Менглі-Гірэй I: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др clean up, replaced: == → == , на сталец → на прастол, супраціў → супраціўленне using AWB |
крыніца — be-x-old:Мэнглі I Гірэй |
||
Радок 1:
{{Дзяржаўны дзеяч
'''Менглі-Гірэй''' (крым. ''I Meñli Geray, ۱منكلى كراى''; {{ДН|||1445}} — {{ДС|||1515}}) — крымскі хан. Шосты сын [[Хаджы-Гірэй|Хаджы-Гірэя]].▼
| імя = Менглі I Гірэй
| арыгінал імя = I Meñli Geray, <big>١ منكلى كراى</big>
| выява = Mengli bayezid.jpg
| апісанне выявы = Менглі Гірэй (у цэнтры) са сваім сынам і спадчыннікам [[Мехмед I Гірэй|Мехмедам Гірэем]] (злева) і асманскім султанам [[Баязід II|Баязідам II]] (справа)
| пасада = [[Спіс ханаў Крыма|Хан Крыма]]
| парадак = 3
| перыяд кіравання = [[1467]]
| папярэднік = [[Нур-Дэўлет]]
| пераемнік = [[Нур-Дэўлет]]
| пасада_2 = [[Спіс ханаў Крыма|Хан Крыма]]
| парадак_2 = 5
| перыядпачатак_2 = [[1469]]
| перыядканец_2 = [[1475]]
| папярэднік_2 = [[Нур-Дэўлет]]
| пераемнік_2 = [[Нур-Дэўлет]]
| парадак_3 = 8
| пасада_3 = [[Спіс ханаў Крыма|Хан Крыма]]
| перыядпачатак_3 = [[1478]]
| перыядканец_3 = [[1515]]
| папярэднік_3 = [[Нур-Дэўлет]]
| пераемнік_3 = [[Мехмед I Гірэй]]
| парадак_4 = 7
| пасада_4 = [[Вялікая Арда|Хан Сарая]]
| перыяд кіравання_4 = [[1491]]
| перыядканец_4 =
| папярэднік_4 = [[Муртаза|Муртаза-хан]]
| пераемнік_4 = [[Ібак]]
| дата нараджэння = 1445
| месца нараджэння =
| дата смерці = 17.04.1515
| месца смерці =
| род = [[Гірэі]]
| веравызнанне = [[Іслам]], [[сунізм|суніцкага толку]]
| пахаваны = Маўзалей Хаджы I Гірэя, [[Салачык]], [[Бахчысарай]]
| бацька = [[Хаджы I Гірэй]]
| дзеці = '''сыны:''' [[Мехмед I Гірэй]] ([[1465]]-[[1523]]), [[Саадэт I Гірэй]] ([[1491]]-[[1538]]), [[Сахіб I Гірэй]] ([[1501]]-[[1551]]), [[Мубарэк Гірэй, сын Менглі I Гірэя|Мубарэк Гірэй]] (пам. [[1516]]/[[1517]]), [[Ахмат Гірэй]] (пам. [[1519]]), Махмуд Гірэй (пам. [[1516]]), Феціх Гірэй (пам. [[1510]]), [[Бурнаш-Гірэй|Бурнаш Гірэй]] (пам. [[1512]]/[[1515]])<br />'''дочкі:''' [[Айшэ Султан Хафса]]}}
▲'''Менглі-Гірэй''' (крым. ''I Meñli Geray, ۱منكلى كراى''; {{ДН|||1445}} — {{ДС|||1515}}) — [[Крымскае ханства|крымскі хан]] з дынастыі [[Гірэі|Гірэяў]]. Шосты сын першага крымскага хана [[Хаджы-Гірэй|Хаджы-Гірэя]], дзед султана [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]] [[Сулейман Цудоўны|Сулеймана Цудоўнага]].
Па некаторых дадзеных, правёў юнацтва і атрымаў выхаванне ў [[Феадосія|Кафе]].▼
== Біяграфія ==
У 1467 г. спрабаваў заняць сталец, але безпаспяхова. Сышоў у Кафу, дзе сабраў вакол сябе крымскіх беяў. З іх дапамогай у 1469 г. зрынуў брата [[Нур-Даўлет]]а і заняў ханскі сталец.▼
▲
▲У [[1467
У 1475 г. падчас заваявання Крыма асманскімі войскамі, быў зрынуты. За супраціўленне туркам арыштаваны і адвезены ў [[Стамбул]], дзе правёў у палоне 3 гады. У 1478 г. султан [[Мехмед II]] пасадзіў Менглі-Гірэя на крымскі сталец, з умовай прызнання ханам турэцкага вяршэнства.▼
▲У [[1475
Працягваў палітыку бацькі, накіраваную на пазбаўленне ўсякай залежнасці ад Залатой Арды. Вярнуўшыся на прастол у якасці турэцкага васала, адбіў апошнія ардынскія набегі на Крым. У 1502 г. разграміў сталіцу Залатой Арды г. Сарай, што ў гістарычнай літаратуры лічыцца фіналам існавання Залатой Арды як дзяржавы.▼
▲
Інтарэсы Менглі-Гірэя ў барацьбе з Ардой супадалі з інтарэсамі Масквы, па ініцыятыве якой дзвюма краінамі быў заключаны цесны саюз. Гэта, у сваю чаргу, выклікала рэзкае пагаршэнне традыцыйна сяброўскіх адносін Крыма з [[Польскае Каралеўства, 1385—1569|Польшчай]] і [[ВКЛ|Літвой]], якія ў той момант знаходзіліся ў вострым канфлікце з Маскоўскім княствам з-за тэрытарыяльных дамаганняў апошняй.▼
▲Інтарэсы Менглі
Пабудаваў новую ханскую рэзідэнцыю — Даўлет-Сарай, надаўшы тым самым рысы гарадскога паселішча Салачыку, у якім размяшчаўся новы палац. Апроч палаца, тут быў выбудаваны культава-адукацыйны комплекс з мячэццю і навучальнай установай.▼
Пры актыўнай падтрымцы Масквы крымскія войскі здзяйснялі шматлікія набегі на літоўска-польскія ўладанні. У верасні 1482 вялікая арда [[Рабаванне Кіева, 1482|захапіла і моцна разбурыла Кіеў]]. У 1485—1487 адбыліся некалькі наездаў на Падолле. У 1489 былі спустошаны [[Падольскае ваяводства|Падольскае]] і [[Кіеўскае ваяводства|Кіеўскае ваяводствы]], у 1490 — [[Валынскае ваяводства|Валынскае]] і [[Рускае ваяводства|Рускае]]. Увосені 1494 года крымская арда спустошыла Падолле і [[Валынь]], разбіўшы пад Вішнеўцам літоўска-польскае войска. У 1495—1499 неаднакроць былі разрабаваны Валынь, Брацлаўшчына, Падолле, Галіччына, у 1500 Брацлаўшчына, Валынь, [[Берасцейшчына]], Белзская, Львоўская, Холмская, Люблінская і Сандомірская землі. У 1502 сыны Менглі Гірэя ўзялі вялікі палон на Галіччыне, Сандоміршчыне і Любліншчыне. Увосені таго ж года крымчакі ўварваліся ў ВКЛ, дзе рабавалі ваколіцы [[Слуцк]]а, [[Капыль|Капыля]], [[Клецк]]а і [[Нясвіж]]а. У 1503 крымскія аддзелы наяжджалі на Падолле і [[Кіеўскае ваяводства]], выпалілі ваколіцы [[Навагрудак|Навагрудка]] і Слуцка, і былі разбіты літвінамі пад [[Гарадок|Гарадком]].
Памёр у 1515 г.▼
У 1505 ханскія сыны Біты і Бурнаш Герой ізноў уварваліся ў [[Вялікае Княства Літоўскае]], спустошылі і разрабавалі ваколіцы [[Мінск]]а, Слуцка, Навагрудка, [[Полацк]]а, [[Віцебск]]а і [[Друцк]]а. [[Мехмед I Гірэй|Мехмед Гірэй]] з галоўнымі сіламі абклаў і штурмаваў Мінск, захапіў вялікую колькасць палонных і багатую здабычу.
Улетку 1506 года 20-тысячная татарская арда зноў уварвалася ўглыб ВКЛ. Крымчакі разбурылі і выпалілі ваколіцы Навагрудка, Слуцка, [[Ліда|Ліды]], [[Ашмяны|Ашмян]], [[Крэва]], [[Ваўкавыск]]а і [[Гродна|Гародні]]. У жніўні літоўскае войска разбіла арду пад Клецкам. Іншыя крымскія аддзелы спустошылі Падолле і Галіччыну. У 1510 50-тысячная крымская арда разрабавала літоўскія землі ўсутыч да [[Вільня|Вільні]]. Увесну 1512 года 40-тысячная арда ўварвалася ў паўднёвыя літоўска-польскія ўладанні, спустошыла Падолле і Валынь. У красавіку ў бітва пад Вішняўцом войска пад камандаваннем [[Канстанцін Астрожскі|Канстанціна Астрожскага]] і Мікалая Камянецкага разбілі пераўзыходныя сілы крымчакоў.
У апошнія гады жыцця Менглі Гірэй разарваў саюз з вялікім князем маскоўскім [[Васіль III|Васілём III]] і ладзіў наезды на пагранічныя маскоўскія ўладанні.
▲Пабудаваў новую ханскую рэзідэнцыю — Даўлет-Сарай, надаўшы тым самым рысы гарадскога паселішча Салачыку (цяпер ускраіна [[Бахчысарай|Бахчысарая]]), у якім размяшчаўся новы палац. Апроч палаца, тут быў выбудаваны культава-адукацыйны комплекс з мячэццю і навучальнай установай.
== Гл. таксама ==
| |||