Вікіпедыя

Індустрыяльная рэвалюцыя: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Artificial123 (размовы | уклад)
35 631 праўка
Няма тлумачэння праўкі
clean up, replaced: XVIII ст. → XVIII ст. (7), фактор → факцёр, амэры → амеры, ў 1838 года → ў 1838 годзе, энэрг → энерг, тлянт using AWB
Радок 1:
'''Індустрыяльная (прамысловая) рэвалюцыя''' (''прамысловы пераварот'', ''Вялікая індустрыяльная рэвалюцыя'') — пераход ад ручной працы да машыннай, ад мануфактуры да фабрыкі; пераход ад пераважна аграрнай эканомікі да індустрыяльнай вытворчасці, у выніку якога адбываецца трансфармацыя аграрнага грамадства ў індустрыяльнае. Прамысловы пераварот адбываўся ў розных краінах не адначасова, але ў цэлым можна лічыць, што перыяд, калі адбываліся гэтыя змены, пачынаўся ад другой паловы XVIII стагоддзя і працягваўся на працягу XIX стагоддзя. Характэрнай рысай прамысловай рэвалюцыі з'яўляецца імклівы рост прадукцыйных сіл на базе буйной машыннай індустрыі і зацвярджэнне капіталізму ў якасці пануючай сусветнай сістэмы гаспадаркі.
 
Прамысловая рэвалюцыя звязана не проста з пачаткам масавага прымянення машын, але і з змяненнем ўсёйусёй структуры грамадства. Яна суправаджалася рэзкім павышэннем прадукцыйнасці працы, хуткай урбанізацыяй, пачаткам хуткага эканамічнага росту (да гэтага эканамічны рост, як правіла, быў прыкметны толькі ў маштабах стагоддзяў) і павелічэннем жыццёвага ўзроўню насельніцтва. Прамысловая рэвалюцыя дазволіла на працягу жыцця ўсяго толькі 3-5 пакаленняў перайсці ад аграрнага грамадства (дзе большасць насельніцтва вяла натуральную гаспадарку) да індустрыяльнага.
 
== Прычыны прамысловага перавароту ==
Прамысловая рэвалюцыя пачалася ў Вялікабрытаніі ў апошняй трэці XVIII стагоддзя і прыняла ў першай палове XIX стагоддзя ўсёабдымны характар, ахапіўшы затым і іншыя краіны Еўропы і Амерыкі.
 
Існуе меркаванне, што вываз капіталу з замежных брытанскіх калоній з'явіўся адной з крыніц назапашвання капіталаў у метраполіі, спрыяў прамысловай рэвалюцыі ў Вялікабрытаніі і вывеў гэтуюгэту краіну ў лідары сусветнага прамысловага развіцця. У той жа час, аналагічная сітуацыя ў іншых краінах (напрыклад, Іспаніі, Партугаліі) не прывяла да паскарэння эканамічнага развіцця. Акрамя таго, прамысловасць паспяхова развівалася ў шэрагу краін, якія не мелі калоній, напрыклад, у Швецыі, Прусіі, ЗША.
 
Як мяркуе нобелеўскі лаўрэат па эканоміцы Джон Хікс, галоўнымі фактарамі прамысловай рэвалюцыі ў Англіі былі наступныя<ref>Хикс дж. [http://www.vopreco.ru/rus/books.files/hicks.html Теория экономической истории]. М.: НП «Журнал Вопросы экономики», 2003. С.184-188; Hicks J. A Theory of Economic History. Oxford, 1969, pp. 145—166</ref><ref>То есть он считает экономические и социальные факторы основными и главными причинами промышленной революции в Англии</ref>:
Радок 14:
* фарміраванне рынку фактараў вытворчасці, у першую чаргу рынку зямлі (гэта значыць гандаль зямлёй стаў свабодным і была вызвалены ад феадальных абмежаванняў);
* шырокае прымяненне наёмнай працы і немагчымасць выкарыстання прымусовай працы ў шырокіх маштабах;
* развітасць фінансавых рынкаў і нізкі ўзровень пазыковага адсоткапрацэнта;
* развіццё навукі.
 
Пры гэтым ён не лічыць тэхнічныя вынаходніцтвы асноўнай і галоўнай прычынай прамысловай рэвалюцыі ў Англіі: «Прамысловая рэвалюцыя адбылася б і без Кромптана і Аркрайта і была б, асабліва на позніх стадыях, такой жа, якая мела месца ў рэчаіснасці»<ref>Вопросы экономики, № 8, 2008, «В поисках институциональных характеристик экономического роста», стр. 17 [http://www.vopreco.ru/rus/redaction.files/8-08.pdf]</ref>.
 
Некалькі іншы погляд на прычыны Прамысловай рэвалюцыі быў выпрацаваны ў працах эканамічных гісторыкаў: Імануіла Валерстайна, Крыстафера Хіла, Чарльза Уілсана, Ж. Бержэ і інш., якія аналізавалі ход індустрыялізацыі Заходняй Еўропы і іншых краін у XVIII-XIX стст. на базе канкрэтных фактаў, якія былі ў іх распараджэнні. На іх думку, ключавую ролю ў паскарэнні прамысловага росту Англіі ў XVIII стагоддзі згуляла сістэма пратэкцыянізму, уведзеная ў 1690-я гады і ўзмоцненая дадатковымі пратэкцыянісцкімі мерамі да сярэдзіны [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] Менавіта яна забяспечыла хуткае развіццё англійскай прамысловасці, нягледзячы на канкурэнцыю з боку больш моцнай у той час галандскай прамысловасці, а таксама забяспечыла развіццё прамысловасці Прусіі, Аўстрыі і Швецыі, дзе таксама былі ўведзеныяўведзены пратэкцыянісцкія сістэмы<ref>Wallerstein I. The Modern World-System II. Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy. New York — London, 1980 pp. 233, 266; Wilson C. England’s Apprenticeship, 1603—1763. New York, 1984 pp. 166, 184</ref>.
 
Значна меншую або зусім нязначную ролю ў гэтым працэсе, на іх думку, згулялі фактары, звязаныя з грашыма і наяўнасцю капіталу. Даследаванні гісторыкаў паказалі, што ў пераважнай большасці прамысловыя прадпрыемствы ў перыяд 1700-1850 гадоў засноўваліся прадстаўнікамі сярэдняга класа (сялянамі, гандлярамі, рамеснікамі), якія не звярталіся ні да якіх знешніх крыніц фінансавання, а развіваліся за кошт уласных сродкаў або грошай, узятых у сваякоў/знаёмых<ref>J-F.Bergier. The Industrial Bourgeoisie and the Rise of the Working Class 1700—1914. Fontana Economic History of Europe, ed. by C.Cipolla. Vol. III, Glasgow, 1978, pp. 412—413; Hill C. Reformation to Industrial Revolution. A Social and Economic History of Britain, 1530—1780. Bristol, 1967, pp. 199—201</ref>.
Радок 32:
 
=== Інавацыі ===
Поспех прамысловай рэвалюцыі ў Вялікабрытаніі быў заснаваны на некалькіх інавацыях<ref>{{cite web|author=Eric Bond, Sheena Gingerich, Oliver Archer-Antonsen, Liam Purcell, Elizabeth Macklem|url=http://industrialrevolution.sea.ca/innovations.html|title=The Industrial Revolution –— Innovations|publisher=Industrialrevolution.sea.ca|date=2003-02-17|accessdate=2011-01-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/61FiPn5ZT|archivedate=2011-08-27}}</ref>, якія з'явіліся да канца XVIII ст.:
 
* Тэкстыльная прамысловасць — прадзенне ніткі з бавоўны на прадзільных машынах Р. Аркрайта (1769), Дж. Харгрэйвза і С. Кромптана. Пазней падобныя тэхналогіі былі ўжытыяўжыты для прадзення ніткі з воўны і лёну.
* Паравы рухавік — вынайдзеная Дж. Ватам і запатэнтаваная ім у 1775 годзе паравая машына першапачаткова выкарыстоўвалася ў шахтах для адпампоўвання вады. Але ўжо ў 1780-х яна знайшла прымяненне ў некаторых іншых механізмах, замяняючы гідраэнэргіігідраэнергіі там, дзе яна была недаступнаянедаступна.
* Металургія — у чорнай металургіі каменнавугальны кокс прыйшоў на змену драўнянаму вугалювуглю, гэтак жа, як раней ён ужо выкарыстоўваўся пры вытворчасці свінцу і медзі. Цяпер кокс выкарыстоўвалі не толькі пры вырабе пераробны чыгуну ў даменных печах, але і для атрымання каванага чыгуну, у тым ліку пры пудлинговании, які стварыў Генры Корт у 1783-1784 гадах.
 
== Гісторыя прамысловай рэвалюцыі ==
 
У перыяд XVII стагоддзя Англія пачатку абганяць сусветнага лідара Галандыю па тэмпах росту капіталістычных мануфактур, а пазней і ў сусветным гандлі і каланіяльнай эканоміцы. Да сярэдзіны XVIII стагоддзя Англія становіцца вядучай капіталістычнай краінай. Па ўзроўні эканамічнага развіцця яна перасягнула астатнія еўрапейскія краіны, маючы ўсе неабходныя перадумовы для ўступлення на новую прыступку грамадска-эканамічнага развіцця — буйная машынная вытворчасць.
 
Радок 45 ⟶ 44:
 
=== Паравы рухавік ===
 
[[Файл:Savery-engine.jpg|upight|thumb|left|Першая [[паравая машына]] Томаса Северы]]
 
Пачатак прамысловай рэвалюцыі звязваюць з вынаходствам эфектыўнага паравога рухавіка ў Вялікабрытаніі ў другой палове XVII стагоддзя. Хаця само па сабе падобнае вынаходства наўрад ці б нешта дало (неабходныя тэхнічныя рашэнні былі вядомыя і раней), але ў той перыяд англійскае грамадства было падрыхтавана да выкарыстання інавацый у шырокіх маштабах. Гэта было звязана з тым, што Англія да таго часу перайшла ад статычнага традыцыйнага грамадства да грамадства з развітымі рынкавымірыначнымі адносінамі і актыўным прадпрымальніцкім класам. Акрамя таго, Англія мела дастатковымі фінансавымі рэсурсамі (бо была сусветным гандлёвым лідарам і валодала калоніямі), выхаваным у традыцыях пратэстанцкай працоўнай этыкі насельніцтвам і ліберальнай палітычнай сістэмай, у якой дзяржава не душыла эканамічную актыўнасць.
 
Першай спробай выкарыстання паравога рухавіка ў прамысловасці лічыцца вадзяная помпа Томаса Северы, запатэнтаваны ў 1698 годзе. Але яна не была паспяховай з-за частых выбухаў бойлера і абмежаванай магутнасці. Больш дасканалай была машына Томаса Ньюкамена, распрацаваная да 1712 года<ref>Hulse, David H: The Early Development of the Steam Engine; TEE Publishing, Leamington Spa, U.K., 1999 ISBN 1-85761-107-1</ref><ref>L.T.C. Rolt and J. S. Allen, ''The Steam engine of Thomas Newcomen'' (Landmark, Ashbourne, 1997), 44.</ref>. Відаць, Ньюкамен выкарыстаў раней атрыманыя эксперыментальныя дадзеныя Дэні Папена, які вывучаў ціск вадзянога пара на поршань у цыліндры і спачатку награванне і астуджэнне пара для вяртання поршня ў зыходны стан рабіў ўручнуюуручную.
 
[[Файл:Newcomens Dampfmaschine aus Meyers 1890.png|thumb|upright|Схема паравой машыны Ньюкамена]]
 
Помпы Ньюкамена знайшлі прымяненне ў Англіі і іншых еўрапейскіх краінах для адпампоўвання вады з глыбокіх затопленых шахт, працы ў якіх без іх вырабляць было б немагчыма. Да 1733 года іх было набыта 110, з якіх 14 — на экспарт. Гэта былі вялікія і дарагія машыны, вельмі неэфектыўныя па сучасным стандартам, але яны сябе акуплялі там, дзе здабыча вугалювуглю абыходзілася параўнальна танна. З некаторымі ўдасканаленнямі іх да 1800 года вырабілі 1454 штукі, і яны заставаліся ва ўжыванні да пачатку XX стагоддзя<ref>Rolt and Allen, 145</ref>.
 
Найбольш вядомая з ранніх паравых машын распрацоўкі Джэймса Вата была прапанаванаяпрапанавана ў 1778 годзе, Ват істотна ўдасканаліў механізм, зрабіўшы яго працу больш стабільнай. Адначасова магутнасць павялічылася прыкладна ў пяць разоў, што дало 75% эканомію ў сабекошту вугалювуглю. Яшчэ больш важныя наступствы меў той факт, што на базе машыны Вата стала магчыма пераўтварэнне паступальнага руху поршня ў вярчальны, гэта значыць рухавік зараз мог круціць кола млына або фабрычнага станка. Ужо да 1800 года фірма Вата і яго кампаньёна Болтана зрабіла 496 такіх механізмаў, з якіх толькі 164 выкарыстоўваліся як помпы. Яшчэ 308 знайшлі прымяненне на млынах і фабрыках, а 24 абслугоўвалі даменныя печы.
 
У 1810 годзе ў Англіі налічвалася 5 тыс. паравых машын, а ў наступныя 15 гадоў колькасць іх патроілася<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000036/st134.shtml Всемирная история. Энциклопедия. Том 6.ГЛАВА VI.ДВОРЯНСКО-МОНАРХИЧЕСКАЯ РЕАКЦИЯ В ЗАПАДНОЙ ЕВРОПЕ И БУРЖУАЗНО-РЕВОЛЮЦИОННОЕ ДВИЖЕНИЕ 20-х ГОДОВ XIX В.]</ref>.
Радок 62 ⟶ 60:
[[Файл:Maquina vapor Watt ETSIIM.jpg|thumb|right|170 px|Паравая машына Дж. Вата]]
 
З'яўленне металарэзных станкоў, такіх як такарны, дазволілі спрасціць працэс вырабу металічных частак паравых машын і ў далейшым ствараць усё больш дасканалыя і для разнастайных мэтаў. Да пачатку [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] англійскі інжынер Рычард Трэвітык і амерыканец Олівер Эванс сумясцілі бойлер і рухавік ўу адным прыладзе, што дазволіла далей выкарыстоўваць яго для руху паравозаў і параходаў.
 
У той жа час механізмы, якія выкарыстоўваюць водную і энергію ветру, яшчэ доўга канкуравалі з паравымі рухавікамі. У прыватнасці, да 1870 года ў Злучаных Штатах большасць фабрык выкарыстоўвалі энергію вадзяных турбін, а не паравых машын<ref>[http://www.libertarium.ru/l_lib_rich_05 Н.Розенберг, Л. Е. Бирдцелл, мл. «Как Запад стал богатым. Экономическое преобразование индустриального мира». Новосибирск, «Экор», 1995, — С. 352. Глава «Развитие промышленности: 1750—1880»]</ref>.
 
=== Тэкстыльная прамысловасць ===
 
[[Файл:Spinning jenny.jpg|thumb|right|170 px|Мадель прадзільнай машыны XVIII ст. з музея Вуперталя, Германія]]
[[Файл:Reddish Mill 1.jpg|thumb|right|170 px|Ткацкая фабрыка ў горадзе Рэдыш, Вялікабрытанія]]
 
У пачатку XVIII стагоддзя брытанская тэкстыльная прамысловасць яшчэ была заснавана на апрацоўцы мясцовай воўны індывідуальнымі рамеснікамі. Гэтая сістэма называлася «катэджнай індустрыяй», так як праца выконвалася на хаце, у невялікіх хатках-катэджах, дзе пражывалі рамеснікі са сваімі сем'ямі. Вытворчасць нітак з лёну і бавоўны, якая патрабуе больш тонкай апрацоўкі, у сярэднявечнайсярэдневяковай Англіі шырокага распаўсюджвання не атрымала, таму тэкстыль з бавоўны імпартавалі з Індыі.
 
Вынаходніцтва ў 1733 годзе лятучага чоўна павялічыла попыт на пражу. У 1738 годзе была створана машына, праўшая нітку без удзелу чалавечых рук, а ў 1741 годзе блізукаля Бірмінгема адкрылася фабрыка, прадзільную машыну на якой прыводзіў у рух вослік. Уладальнікі фабрыкі, Пол і Вят, неўзабаве адкрылі новую фабрыку блізукаля Нортгемптана, абсталяваную ўжо пяццю прадзільнымі машын з паўсотняй чоўнаў на кожнай, якая працавала да 1764 года. У 1771 годзе ў Кромфардзе, Дэрбішыр, пачала працаваць прадзільная фабрыка Аркрайта, які заахвочваў вынаходніцтвы, і яго машыны былі ўдасканалены, цяпер яны прыводзіліся ў рух вадзяным колам. Акрамя таго, цяпер акрамя воўны на новых машынах стала магчыма апрацоўваць і расліннае валакно, што імпартуецца з Амерыкі. Да 1780 года ў Англіі налічвалася 20, а яшчэ праз 10 гадоў — 150 прадзільных фабрык і на многіх з гэтых прадпрыемстваў працавала па 700-800 чалавек<ref name=autogenerated1>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000034/st020.shtml Всемирная история. Энциклопедия. Том 5. Глава XX. Англия в XVIII в. Начало промышленного переворота]</ref>.
 
Затым вадзяное кола пачалі замяняць паравой машынай. У перыяд з 1775 па 1800 год заводы Вата і Болтана ў Соха выпусцілі 84 паравыя машыны для баваўняных фабрык і 9 машын — для ваўняных фабрык<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000034/st026.shtml Всемирная история. Энциклопедия. Том 5. Глава XXVI. Техника и естествознание в Европе во второй половине XVII и в XVIII вю]</ref>. Да сярэдзіны XIX стагоддзя ручное ткацтва ў Вялікабрытаніі амаль цалкам знікла. У тэкстыльнай прамысловасці вялікую ролю адыграў так званы сельфактар, які забяспечыў механізаванне прадзільных працэсаў.
 
=== Машынабудаванне ===
 
[[Файл:Lathe.PNG|thumb|170 px|Такарны станок 1811 года]]
 
У сярэднявечнайсярэдневяковай Еўропе вырабам механізмаў займаліся майстры гадзіннікавых спраў і вытворцы навігацыйных і навуковых інструментаў. Дэталі гадзінных механізмаў нават выкарыстоўвалі пры вырабе першых прадзільных станкоў. Многія дэталі выраблялі з дрэва цесляры, паколькі метал быў дарагі і цяжкі ў апрацоўцы.
 
З з'яўленнем усё нарастальнага попыту на металічныя дэталі прадзільных станкоў, паравых машын, а таксама сеялак і іншых механізмаў, уведзеных ва ўжыванне ў брытанскай сельскай гаспадарцы з пачатку XVIII ст.<ref>Overton, Mark [http://books.google.com/books?id=nj8ixXhFgLAC&pg=PA122&dq=Rotherham+plough+of+1730&hl=en&ei=-YYLTbmNOsfBhAeHi7W3Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CDkQ6AEwBDgK#v=onepage&q=Rotherham%20plough%20of%201730&f=false Agricultural revolution in England: the transformation of the agrarian economy, 1500—1850] Cambridge University Press, 1996</ref>, былі вынайдзеныявынайдзены такарныя станкі, а ў першай палове [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] фрэзерны і іншыя станкі для металаапрацоўкі.
 
Сярод іншых рамёстваў, якія патрабавалі высокадакладнай апрацоўкі металу, было вырабніцтва замкаў. Адным з самых вядомых механікаў, якія праславіліся ў вырабе замкаў, быў ДжозэфДжозеф Брама. Яго вучань Генры Модслі пасля працаваў для каралеўскага флоту і майстраваў машыны для вытворчасці шківаў і блокаў. Гэта быў адзін з першых прыкладаў паточнага вытворчасці са стандартызацыяй дэталей.
 
=== Металургія ===
Павелічэнне колькасці машын выклікала павышаную патрэбнасць у метале, і гэта запатрабавала развіцця металургіі. Галоўным дасягненнем гэтай эпохі ў металургіі была замена драўнянага вугалювуглю, які выкарыстоўваўся сярэднявечнымісярэдневяковымі кавалямі, на каменнавугальны кокс. Яго ўвёў ва ўжыванне ў [[XVII стагоддзе|XVII ст.]] Клемент Клерк і яго майстры кавальскіх спраў і ліцця.▼
 
З 1709 года ў мястэчку Коулбрукдэйл Абрахам Дарбі, заснавальнік цэлай дынастыі металургаў і кавалёў, выкарыстаў кокс для атрымання чыгуну з руды ў даменнай печы. З яго спачатку рабілі толькі кухоннае начынне, якая адрознівалася ад працы канкурэнтаў толькі тым, што яе сценкі былі танчэй, а вага менш. У 1750-х гадах сын Дарби пабудаваў яшчэ некалькі дамен, і да гэтага часудагэтуль яго вырабы былі яшчэ і танней, чым вырабленыя на драўняным вугле. У 1778 годзе ўнук Дарбі, Абрахам Дарбі III, са свайго ліцця пабудаваў у Шропшыры знакаміты Жалезны мост, першы мост у Еўропе, цалкам які складаецца з металічных канструкцый.▼
▲Павелічэнне колькасці машын выклікала павышаную патрэбнасць у метале, і гэта запатрабавала развіцця металургіі. Галоўным дасягненнем гэтай эпохі ў металургіі была замена драўнянага вугалю, які выкарыстоўваўся сярэднявечнымі кавалямі, на каменнавугальны кокс. Яго ўвёў ва ўжыванне ў XVII ст. Клемент Клерк і яго майстры кавальскіх спраў і ліцця.
 
▲З 1709 года ў мястэчку Коулбрукдэйл Абрахам Дарбі, заснавальнік цэлай дынастыі металургаў і кавалёў, выкарыстаў кокс для атрымання чыгуну з руды ў даменнай печы. З яго спачатку рабілі толькі кухоннае начынне, якая адрознівалася ад працы канкурэнтаў толькі тым, што яе сценкі былі танчэй, а вага менш. У 1750-х гадах сын Дарби пабудаваў яшчэ некалькі дамен, і да гэтага часу яго вырабы былі яшчэ і танней, чым вырабленыя на драўняным вугле. У 1778 годзе ўнук Дарбі, Абрахам Дарбі III, са свайго ліцця пабудаваў у Шропшыры знакаміты Жалезны мост, першы мост у Еўропе, цалкам які складаецца з металічных канструкцый.
 
[[Файл:Ironbridge 6.jpg|thumb|Жалезны мост, [[Шропшыр]], Вялікабрытанія]]
 
Для далейшага паляпшэння якасці чыгуну ў 1784 годзе Генры Корт распрацаваў працэс пудлингования. Рост вытворчасці і паляпшэнне якасці англійскага металу да канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] дазволіла Вялікабрытаніі цалкам адмовіцца ад імпарту шведскага і расійскага жалеза. Разгарнулася збудаванне каналаў, якія дазвалялі перавозіць вугаль і металы<ref name=autogenerated1 />.
 
З 1830 да 1847 год вытворчасць металу ў Англіі ўзрасла больш чым у 3 разы. Прымяненне гарачага выдзімання пры плаўленні руды, якое пачалося ў 1828 годзе, утрая скараціла выдатак паліва і дазволіла выкарыстоўваць у вытворчасці ніжэйшыя гатункі каменнага вугалювуглю, З 1826 па 1846 года экспарт жалеза і чыгуну з Вялікабрытаніі павялічыўся ў 7,5 разы<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000036/st176.shtml Всемирная история. Энциклопедия. Том 6. ГЛАВА IX. РАЗВИТИЕ КАПИТАЛИЗМА И РОСТ РАБОЧЕГО ДВИЖЕНИЯ В СТРАНАХ ЗАПАДНОЙ ЕВРОПЫ В 30-40-х ГОДАХ XIX В.]</ref>.
 
=== Транспарт ===
 
[[Файл:Train Liverpool Manchester.jpg|thumb|180px|Цягнік на лініі Ліверпул-Манчэстэр]]
 
Велізарнае значэнне мела з'яўленне чыгунак. Першы паравоз быў пабудаваны ў 1804 годзе Рычардам Трэвітыка. У наступныя гады многія інжынеры спрабавалі ствараць паравозы, але самым удачлівым з іх апынуўся Георг Стефенсон, які ў 1812-1829 гады прапанаваў некалькі ўдалых канструкцый паравозаў. Яго паравоз быў выкарыстаны на першай у свеце чыгунцы грамадскага карыстання з Дарлінгтана да Стоктана, адкрытай у 1825 годзе. Пасля 1830 года ў Вялікабрытаніі пачалося хуткае будаўніцтва чыгунак.
 
Роберт Фултан ўу 1807 годзе пабудаваў першы ў свеце параход «Клермонт», які здзяйсняў рэйсы па рацэ Гудзон ад Нью-Ёрка да Олбані. У 1819 годзе амэрыканскіамерыканскі параход «Савана» ўпершыню перасёк Атлантычны акіян, аднак большую частку шляху карабель прайшоў пад ветразямі, якія яшчэ доўга захоўваліся на параходах ўу якасці дапаможнага рухавіка. Толькі ў 1838 годагодзе (праз 19 гадоў пасля «Саваны») англійская параход «Сірыус» ўпершыню перасёк Атлантычны акіян без выкарыстання ветразяў.
 
=== Сувязь ===
Першы электрычны тэлеграф стварыў расійскі вучоны Павел Львовіч Шылінг ўу 1832 годзе. Пасля электрамагнітны тэлеграф быў пабудаваны ў Германіі — Карлам Гаусам і Вільгельмам ВэберамВеберам (1833), у Вялікабрытаніі — Кукам і Уітстанам (1837), а ў ЗША электрамагнітны тэлеграф запатэнтаваны С. Морзэ ў 1837 годзе. Вялікай заслугай Морзэ з'яўляецца вынаходніцтва тэлеграфнага кода, дзе літары алфавіту былі прадстаўлены камбінацыяй кароткіх і доўгіх сігналаў — «кропак» і «працяжнік» (код Морзэ). Камерцыйная эксплуатацыя электрычнага тэлеграфа ўпершыню была пачата ў Лондане ў 1837 годзе.▼
 
▲Першы электрычны тэлеграф стварыў расійскі вучоны Павел Львовіч Шылінг ў 1832 годзе. Пасля электрамагнітны тэлеграф быў пабудаваны ў Германіі — Карлам Гаусам і Вільгельмам Вэберам (1833), у Вялікабрытаніі — Кукам і Уітстанам (1837), а ў ЗША электрамагнітны тэлеграф запатэнтаваны С. Морзэ ў 1837 годзе. Вялікай заслугай Морзэ з'яўляецца вынаходніцтва тэлеграфнага кода, дзе літары алфавіту былі прадстаўлены камбінацыяй кароткіх і доўгіх сігналаў — «кропак» і «працяжнік» (код Морзэ). Камерцыйная эксплуатацыя электрычнага тэлеграфа ўпершыню была пачата ў Лондане ў 1837 годзе.
 
[[Файл:1891 Telegraph Lines.jpg|right|thumb|Асноўныя тэлеграфныя лініі на 1891 год.]]
 
У 1858 годзе была ўсталяванаяўсталявана трансатлянтычнаятрансатлантычная тэлеграфная сувязь. Затым быў пракладзены кабель у Афрыку, што дазволіла ў 1870 годзе ўсталяваць прамую тэлеграфную сувязь Лондан - Бамбей (праз рэлейны станцыю ў Егіпце і на Мальце).
 
=== Хімікаты ===
Прамысловая рэвалюцыя зрабіла магчымым прамысловая вытворчасць некаторых найбольш запатрабаваных на рынку хімікатаў, чым быў пакладзены пачатак развіццю хімічнай прамысловасці. Серная кіслата была вядомаявядома яшчэ ў сярэднія вякі, але атрымлівалі яе з вокіслаў, якія ўтвараюцца пры спальванні мінеральнай серы, у шкляных сасудах. У 1746 годзе Джон Рэбук замяніў іх на больш аб'ёмістыя свінцовыя, чым значна павялічыў прадукцыйнасць працэсу.▼
 
Іншай важнай задачай было вытворчасць шчолачных злучэнняў. Метад прамысловай вытворчасці карбанату натрыю быў распрацаваны ў 1791 годзе французскім хімікам Нікала Лебланам. Ён змешваў серную кіслату з паваранай соллю і атрымоўваныатрымліваны сульфат натрыю награваў з сумессю вапняка і вугалювуглю. Сумесь прадуктаў рэакцыі апрацоўвалі вадой, з раствора атрымлівалі карбанат натрыю, а нерастваральныя рэчывы (вапняк, вугаль і сульфід кальцыя) адкідвалі. Хлоравадарод спачатку таксама засмечваў атмасферу вытворчых памяшканняў, але пазней яго навучыліся выкарыстоўваць для атрымання салянай кіслаты. Метад Леблан быў просты, танны і даваў значна больш даступны прадукт, чым раней выкарыстоўваўся метад атрымання соды з попелу раслін<ref name="Clow52">{{cite▼
▲Прамысловая рэвалюцыя зрабіла магчымым прамысловая вытворчасць некаторых найбольш запатрабаваных на рынку хімікатаў, чым быў пакладзены пачатак развіццю хімічнай прамысловасці. Серная кіслата была вядомая яшчэ ў сярэднія вякі, але атрымлівалі яе з вокіслаў, якія ўтвараюцца пры спальванні мінеральнай серы, у шкляных сасудах. У 1746 годзе Джон Рэбук замяніў іх на больш аб'ёмістыя свінцовыя, чым значна павялічыў прадукцыйнасць працэсу.
 
▲Іншай важнай задачай было вытворчасць шчолачных злучэнняў. Метад прамысловай вытворчасці карбанату натрыю быў распрацаваны ў 1791 годзе французскім хімікам Нікала Лебланам. Ён змешваў серную кіслату з паваранай соллю і атрымоўваны сульфат натрыю награваў з сумессю вапняка і вугалю. Сумесь прадуктаў рэакцыі апрацоўвалі вадой, з раствора атрымлівалі карбанат натрыю, а нерастваральныя рэчывы (вапняк, вугаль і сульфід кальцыя) адкідвалі. Хлоравадарод спачатку таксама засмечваў атмасферу вытворчых памяшканняў, але пазней яго навучыліся выкарыстоўваць для атрымання салянай кіслаты. Метад Леблан быў просты, танны і даваў значна больш даступны прадукт, чым раней выкарыстоўваўся метад атрымання соды з попелу раслін<ref name="Clow52">{{cite
|last1=Clow|first1=Archibald
|last2=Clow|first2=Nan L.
Радок 128 ⟶ 120:
|isbn=0-8369-1909-2}}</ref>.
 
Карбанат натрыю выкарыстоўвалі ў мностве вытворчых працэсаў, у тым ліку для вырабу мыла, шкла, паперы, а таксама ў тэкстыльнай прамысловасці. Серная кіслата акрамя вытворчасці соды таксама знаходзіла ўжыванне для выдалення іржы з металічных вырабаў і ў якасці Адбельвальнік для тканін. Толькі да пачатку [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] Чарльз Тэнант і Клод Луі Бертале распрацавалі больш эфектыўны адбельвальнік на аснове хлоркавай вапны. Фабрыка Тэнант па вытворчасці новага Адбельвальнік на працягу доўгага часу заставалася найбуйнейшым у свеце хімічным прадпрыемствам.
 
У 1824 годзе брытанскі муляр ДжозафДжозеф Аспдін запатэнтаваў хімічны працэс вытворчасці портландцемента. Ён заключаўся ў спяканні гліны з вапняком. Далей сумесь перамолваюць у парашок, змешвалі з вадой, пяском і жвірам, у выніку чаго атрымліваўся бетон. Праз некалькі гадоў інжынер Марк Ізамбар Брунель ужыў бетон для будаўніцтва першага ў свеце воданепранікальнага тунэлю пад ракой Тэмзай<ref>[http://www.ce.memphis.edu/1101/notes/concrete/concrete_properties_slides.pdf ''Properties of Concrete''] Published lecture notes from University of Memphis Department of Civil Engineering. Retrieved 2007-10-17.</ref>, а ў сярэдзіне [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] яго выкарыстоўвалі для збудаванні сучаснай гарадской каналізацыі.
 
{{Агляд сусветнай гісторыі}}
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Індустрыяльная_рэвалюцыя"