Рымская рэспубліка: Розніца паміж версіямі

[[ФайлВыява:Roma Antiga - 500 a.C..svg|180px|мініthumb|злева|Тэрыторыя Рыма ў [[500 да н.э.|500 г. да н.э.]]]]

[[ФайлВыява:Italy 400bC fr.svg|180px|мініthumb|злева|Італія ў [[400 да н.э.|400 г. да н.э.]]]]

[[ФайлВыява:Roma em 338 a.C..svg|180px|мініthumb|злева|Рымская рэспубліка ў [[338 да н.э.|338 г. да н.э.]]]]

Першапачатковы абсяг рымскай тэрыторыі быў вельмі нязначным: жрацы «палявога брацтва» (fratres arvales), якое існавала яшчэ ў эпоху імператараў, штогод здзяйснялі ў святкаванне амбарвалій ўрачыстыурачысты абыход рымскага поля, і гэты абыход супадаў, відавочна, са старажытнай мяжой Р. тэрыторыі; яна мела ў даўжыню 5 рымскіх міль (1000 крокаў) на правым беразе [[Тыбр]]а або на захадзе, 6 міль на левым беразе ракі, 5 міль на поўдні, у напрамку да [[Альба-Лонга | Альба-Лонгі]], і толькі 2 мілі на поўначы. Пасля паглынання Рымам некалькіх прыгарадных абшчын і заваявання — яшчэ ў царскую эпоху — гарадоў [[Габій]] і [[Фідэнэ]], рымская тэрыторыя (ager Romanus) ахоплівала каля 870 км². На поўдні рымляне абапіраліся на супляменную ім і [[Лацінскі саюз, (Старажытны Рым) | саюзную федэрацыю лацінскіх гарадоў]], на поўначы мелі супраць сябе магутныя [[Этрускі | этрусцкія]] гарады пад уладай цароў, якія складалі слабую федэрацыю, на ўсходзе варагавалі з роднаснымі горнымі плямёнамі [[піцэны | сабінян]], [[Вольскі | вольскаў]] і [[эквы|экваў]], што рабілі набегі на ўрадлівую рымскую «Кампанію». У дробных сутычках з суседзямі прайшла для Рыма першая палова эпохі ў 240 гадоў, якая папярэднічала поўнаму заваяванню Італіі Рымам. На мяжы двух яе палоў стаіць заваяванне рымлянамі горада [[Веі|Веяў]] ([[396 да н.э.]]). У пачатку 4 ст. Рым падвергнуўся кароткачасоваміу, але спусташальнаму нашэсцю [[Галы | галаў]] ([[390]]) на чале з [[Брэн, правадыр сенонаў| Брэнам]] і спаленню Рыма, але горад хутка адрадзіўся, і на працягу крыху больш за стагоддзе здолеў падпарадкаваць сабе ўсю Італію ў тагачасным сэнсе, то бок, за выключэннем даліны [[По]] і [[альпы|прыальпійскіх]] абласцей, якія лічыліся [[Галія]]й.

[[ФайлВыява:Roman conquest of Italy (it).svg|180px|мініthumb|злева|Рымскае заваяванне Італіі]]

Знешняя палітыка Рыма характарызавалася амаль бясконцымі войнамі. Перамогшы сваіх бліжэйшых суседзяў (вольскаў, экваў і інш.), Рымляне ў [[5 ст. да н.э.]] авалодалі правым берагам ракі [[Тыбр]], затым ваявалі з гарадамі [[Лацінскі саюз | Лацінскага саюза]] (340—338) і [[самніты|самнітамі]] (глядзіце [[Самніцскія войны]]) (343—290), якія завяршыліся падначаленнем ўсёйусёй [[Цэнтральная Італія|Цэнтральнай Італіі]].

У пачатку [[4 ст. да н.э.]] Рым стаў вельмі магутным членам лацінскай федэрацыі і пачаў бачыць у [[Лацінскі саюз | Лацінскім саюзе]] толькі інструмент для ажыцяўлення сваёй палітыкі, [[лаціняне]] ж дамагаліся ўплывовай ролі. Пасля завяршэння ў Рыме барацьбы [[патрыцый|патрыцыяў]] з плебеямі лаціняне запатрабавалі для сябе аднаго [[консул]]ьскага месца і доступу ў [[рымскі сенат]]; рымляне адпрэчылі гэтаегэта патрабаванне і, разбіўшы некалькімі моцнымі ўдарамі лацінскую федэрацыю, прывялі асобныя лацінскія гарады ў поўную ад сябе залежнасць.

Яшчэ да лацінскай вайны рымляне мелі сутычкі з самнітамі, храбрымі горцамі [[Паўднёвая Італія|Паўднёвай Італіі]], жадалі падпарадкаваць сабе багатае ўзбярэжжа гэтай вобласці, з яе грэчаскімі гарадамі. За валоданне [[Неапаль | Неапалем]] разгарэлася [[другая самніцкая вайна]] (326—304), якая стала сур'ёзным выпрабаваннем здольнасці Рыма да сусветнага панавання. Бачачы перавагу рымлян, [[этрускі]], а таксама іншыя горцы Цэнтральнай Італіі прыйшлі на выручку самнітам. Рым павінен быў ваяваць на два фронты, але перавага яго дзяржаўнай арганізацыі, невычэрпнасць яго апалчэння і доблесць яго ваенных правадыроў забяспечылі яму перамогу. Яшчэ раз браліся самніты за зброю ў 298—290, задыхаючыся ў жалезным кольцы рымскіх крэпасцей і ваенных дарог, да іх на дапамогу зноў паспяшылі этрускі, умбры, галы ўсходняй Італіі — але зноў перамога засталася на баку Рыма.

У выніку роўных правоў плебеяў і [[патрыцый|патрыцыяў]] адбылося зліццё старых патрыцыянскіх родаў з вярхамі плебсу і ўтварылася новая арыстакратыя — [[набілітэт]]. Паступова прадстаўнікі набілітэту захапілі ў свае рукі кіраўніцтва сенатам і вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Палітычны лад Рыма набыў характэрныя рысы арыстакратычнай рэспублікі. Фактычна вядучая роля ў кіраванні дзяржавай належала Сенату. Ён кіраваў дзяржаўнай маёмасцю і фінансамі, знешняй палітыкай, ваеннымі справамі, пытаннямі рэлігіі і культу, назіраў за ўнутранай бяспекай. Усе дзяржаўныя пасады ([[Магістратура, Старажытны Рым | магістраты]]) былі калегіяльнымі, кароткатэрміновымі і неаплатнымі. Фармальна за вышэйшы орган улады лічыўся народны сход, дзе праходзілі выбары службовых асоб і прымаліся або адпрэчваліся новыя законапраекты.

Арганізацыя кіравання заваяванай Італіяй грунтавалася на знакамітым прынцыпе: «[[падзяляй і пануй]]». Італьянскія гарады і абшчыны мелі розны статус (глядзіце [[муніцыпіі Старажытнага Рыма | муніцыпіі]]). На тэрыторыі заваяваных абшчын ствараліся [[Рымская калонія | калоніі]] з рымскім або лацінскім правам.

[[ФайлВыява:218BCMAPMEDITERRANEAN.jpg|300px|мініthumb|Міжземнамор'е ў [[218 да н.э.|218 г. да н.э.]]]]

Пасля заваявання Італіі рымская экспансія выйшла за межы [[Апенінскі паўвостраў|Апенінскага паўвострава]]. Тут рымлянам давялося сутыкнуцца з адной з найбуйнейшых дзяржаў Заходняга [[Міжземнамор'е|Міжземнамор'я]] — [[Карфаген]]ам. Так званыя [[Пунічныя войны]] працягваліся (з перапынкамі) больш за 100 гадоў. У выніку [[Першая Пунічныя войны | Першай Пунічнай вайны]] (264—241) Рым набыў першыя заморскія валодання — [[Сіцылія, рымская правінцыя|Сіцылію]], [[Корсіка і Сардзінія, рымская правінцыя|Корсіку і Сардзінію]], якія былі ператвораныяператвораны ў [[рымскія правінцыі]]. У перыяд [[Другая Пунічныя войны | Другой Пунічнай вайны]] (218—201) знакаміты палкаводзец Карфагена [[Ганібал]] уварваўся ў Італію і, узяўшы верх над рымлянамі ў некалькіх бітвах (пры [[Бітва пры Канах 216 г. да н. э. | Канах]] у 216 годзе да н. э. і інш.), спусташаў яе тэрыторыі больш за 15 гадоў. Аднак у канчатковым выніку вайну карфагеняне прайгралі, рымляне пад камандаваннем [[Сцыпіён Афрыканскі | Сцыпіёна Афрыканскага Старэйшага]] атрымалі перамогу над Ганібалам (бітва пры [[Бітва пры Заме | Заме]] ў 202 годзе да н. э.) Рыму ад Карфагена адышла [[Іспанія]]. [[Трэцяя Пунічныя войны]] (149—146) звялася фактычна да аблогі Карфагена, які быў узяты штурмам [[Публій Карнелій Сцыпіён Эміліян Афрыканскі Малодшы | Сцыпіёнам Афрыканскім Малодшым]], а затым па рашэнні Сената адданы агню і знішчаны. У выніку гэтых войнаў Рым ператварыўся ў найбуйнейшую міжземнаморскую дзяржаву.

У канцы 3 ст. рымская экспансія звярнулася на ўсход. У выніку трох [[Македонскія войны|Македонская войнаў]] ([[Першая Македонская вайна|215-205]], [[Другая Македонская вайна|200-197]], [[Трэцяя Македонская вайна|171-168]]) рымляне распаўсюдзілі сваё панаванне на [[Балканскі паўвостраў]] (да 168), а пасля так званай [[Сірыйская вайна | Сірыйскай вайны]] (192—188) супраць [[Антыёх III | Антыёха III]] паклалі пачатак свайму ўплыву ў [[Малая Азія | Малой Азіі]].

[[ФайлВыява:Expansion of Rome, 2nd century BC.gif|thumb|left|300px|Экспансія Рыма ў II ст. да н.э.]]

Неўзабаве пасля гэтага (у [[133 да н.э.|133 годзе да н.э.]]) рымляне мірным спосабам атрымалі правінцыю [[Азія, рымская правінцыя| Азія]]: іх саюзнік, [[Пергам, дзяржава|пергамскі цар ]] [[Атал III]], завяшчаў ім сваё царства пасля сваёй смерці.

== Эпоха рэформаўрэформ ==

У выніку заваявальных войнаў Рымская рэспубліка атрымала значную колькасць рабоў. Шырока квітнеў гандаль рабамі, які быў часта звязаны з пірацтвам (цэнтр аптовага гандлю — [[востраў Дэлас]]). Значэнне мела таксама натуральнае ўзнаўленне рабоў. Усё гэта ў спалучэнні з нязжыты ў правінцыях пазыковым рабствам прывяло да таго, што рабская праца (з канца [[III стагоддзе да н.э.|III стагоддзя да н.э.]]) пачала адыгрываць вядучую ролю ў вытворчасці. Інтэнсіўна фармаваласяфарміравалася рабаўладальніцкая дзяржава. Канцэнтрацыя зямлі, з'яўленне буйных маёнткаў ([[латыфундыя|латыфундый]]) і асабліва распаўсюджванне [[Віла|віл]], рабілася за кошт эксплуатацыі рабскай працы, што непазбежна выклікалі выцясненне дробных сялянскіх гаспадарак, страту зямлі сельскім плебсам і іх паўперызацыю. Абеззямеленыя сяляне часткова станавіліся арандатарамі або парабкамі. Многія сяляне накіроўваліся на заробкі ў горад.

Рымскае грамадства гэтага часу было пярэстай карцінай варагуючых класаў і саслоўяў. Канчаткова аформіліся два асноўныя антаганістычныя класы — рабы і рабаўладальнікі. Супярэчнасці паміж імі настолькі абвастрыліся, што прывялі да ўзброеных паўстанняў рабоў. Назіралася далейшая дыферэнцыяцыя пануючага класа. Разам з вышэйшай саслоўем — [[сенатар, Старажытны Рым|сенатарамі]] (то бок прадстаўнікамі набілітэту) з'явілася гандлёва-ліхвярскага знаць ([[Вершнікі, Старажытны Рым | вершнікі]]). Пэўную ролю пачала адыгрываць муніцыпальная арыстакратыя (прывілеяваныя колы італьянскіх абшчын). Расла палітычная актыўнасць плебса.

Найважнейшай з'явай сацыяльна-эканамічнага і палітычнага жыцця Рыма 2 ст. варта лічыць крызіс поліснай арганізацыі. Старыя рэспубліканскія ўстановы, прыстасаваныя да патрэб і запытаў невялікі рымскай абшчыны ([[поліс]]а), апынуліся ў новых умовах недастаткова эфектыўнымі. Гэта неадпаведнасць асаблівая яскрава праявілася, напрыклад, у пытанні кіравання правінцыямі. Яны фактычна аддаваліся ў бескантрольнае распараджэнне намеснікаў ([[праконсул]]аў, [[прапрэтар]]а), прызначаных Сенатам. Асабліва разбуральнай для жыхароў правінцый была дзейнасць [[публіканы|публіканаў]], якія, беручы на ​​водкуп збор падаткаў і уносячыўносячы ў рымскую казну пэўную суму, выбівалі яе потым з вялізнымі лішкамі з мясцовага насельніцтва.

Апошняе стагоддзе існавання Рымскай рэспублікі насычана яскравымі палітычнымі падзеямі. У [[138 да н.э.|138]] (або [[136 да н.э.|136]]) пачалося [[Першае сіцылійскае паўстанне|Першае сіцылійскае паўстанне рабоў]], падчас якога паўстанцы зрабілі спробу стварыць сваю дзяржаву; яно было задушана буйнымі ўзброенымі сіламі ў [[132 да н.э.|132]]. У [[104 да н.э.|104]]-—[[99 да н.э.|99]] ўспыхнула [[Другое сіцылійскае паўстанне|Другое сіцылійскае паўстанне рабоў]]. Гэтыя руху сустрэлі водгук ва Усходнім Міжземнамор'і ([[Пергам]], астравы [[Дэлас]], [[Хіяс]]). У самім г. Рыме пачаўся шырокі рэвалюцыйны рух сельскага плебса, які прывёў да першых сутычак на вуліцах горада. У 30-20-х гг. 2 ст. рух узначалілі браты [[Гракхі]], якія імкнуліся шляхам дэмакратычных рэформаўрэформ дамагчыся адраджэння вольнага сялянства. [[Гай Гракх]] высунуў таксама прапанову аб дараванні рымскіх правоў [[італікі|італікам]]. У ходзе напружанай барацьбы, якая развярнулася, аформіліся дзве асноўныя ідэйна-палітычныя плыні: [[аптыматы]] і [[папуляры]].

У часПадчас вайны Рыма супраць [[Нумідыя | нумідыйскага]] цара [[Югурта | Югурты]] ([[111 да н.э.|111]]-—[[105 да н.э.|105]]) выявілася глыбокае разлажэнне кіруючых сенацкіх вярхоў, іх няздольнасць да кіраўніцтва, прадажнасць. Рашэннем [[каміцыі|каміцый]] камандаванне войскамі было перададзена [[Гай Марый | Г. Марыю]], які і давёў вайну да пераможнага канца. Марыем была праведзена таксама ваенная рэформа — пачаў здзяйсняцца прыём у армію бедных грамадзян (пралетарыяў) і былі праведзены некаторыя тэхнічныя новаўвядзенні. Рэфармавана армія [[Кімврская вайна | паспяхова адбіла]] небяспечнае для Рыма нашэсця плямёнаў [[тэўтоны | тэўтонаў]] (102) і [[кімвры | кімвраў]] (101).

=== Унутраныя войны (91-83 гг. э.) і дыктатура [[Сула | Сулы]] (83-80 гг. э.) ===

У 91 [[народны трыбун]] [[М. Л. Друз]] паўтарыў прапанову Г. Гракха аб дараванні правоў [[італікі|італікам]]. Правал гэтага законапраекта ў сенаце і забойства Друза паслужылі падставай для так званай [[Саюзніцкая вайна, 90-88 гады да н. э. | Саюзніцкія вайны]] (90-88) — агульнаіталійскага паўстанне супраць Рыма. Атрымаўшы шэраг ваенных перамог над італікам, рымляне аднак былі вымушаныявымушаны даць ім правы, гэта значыць ўключыцьуключыць ўсёусё насельніцтва Апенінскага паўвострава ў склад Рымскай грамадзянскай абшчыны.

У 89 пачаліся войны з пантыйскім царом Мітрыдатам VI, які пагражаў рымскаму панаванню на Усходзе. Сенат даручыў вядзенне вайны [[Сула | Суле]], але народны сход высунуў кандыдатуру Марыя. Барацьба вакол гэтага пытання прывяла да таго, што Сула накіраваў тую, што рыхтавалася да паходу на ўсход армію супраць самога Рыма. Упершыню ў гісторыі горада Рым быў узяты (88) рымскімі ж войскамі. Аднак пасля адпраўкі Сулы і яго арміі на ўсход панаванне ў горадзе перайшло ў рукі прыхільнікаў Марыя (консульства Цыны 87). Па вяртанні Сулы ў Італію барацьба паміж суланцамі і марыянцамі перарасла ў адкрытую грамадзянскую вайну. Зноў узяўшы з баі Рым, Сула устанавіўўстанавіў (у 82) жорсткі тэрарыстычны рэжым (сістэма [[праскрыпцыі | праскрыпцый]]). Дыктатура Сула (82-79) была апошняй спробай захаваць палітычны лад сенацкіх рэспублікі, але яго сацыяльнай апорай быў ужо не столькі набілітэт, колькі ветэраны Рымскай арміі, шчодра надзелены Сулам (як раней Марыем) зямлёй.

Створанае рымлянамі супраць [[Карфаген]]а царства [[Масініса|Масінісы]] квітнела нядоўга. Спрэчкі паміж яго нашчадкамі ў трэцім пакаленні прывялі да [[Югурцінская вайна | вайны супраць Югурты]] і да павелічэння, за кошт [[Нумідыя | Нумідыі]], рымскай афрыканскай правінцыі. За 100 гадоў да н. э. Рым, з саюзнай яму Італіяй, быў акружаны 10 правінцыямі — 2 на італьянскіх астравах, 2 у Іспаніі, 2 у краіне галаў, 2 на Балканскім паўвостраве, 1 у Афрыцы і 2 у Азіі (да [[Пергам]] а далучылася занятая уў 103 г. і арганізаваная пазней у правінцыю [[Кілікія]]). Апошнія дзве правінцыі мелі характар ​​гарнізонаў: [[Пергам]] — на [[Чорнае мора|Чорным моры]], [[Кілікія]] — на [[Міжземнае мора|Міжземным]], якое ў той час надзвычай пакутвала ад марскіх разбойнікаў.

На грэчаскім Усходзе не было парадку і ўлады. Рознапляменная [[Дзяржава Селеўкідаў]] распалася пасля ўдару, нанесенага ёй рымлянамі [[ Бітва пры Магнезіі|пры Магнезіі]]; дарэмна пераемнік [[Антыёх III | Антыёха III]] намагаўся гвалтоўнай элінізацыяй усходніх рас і народаў зарадзіць іх у адзінства; цэнтрабежныя сілы ўзялі верх — [[яўрэі]] паўсталі, [[армяне]] і [[парфяне]] адклаліся, дробныя цары па ўзбярэжжы Чорнага мора атрымалі незалежнасць. Іх усіх перарос [[Мітрыдат]], цар Понта, на паўднёвым усходзе Чорнага мора. Каўказскі волат па прыродзе, з набытым грэчаскім лоскам, ён злучыў горцаў Закаўказзя і грэчаскія калоніі на Чорным моры ў вялікае «[[царства Пантыйскае]]» і стаў магутным прадстаўніком разнастайных элементаў, якія аб'ядналіся на ўскраіне цывілізаванага свету, каб даць адпор Рыму.

Скарыстаўшыся смутай у Італіі, выкліканай паўстаннем саюзнікаў, [[Мітрыдат]] заняў сваімі войскамі [[Малая Азія | Малую Азію]], прадставіўшыся як вызваліцель грэчаскіх гарадоў, захапіў астравы архіпелага, увайшоў у [[Македонія | Македоніі]] і [[Афіны]] і правёў паўсюдную разню рымлян і італікаў. Мсціўцам Рыма стаў [[Сула]], які амаль на вачах варожых яму марыянскіх легіёнаў разбіў адно за адным два войскі Мітрыдата ў [[Беотыя | Беотыі]] (пры [[Херанея|Херанеі]] і [[Архамен, Беотыя|Архамене]]), і затым высадзіўся ў Малой Азіі. Новае царства распалася гэтак жа хутка, як і ўзнікла; [[Мітрыдат]] адмовіўся ад усіх сваіх заваяванняў у сферы рымскага ўплыву. Праз дзесяць гадоў пасля смерці Сулы, калі рымляне прынялі спадчыну цара [[Віфініі]] [[Нікамед IV Філапатар|Нікамеда]] і ператварылі яго краіну ў правінцыю, [[Мітрыдат]] зрабіў новую спробу захапіць Малую Азію. Яна зноў скончылася няўдала.

Разбіты [[Лукул]]ам, Мітрыдат страціў нават [[Понт]] і шукаў прытулку ў свайго зяця, армянскага цара [[Тыгран]]а. Дарэмна [[Тыгран]] сабраў сілы свайго вялікага царства супраць рымлян; ягонаеяго апалчэнне было разбіта Лукулам пры новай сталіцы [[Арменія | Арменіі]], [[Тыгранакерт|Тыгранакерце]], і пры старой, [[Артаксат|Артаксаце]]; толькі нежаданне рымскіх легіёнаў ісці далей за Лукулам дазволіла Митрадату вярнуцца ў Понт. На месца непапулярнага Лукула з'явіўся (у 67 г.) у бляску перамогі юны [[Пампей]], у начным нападзе ён разграміў апошнія сілы Мітрыдата і гнаў яго праз [[Грузія | Грузіі]] да [[Горад Куры|Куры]].

[[ФайлВыява:Pompejus modified.png|thumb|180px|Мармуровы бюст [[Пампей|Пампея]] з [[Новая гліптатэка Карлсберга|Новай гліптатэкі Карлсберга]]]]

Ля падножжа Каўказа [[Пампей]] спыніўся; яго чакала задача арганізаваць вялізную прастору ад [[Каўказ]]а да [[Егіпет | Егіпта]] і ад узбярэжжа да [[Еўфрат]]а, які знаходзіўся пасля падзення Селеўкідаў у поўным палітычным хаосе. Рымляне ўнеслі ў гэты хаос моцны парадак з дапамогай ўласцівайуласцівай ім змяшанай сістэмы кіравання, пры якім непасрэдныя правінцыі — [[Азія, рымская правінцыя | Азія]] (заходняе ўзбярэжжа Малой Азіі), [[Віфінія]], [[Понт]], [[Сірыя, рымская правінцыя | Сірыя]] і [[Крыт і Кірэнаіка | Крыт]] — чаргаваліся з васальнымі царамі і саюзнымі гарадскімі рэспублікамі.

Вырашальную ролю ў сацыяльна-палітычным жыцці Рыма ў 1 ст. пачалі адыгрываць армія і яе правадыры. У 70-60 адбываецца ўзвышэнне [[Гней Пампей Вялікі | Г. Пампея]]. Ён удзельнічаў у здушэнні паўстання Спартака і асабліва праславіўся ў барацьбе са міжземнаморскімі піратамі. Высокіх ваенных поспехаў ён дасягнуў, канчаткова разграміўшы [[Мітрыдат VI|Мітрыдата VI]] (64) і здзейсніўшы паходы ў [[Закаўказзе]] і Сірыю.

[[ФайлВыява:Triumviratus 1.png|thumb|left|300px|Падзел рымскіх правінцый паміж удзельнікамі першага трыумвірата па выніках нарады ў Луцы ў 56 годзе да н.э.

У 60 утварыўся антысенацкі саюз трох вялікіх вайсковыхваенных і палітычных дзеячаў Краса, Пампея і Цэзара, які неўзабаве ператварыўся ў фактычны ўрад (так званы 1-ы трыўмвірат). Пасля консульства (59) Цэзар атрымаў у кіраванне [[Цызальпінская Галія|Цызальпінскую Галію]] і [[Ілірыя|Ілірыю]] на 5 гадоў, з правам набору арміі, а некалькі пазней — [[Трансальпійская Галія|Трансальпійскую Галію]], якую яшчэ трэба было заваяваць. У выніку паходаў Цэзара 58-51 краіна была заваяваназававана. Гэта заваяванне дало рымлянам велізарную здабычу, сотні тысяч палонных, адкрыла шырокае поле дзейнасці для рымскіх гандляроў, публіканаў і г.д. Перамогі ў Галіі садзейнічалі папулярнасці Цэзара. Сенацкія колы асцерагаліся захопу Цэзарам адзінаасобнай улады. Пампей перайшоў на бок Сената і, атрымаўшы асобыя паўнамоцтвы, правёў шэраг законаў, фактычна накіраваных супраць Цэзара. Перад апошнім стаяла дылема: распусціўшы войска, з'явіцца ў Рыме як прыватная асоба або перайсці з войскам мяжу Італіі, пачаўшы тым самым грамадзянскую вайну. Пасля доўгіх ваганняў [[Цэзар]] перайшоў мяжу — р. [[Рубікон]] (10 студзеня 49).

У ходзе грамадзянскай вайны Цэзар атрымаў шэраг вырашальных перамог: над Пампеем (Фарсал, 48), над арміяй прыхільнікаў Пампея ў Афрыцы ([[Тапс]], 46) і Іспаніі ([[Мунда]], 45). У 45 ён стаў неабмежаваным валадаром рымскай дзяржавы. Яму былі дэкрэтаваны Сенатам надзвычайныя ўшанаванні і паўнамоцтвы — пажыццёвая дыктатура, трыбунская ўлада, тытулы «імператар», «айцец айчыны» і да т.п. Манархічныя памкненні Цэзара выклікалі занепакоенасць прыхільнікаў рэспублікі, і ў выніку змовы ён быў забіты (15 сакавіка 44). Пасля смерці Цэзара пачаўся новы этап грамадзянскіх войнаў. У абарону інтарэсаў сенацкай рэспублікі выступіў кіраўнік змовы [[Брут]]. Цэзарыянцаў узначальваў спачатку [[Марк Антоній]], а затым спадчыннік і прыёмны сын Цэзара (яго унучатыўнучаты пляменнік) Актавіян. У 43 паўстаў [[Другі трыумвірат]] (саюз трох цэзарыянцаў: Антонія, [[Актавіян]]а і [[Лепід]]а). Іх ўладаулада была санкцыянавана [[каміцыі|каміцыямі]]. Трыумвірат шляхам жорсткіх праскрыпцый расправіўся са сваімі палітычнымі супернікамі, а затым выступіў супраць [[Брут]]а і [[Касій|Касія]], якія сканцэнтравалі свае сілы ў [[Македонія, зямля|Македоніі]]. У [[бітва пры Філіпах|бітве пры Філіпах]] (42) рэспубліканская армія пацярпела паражэнне, яе правадыры Брут і Касій скончылі жыццё самагубствам. Аднак на гэтым грамадзянская вайна не скончылася. Працягваліся хваляванні ў самой Італіі (гл. Перузінская вайна), пачаліся ваенныя дзеянні супраць [[Секст Пампей|Секста Пампея]], які абгрунтаваўся ў [[Сіцылія|Сіцыліі]], нарэшце, рэзка абвастрыліся адносіны паміж Антоніем і Актавіянам. Вайна паміж імі скончылася перамогай Актавіяна ([[Бітва пры Акцыуме|пры мысе Акцый]], 31), у наступным годзе быў захоплены і ператвораны ў [[Егіпет, рымская правінцыя|рымскую правінцыю Егіпет]]; Антоній, які знаходзіўся там, пакончыў жыццё самагубствам. Актавіян стаў аднаасобным кіраўніком. Таму 30-ы год часта лічаць пачатковую датай гісторыі імперыі, хоць часам яе пераносяць на 27-ы, паколькі менавіта ў гэтым годзе сенат замацаваў за Актавіянам правы вярхоўнай улады і паднёс яму ганаровы тытул «[[Аўгуст, тытул|Аўгуст]]».