Навагрудак: Розніца паміж версіямі

|беларуская назва = НаваНавагру{{націск}}градакдак (НавагруНава{{націск}}дакградак)

'''Нава{{націск}}градакНавагру́дак''', (афіц.мясцовае: '''Навагру́дакНава{{націск}}градак''')  — горад ва ўсходняй частцы [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Навагрудскі раён|Навагрудскага раёна]]. На [[Навагрудскае ўзвышша|Навагрудскім узвышшы]] ў 162  км да ўсходу ад [[Гродна]], у 22  км ад чыгуначнай станцыі Наваельня на лініі [[Ліда]]—[[Баранавічы]]. Насельніцтва 30,7 тыс. чал. (2006).

Летапісныя варыянты назвы горада  — ''Новогород'', ''Новгородок'', ''Новогородок'', ''Новый Городок'' і інш. сведчаць аб тым, што недзе непадалёк існаваў стары гарадскі цэнтр акругі, магчыма ім было [[гарадзішча]] [[Гарадзішча Радагошча|Радагошча]].<ref>Піваварчык С.  А.  Гарадзішча Радагошча  — магчымы папярэднік Наваградка // Белорусский Сборник №  2. Санкт-Петербург, 2003.</ref>

У старажытнай назве "«Новъгородок"» скланяліся абедзве часткі. Так, у летапісах засведчаны наступныя склонавыя формы<ref>Летописи белорусско-литовские // ПСРЛ. - — Т. 35</ref>:

| месны || (у) Новегородце</br /> (у) Новегородцэ </br /> (у) Новегородцы

Навакольнае насельніцтва ўжывае назву "Нава{{націск}}градак"«Нава́градак»<ref name="памяць">Гісторыя назвы горада // Памяць: Навагрудскі раён. с. 85-87</ref>. Такое вымаўленне назвы горада і дагэтуль можна пачуць ад мясцовых жыхароў, асабліва ад людзей старэйшага ўзросту.

Становішча націску ў назве горада пададзена ў "«Трыбунале абывацелям Вялікага княства Літоўскага"» (выдадзен у Вільні ў 1586 годзе), дзе назва горада надрукована з націскам у тэксце: "«в Нова{{націск}}городку"»<ref name="памяць"/>.

Цяперашняя афіцыйная назва "«Навагру{{націск}}дак"», па сутнасці, уяўляе сабой польскую назву "«Nowogródek"» (чытаецца "«Новокгру{{націск}}дэк"»), вымаўленую на беларускі лад. На момант [[Трэці падзел Рэчы Паспалітай|Трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай]], калі горад увайшоў у склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], справаводства на (стара)беларускай мове было ўжо амаль сто гадоў заканадаўча забаронена. Таму новыя расійскія ўлады засталі дакументы, напісаныя толькі па-польску, адкуль польская назва, захаваўшы асноўныя рысы сваёй фанетыкі, перакачавала ў расійскія дакументы ў форме "«Новогру{{націск}}док"». А пазней, ужо адтуль, назва перайшла ў беларускае справаводства.

Пытанне, як стасуюцца між сабой назвы "Навагру{{націск}}дак"«Навагру́дак» і "Нава{{націск}}градак"«Нава́градак», дагэтуль канчаткова не развязана. Ледзь не кожны даслечык мае сваё адмысловае меркаванне на гэта пытанне. Становішча націску, верагодна, сведчыць пра тое, што назвы ўзніклі і развіваліся незалежна на аснове старажытнарускага "«Новъгородок"». Аднак нельга выключаць узаемны ўплыў гэтых назваў.

Часам даводзіцца чуць, як людзі тлумачаць паходжанне назвы "«Навагрудак"» ад "«новы грудок"». Варта падкрэсліць, што такі вывад не мае пад сабой ніякіх падстаў.

Паводле археалагічных даследаванняў [[славяне|славянскае]] ({{далей}} [[Славянская каланізацыя Беларусі|Славянская каланізацыя]]) паселішча на тэрыторыі сучаснага Навагрудка ўзнікла ў канцы [[10 ст.]], умацаванні да сяр. [[11 ст.]]<ref>Гурэвіч</ref> Частка даследчыкаў лічыць за першую згадку НаваградкаНавагрудка ў пісьмовых крыніцах паведамленне пад [[1044]] годам пра будаўніцтва новага горада, якое на іх меркаванне звязана з паходам вял. кн. кіеўскага [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраслава Мудрага]] на [[Літва|Літвy]]<ref>Ермаловіч. Старажытная Беларусь</ref>, упершыню гэту версію прапанаваў [[Васіль Мікітавіч Тацішчаў|В. Тацішчаў]]. Хаця такая датыроўка заснавання горада і супадае з археалагічнымі дадзенымі, але з саміх крыніц немагчыма зрабіць адназначныя высновы, што маецца на ўвазе заснаванне іменнаменавіта НаваградкаНавагрудка. Магчыма, мелася на ўвазе будаўніцтва новых умацаванняў у Вялікім [[Ноўгарад]]зе.<ref>Баранаўскас…</ref> У 12 ст., паводле археалагічных даследаванняў, горад складаўся з [[дзядзінец|дзядзінца]] (Замкавая гара), [[вакольны горад|вакольнага горада]] і [[пасад]]а.

У [[13 ст.|13]]—[[14 ст.]] Наваградак Навагрудак — цэнтр удзельнага Новагародскага княства, пад [[1235]] годам згадваецца князь [[Ізяслаў Новагародскі]]. У кан. 1240-х  — пач. 1250-х гадоў НаваградакНавагрудак перайшоў пад уладу літоўскага князя [[Міндоўг]]а, акалічнасці гэтага пераходу дасюль спрэчныя, князем і намеснікам свайго бацькі ў НаваградкуНавагрудку быў Міндоўгаў сын [[Войшалк]]. У гэты час быў пакладзен пачатак [[утварэнне ВКЛ|утварэнню ВКЛ]], буйнейшым і адным з асноўных цэнтраў якога быў НаваградакНавагрудак. Спрэчкі паміж Міндоўгам і яго літоўскімі родзічамі, што нашлі прытулак на [[Валынь|Валыні]], сталі падставай да вялікай вайны з [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскім княствам]], якое зрабіла некалькі буйных паходаў на горад, што прымусіла Міндоўга пайсці на саюз з [[Лівонскі ордэн|Лівонскім (Інфлянцкім) ордэнам]]. У [[1253]] Міндоўга ад імя [[папа рымскі|папы рымскага]] каранавалі на караля Літвы (першы і апошні такі тытул у гісторыі [[ВКЛ]]), каранацыя магла адбыцца і ў Новагародку. Такая магчымасць дае падставу шэрагу гісторыкаў лічыць Новагародак першай [[сталіца]]й ВКЛ, але цяжка з упэўненасцю сказаць, ці была наогул сталіца ў тагачасным ВКЛ. У 1254  г. Войшалк заключыў ад імя бацькі мір з Галіцка-Валынскім княствам і перадаў НаваградакНавагрудак [[Раман Данілавіч|Раману Данілавічу]]. Пасля разрыву міру (1258) Войшалк зноў стаў князем у НаваградкуНавагрудку, а пасля перадаў яго разам з усёй краінай [[Шварн Данілавіч|Шварну]]. На горад неаднаразова нападалі мангола-татары і іx саюзнікі  — дружыны галіцка-валынскіх князёў (1255, 1274, 1278), крыжакі (1314, 1321, 1341, 1390, 1394).

Як цэнтрам удзельнага княства НаваградкамНавагрудкам валодаў з 1329  г. Карыят, пасля 1358  г. яго сын Фёдар, з 1386  г.  — Карыбут. У 1316  г. НаваградакНавагрудак стаў цэнтрам самастойнай [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]], якая ахоплівала праваслаўную царкву ВКЛ і Галіцыі. 3 1392  г. Наваградак Навагрудак — адзін з цэнтраў велікакняжацкай вобласці ВКЛ. У кан. 14  — пач. [[15 ст.]] [[Вітаўт]] пасяліў у НаваградкуНавагрудку і яго наваколлі татар, у 1428  г. ён запісаў горад разам з навакольнымі вёскамі ў пажыццёвае ўладанне сваейсваёй жонцы Ульяне. У 1415  г. у НаваградкуНавагрудку на саборы праваслаўных епіскапаў мітрапалітам быў абраны [[Рыгор Цамблак]]. У 1422 у НаваградкуНавагрудку ў заснаваным Вітаўтам фарным касцёле адбыўся шлюб караля польскага [[Ягайла|Ягайлы]] з [[Соф’я Гальшанская|Соф'яй Гальшанскай]], які даў пачатак дынастыі [[Дынастыя Ягелонаў|Ягелонаў]].

У студзені 1507  г. утворана Новагародскае ваяводства ВКЛ. 26 ліпеня 1511  г. НаваградакНавагрудак атрымаў [[магдэбургскае права]], якое пацвярджалася ў 1562, 1595 і 1776, герб зацверджаны ў 1595  г. У 1568  г. у горадзе было 10 цэркваў. Пасля Берасцейскай уніі (1596) мітрапаліцкая кафедра стала ўніяцкай. У 16 ст. НаваградакНавагрудак таксама адзін з цэнтраў [[Рэфapмaцыя|Рэфapмaцыі]]. У 1597  г. кароль Рэчы Паспалітай [[Жыгімонт Ваза]] даў мяшчанам НаваградкаНавагрудка прывілей на 2 кірмашы ў год на працягу 2 тыдняў на каталіцкія святы [[Свята Трох Каралёў|Тры Каралі]] і [[Свята Тройцы|Тройцу]]. 3 1581 па 1775  г. у горадзе праходзілі пасяджэнні [[Галоўны трыбунал ВКЛ|Галоўнага трыбунала ВКЛ]].

У 16—18 ст. горад моцна пацярпеў ад ваенных дзеянняў: у 1505—1506  гг. ад крымскіх татар, у 1518 і 1534 у выніку войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з ВКЛ, у 1648 у ходзе Казацкай вайны (1648—1651), у верасні 1655  г. узяты рускімі войскам кн. А.  М.  Трубяцкога ў вайну Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667). У 1661 у сувязі з ваеннымі спусташэннямі горад вызвалены ад падаткаў на 4 гады. У 1706  г. у [[Паўночная вайна, 1700-1721|Паўночную вайну]] (1700—1721) акупіраваны шведскім войскам, якое разбурыла замак. У 16—18 ст. НаваградакНавагрудак некалькі разоў пацярпеў ад пажараў (1578, 1599, 1613, 1652, найбольш моцны  — у 1751, калі згарэлі 167 дамоў, 4 касцёлы, ратуша і канцылярыя ваяводы) і эпідэмій (1590, 1592, 1603, 1708). Ваенныя падзеі і іншыя катаклізмы прывялі горад да палітычнага і эканамічнага заняпаду. У кан. 18 ст. у НаваградкуНавагрудку 3 уніяцкія царквы, 5 касцёлаў, 6 манастыроў, сінагога, мячэць.

Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай з 1795 года НаваградакНавагрудак у складзе Расійскай імперыі, з 1801  г. цэнтр павета Гродзенскай, з 1842  — Мінскай губерняў. Жыхары ўдзельнічалі ў паўстаннях 1830—31, і 1863-64. Паводле ўмоў Рыжскага міру (1921) у складзе Польшчы. З верасня 1939  г. у [[БССР]], з 1940  г. цэнтр Навагрудскага раёна Баранавіцкай вобласці. У гады Вялікай Айчыннай вайны акупіраваны немцамі, якія знішчылі ў горадзе і раёне 45,065 тыс. чал.

8 ліпеня 1944 года НаваградакНавагрудак вызваленвызвалены ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

* кан. [[15 ст.]]  — 3—4 тыс. чал.

* сяр. [[16 ст.]]  — 2—5 тыс. чал.

* кан. [[18 ст.]]  — ~3 тыс. чал.

* 2006  — 30,7 тыс. чал.

Прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі, харчовы, лёгкай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасці. Гасцініцы «НаваградакНавагрудак» і «Панскі дом». Навагрудак  — перспектыўны цэнтр турызму міжнароднага значэння і краязнаўства.

[[Дом-музей Адама Міцкевіча]]. Навагрудскі гісторыка-краязнаўчы музей. У горадзе праводзіцца фестываль сярэднявечнай культуры «НаваградскіНавагрудскі замак».

[[Выява:Navahradak - Ruiny zamka.jpg|thumb|Руіны НаваградскагаНавагрудскага замка]]

* НаваградскіНавагрудскі касцёл Міхаіла Арханёла

* жылыя дамы (19  — пач. 20 ст.)

* Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Навагрудскага раёна. - — Мн.: "«Беларусь"», 1996.

* Летописи белорусско-литовские // Полное собрание русских летописей. Т. 35 - — М.: "«Наука"», 1980.

* Ермаловіч М. І.  Старажытная Беларусь: Полацкі і Новагародскі перыяды (1990), 2-е выд.: ISBN 985-02-0503-2.

* [http://szlachta.io.ua/album7364 Jurkau kutoczak  — Юркаў куточак  — Yury's Corner. Наваградак]

* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/novogrydok_gurevich/Гуревич_Ф.Д._Древний_Новогрудок.html Гуревич Ф.  Д.  Древний Новогрудок]