскага населенага пункта Аскеран адбываецца сутыкненне з выкарыстаннем агнястрэльнай зброі паміж групамі азербайджанцаў з горада Агдам, якія накіроўваюцца ў Стэпанакерт «для навядзення парадку», і мясцовым насельніцтвам. Загінулі 2 азербайджанца, прынамсі адзін з іх — ад рукі міліцыянера-азербайджанца. Больш масавага кровапраліцця ў той дзень атрымалася пазбегнуць.<ref name="askeran">[http://www.memo.ru/hr/hotpoints/karabah/getashen/chapter1.htm Мемориал. Хронология конфликта].</ref> Тым часам у Ерэване праходзіць дэманстрацыя. Колькасць дэманстрантаў да канца дня дасягае 45-50 тысяч. У эфіры праграмы «Время» закранаецца тэма рашэння абласной Рады НКАО, дзе яно названа інспіраваным «экстрэмісцкімі і нацыяналістычна наладжанымі людзьмі». Такая рэакцыя цэнтральнай прэсы толькі ўзмацняе абуранасць армянскай грамадскасці. 26 лютага ў Ерэване праходзіць мітынг, у якім удзельнічае амаль 1 мільён чалавек. У той жа дзень пачынаюцца першыя мітынгі ў Сумгаіце.
 
Увечары 27 лютага ў тэлевізійным інтэрв'ю намесніка генеральнага пракурора СССР А. Ф. Катусева ўпершыню афіцыйна прагучалі словы пра тое, што ў сутыкненні каля Аскерана, якое адбылася 22 лютага, загінулі два азербайджанца. Гэтае паведамленне, як сцвярджаецца, магло стаць адной з чыннікаў, якія справакавалі армянскі пагром у Сумгаіце 27-29 лютага, які стаў першым масавым выбухам этнічнага гвалту ў найновай савецкай гісторыі.<ref name="waal10">Том де Ваал, автор книги об истории карабахского конфликта, говорит, что ''«Советский Союз в мирное время никогда не переживал того, что произошло»'' в Сумгаите. См.: [http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4651000/4651717.stm Том де Ваал. «Черный сад». Глава 2. Февраль 1988 года: Азербайджан]</ref> Па афіцыйных дадзеных Генпракуратуры СССР, падчас гэтых падзей загінула 26 армян і 6 азербайджанцаў («Весткі», 03.03.1988). Армянскія крыніцы паказваюць на тое, што гэтыя дадзеныя прыніжаныя.<ref name="sumgait">[http://sumgait.info/sumgait/sumgayit-list-victims.htm Неполный список жертв Сумгаита]</ref> Сотні чалавек былі паранены, велізарная колькасць падверглася катаванням і здзекаванням, шматлікія тысячы сталі ўцекачамі. Своечасовага расследавання чыннікаў і акалічнасцяўакалічнасцей пагромаў, усталявання і пакарання правакатараў і непасрэдных удзельнікаў злачынстваў праведзена не было, што, несумнеўна, прывяло да эскалацыі канфлікта.
Пастановы Прэзідыума Вярхоўнай Рады СССР, Рады Міністраў СССР і ЦК КПСС, прынятыя ў сакавіку 1988 года з нагоды міжнацыянальнага канфлікту ў НКАО, не прывялі да стабілізацыі становішча, паколькі найбольш радыкальныя прадстаўнікі абодвух канфліктуючых бакоў адпрэчвалі любыя кампрамісныя прапановы. Большасць членаў абласной Рады народных дэпутатаў і абкама партыі падтрымалі патрабаванні пра перадачу НКАО са складу Азербайджана ў склад Арменіі, якія былі аформлены ў адпаведных рашэннях сесій абласной Рады і пленума абкама партыі, які ўзначальваўся Г. Пагасянам. У НКАО (асабліва ў Стэпанакерце) разгарнулася масіраваная ідэалагічная апрацоўка насельніцтва — штодзённыя шматлюдныя шэсці, мітынгі, страйкі калектываў прадпрыемстваў, арганізацый, навучальных устаноў вобласці з патрабаваннямі аддзялення ад Азербайджана.
 
Ствараецца нефармальная арганізацыя — камітэт «Крунк», які ўзначаліў дырэктар Стэпанакертскага камбіната будматэрыялаў Аркадзь Манучараў. Яго заяўленыя мэты — вывучэнне гісторыі края, яго сувязяў з Арменіяй, аднаўленне помнікаў даўніны. На самай справе камітэт бярэ на сябе функцыі арганізатара масавых пратэстаў. Указам Вярхоўнай Рады Азербайджанскай ССР камітэт быў распушчаны, аднак ён працягнуў сваю дзейнасць. У Арменіі разрастаецца рух падтрымкі армянскага насельніцтва НКАО. У Ерэване створаны камітэт «Карабах», лідары якога заклікаюць да ўзмацнення ціску на дзяржаўныя органы з мэтай перадачы НКАО Арменіі. Адначасова ў Азербайджане працягваюцца заклікі да «рашучага навядзення парадку» ў НКАО. Грамадская напруга і нацыянальная варожасць паміж азербайджанскім і армянскім насельніцтвам узрастаюць з кожным днём. Улетку і ўвосень пачашчаюцца выпадкі гвалту ў НКАО, павялічваецца ўзаемны струмень уцекачоў.
 
У НКАО накіроўваюцца прадстаўнікі цэнтральных савецкіх і дзяржаўных органаў СССР. Некаторыя з выяўленых праблем, гадамі назапашваных у нацыянальнай сферы, становяцца здабыткам галоснасці. ЦК КПСС і Рада Міністраў СССР у тэрміновым парадку прымаюць Пастанову «Пра меры па паскарэнні сацыяльна-эканамічнага развіцця Нагорна-Карабахской аўтаномнай вобласці Азербайджанскай ССР у 1988—1995 гадах». 14 чэрвеня Вярхоўная Рада Арменіі дае згода на ўключэнне Нагорна-Карабахской аўтаномнай вобласці ў склад Армянскай ССР. 17 чэрвеня Вярхоўная Рада Азербайджана прымае рашэнне пра тое, што Нагорны Карабах павінен застацца ў складзе рэспублікі: «У адказ на зварот Вярхоўнай Рады Армянскай ССР Вярхоўная Рада Азербайджанскай ССР, зыходзячы з інтарэсаў захавання якая склалася нацыянальна-тэрытарыяльнай прылады краіны, замацаванага Канстытуцыяй СССР, кіруючыся прынцыпамі інтэрнацыяналізму, інтарэсамі азербайджанскага і армянскага народаў, іншых нацый і народнасцяўнароднасцей рэспублікі, злічыў перадачу НКАО з Азербайджанскай ССР у склад Армянскай ССР немагчымай»<ref>Сессии Верховных Советов союзных республик: Азербайджанская ССР. «Известия», 19 июня 1988 г.</ref>. У ліпені ў Арменіі праходзяць шматдзённыя страйкі калектываў прадпрыемстваў, арганізацый, навучальных устаноў, масавыя мітынгі. У выніку сутыкнення паміж тымі, якія мітынгуюць, і вайскоўцамі Савецкага Войска ў ерэванскім аэрапорту «Звартноц» загінуў адзін дэманстрант. Католікос Вазген I звяртаецца па рэспубліканскім тэлебачанні з заклікам да мудрасці, спакою, пачуццю адказнасці армянскага народа, да спынення страйкаў. Заклік застаецца непачутым. У Стэпанакерце ўжо некалькі месяцаў не працуюць прадпрыемствы і арганізацыі, кожны дзень праводзяцца шэсці па вуліцах горада і масавыя мітынгі, становішча напальваецца ўсё больш. Як паведамляюць карэспандэнты «Вестак», з Арменіі паступае магутная падтрымка — сотні людзей штодня з'яжджаюць у Ерэван і, наадварот, прыязджаюць у Степанакерт (для гэтага быў арганізаваны [[паветраны мост]] паміж гэтымі гарадамі, лік авіярэйсаў парой даходзіў да 4 — 8 у дзень).<ref>А.Казиханов. Командировка в Степанакерт. «Известия», 12 июля 1988 г.</ref>.
 
Па стане на сярэдзіну ліпеня, у Азербайджан з Арменіі выехала каля 20 тыс. чалавек (больш за 4 тыс. сем'яў). Тым часам ЦК Кпаз спрабуе нармалізаваць становішча ў месцах кампактнага пражывання азербайджанцаў у Арменіі. У Армянскую ССР працягваюць прыбываць уцекачы з Азербайджана. Па дадзеных мясцовых улад, на 13 ліпеня ў Арменію прыбылі 7265 чалавек (1598 сем'яў) з Баку, Сумгаіта, Мінгечаура, Казаха, Шамхора і іншых гарадоў Азербайджана.<ref>К положению вокруг НКАО. «Известия», 16 июля 1988 г.</ref>.
 
18 ліпеня адбылося паседжанне Прэзідыума Вярхоўнай Рады СССР, на якім былі разгледжаны рашэнні Вярхоўных Рад Армянскай ССР і Азербайджанскай ССР пра Нагорны Карабах і прынята Пастанова па дадзеным пытанні. У Пастанове адзначана, што, разгледзеўшы просьбу Вярхоўнай Рады Армянскай ССР ад 15 чэрвеня 1988 г. пра пераход Нагорна-Карабахской аўтаномнай вобласці ў склад Армянскай ССР (у сувязі з хадайніцтвам Рады народных дэпутатаў НКАО) і рашэнне Вярхоўнай Рады Азербайджанскай ССР ад 17 чэрвеня 1988 г. пра непрымальнасць перадачы НКАО ў склад Армянскай ССР, Прэзідыум Вярхоўнай Рады лічыць немагчымым змену межаў і ўсталяванага на канстытуцыйнай аснове нацыянальна-тэрытарыяльнага дзялення Азербайджанскай ССР і Армянскай ССР. У верасні ў Нагорна-Карабахскай аўтаномнай вобласці і Агдамскам раёне Азербайджанскай ССР былі ўведзены надзвычайнае становішча і кашталянская гадзіна. У тым жа месяцы азербайджанскае насельніцтва было выгнана са Стэпанакерта, а армянскае — з Шушы<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_3681000/3681079.stm Карабах: хронология конфликта]. BBC Russian.</ref>. У Арменіі Прэзідыум Вярхоўнай Рады Армянскай ССР прыняў рашэнне пра роспуск камітэта «Карабах». Аднак спробы партыйных і дзяржаўных органаў супакоіць насельніцтва не мелі эфекту. У Ерэване і некаторых іншых гарадах Арменіі працягваюцца заклікі да арганізацыі страйкаў, мітынгаў, галадоўляў. 22 верасня была спынена праца шэрагу прадпрыемстваў і гарадскога транспарта Ерэвана, Ленінакана, Абавяна, Чарэнцавана, а таксама Эчміадзінскага раёна. У Ерэване да забеспячэння парадку на вуліцах нароўні з органамі міліцыі прыцягваюцца вайсковыяваенныя падраздзяленні.<ref>К положению вокруг Нагорного Карабаха. «Известия», 24 сентября 1988 г.</ref>.
 
У лістападзе — снежні 1988 г. у Азербайджане і Арменіі адбываюцца масавыя пагромы, якія суправаджаюцца гвалтам і забойствамі мірнага насельніцтва. Па розных дадзеных, на тэрыторыі Арменіі пагромы прыводзяць да згубы ад 20 да 30 азербайджанцаў<ref name="trud">[http://info.trud.ru/trud.php?id=200102010200801 Труд № 020 за 01.02.2001. 10 баллов по шкале Политбюро].</ref><ref>[http://www.sakharov-archive.ru/Raboty/Gorkiy_3.htm А. Д. Сахаров. Горький, Москва, далее везде. Глава 3. Новые обстоятельства, новые люди, новые обязательства]</ref><ref name="saxarov">[http://www.sakharov-archive.ru/Raboty/Gorkiy_5.htm А. Д. Сахаров. Горький, Москва, далее везде. Глава 5. Азербайджан, Армения, Карабах.]</ref>. Па дадзеных армянскага боку, у Арменіі ў выніку правапарушэнняў на нацыянальнай глебе за тры гады (з 1988 па 1990) загінула 26 азербайджанцаў, у тым ліку з 27 лістапада па 3 снежня 1988 гады — 23, у 1989 годзе — адзін, у 1990 — двое. У той жа час у сутыкненнях з азербайджанцамі ў Арменіі загінула 17 армян<ref name="exodus">[http://sumgait.info/press/pro-armenia-magazine/pro-armenia-9301.htm Константин Воеводский, Перестройка в карабахском зеркале, Исход азербайджанцев из Армении: миф и реальность (Опыт сравнительного анализа).]</ref>. У Азербайджане найбольш буйныя армянскія пагромы адбываюцца ў Баку, Киравабадзе, Шамахе, Шамхоре, Мінгечауре, Нахічэванскай АССР. У шэрагу гарадоў Азербайджана і Арменіі ўводзіцца надзвычайнае становішча. На гэты час даводзіцца самы масавы струмень уцекачоў — сотні тысяч чалавек абапал.
Радок 265 ⟶ 258:
 
=== Прыбалтыка ===
 
У [[Эстонская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Эстонскай ССР]] 23 жніўня [[1987]] года ў талінскім парку Хірве ў адзначэнне чарговых угодак падпісання [[Пакт Молатава-Рыбентропа|пакта Молатава-Рыбентропа]] памкнулася каля дзвюх тысяч прыхільнікаў незалежнасці [[Эстонія|Эстоніі]].
 
[[26 верасня]] 1987 года ў газеце тартускага гарадскога камітэта Камуністычнай партыі Эстоніі «Edasi» («Наперад») была апублікавана прапанова аб эканамічнай аўтаноміі Эстоніі ў складзе [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]], якое атрымала значную падтрымку ў грамадстве. Была распрацаванаяраспрацавана адпаведная праграма, якая атрымала назву «Эканамічна незалежная Эстонія» (эст. Isemajandav Eesti, скарочана IME).
 
[[13 красавіка]] 1988 года падчас тэлевізійнага ток-шоў Эдгар Савісаар прапанаваў стварыць Народны фронт (эст. Rahvarinne) — грамадска-палітычны рух, які быў павінен спрыяць мэтам гарбачоўскай перабудовы. Такі Народны фронт быў створаны.
Радок 283 ⟶ 275:
 
== Спасылкі ==
 
Сайт БДУ http://www.bsu.by/
 
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Перабудова"