Казацтва: Розніца паміж версіямі

Казацтва з'явілася ў ХV стагоддзі ў нізоўі [[Дняпро|Дняпра]], на тэрыторыі сенняшняй Украіны — на так званым [[Дзікае поле|Дзікім полі]]. У XV—XVI стст. у паўднёвых раёнах [[ВКЛ]] паступова адбываўся працэс фарміравання прынцыпова новай сацыяльнай групы. Паходжанне тэрміна «казак» канчаткова не высветлена, у цюркскіх мовах гэта слова азначае «вольны чалавек». На славянскіх землях у XIV—XV стст. казакамі называлі свабодных людзей, аб'яднаных у шайкі, рознага роду авантурыстаў. Калыскай казацтва [[ВКЛ]] сталі малазаселеныя паўднёва-ўкраінскія землі, якія былі своеасаблівым буферам паміж [[Крымскае ханства|Крымскім ханствам]] і зямельнымі ўладаннямі феадалаў [[ВКЛ]] і знаходзіліся толькі пад намінальным палітычным кантролем [[Вільня|Вільні]]. Узмацненне феадальнага прыгнёту ў [[ВКЛ]] садзейнічала прытоку на гэтыя землі беглых сялян і пасадскіх людзей з беларускіх і ўкраінскіх паветаў. Патрэба ў самазабеспячэнні і пастаянная пагроза з боку татараў вызначылі ваенны лад жыцця і неабходнасць стварэння моцнай вайсковай арганізацыі. Пастаянныя кантакты з крымскімі татарамі спрыялі ўвабранню казакамі цюркскіх элементаў у назвах, звычаях, побыце. Як сацыяльная з'ява казацтва [[ВКЛ]] не было унікальнымўнікальным і мела непасрэдныя аналогіі на землях суседняй [[Вялікае княства Маскоўскае|Маскоўскай дзяржавы]] (данское, грэбенскае, церскае і яіцкае казацтва).

Першыя звесткі пра казакоў [[ВКЛ]] (у расійскіх крыніцах называліся «чаркасы») адносяцца да канца XV ст. У [[1489]] г. яны былі выкарыстаны ў выправе супраць татараў, у [[1494]] г. казакі напалі на турэцкую крэпасць [[Ачакаў]], у [[1499]] г. зрабілі паход на [[Крым]]. Адным з першых ідэю арганізацыі казацкага войска і выкарыстанне яго ў дзяржаўных інтарэсах для аховы дняпроўскіх перапраў ад татараў выказаў вяляківялікі князь [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонт Стары]], аднак гэты праект застаўся нерэалізаваны. 3 пачатку XVI ст. магнаты паўднёвых паветаў [[ВКЛ]] сталі прыцягваць казацкія атрады для абароны сваіх уладанняў ад знешніх ворагаў і мясцовых праціўнікаў. Вялізную ролю ў арганізацыі казацкага войска адыграў [[Астафій Іванавіч Дашковіч|А. І. Дашковіч]], які ў 1520-я г. на чале буйнога атрада казакоў ладзіў паходы на [[Вялікае княства Маскоўскае|Маскоўскую дзяржаву]], [[Крымскае ханства]] і асманскія ўладанні ў Прычарнамор'і. У сярэдзіне XVI ст. адным з найбольш значных правадыроў шматлікіх казацкіх атрадаў быў чаркаскі і канеўскі стараста князь [[Дзмітрый Іванавіч Вішнявецкі|Дз. І.Вішнявецкі]] (Байда). У [[1556]] г. ён пабудаваў крэпасць на адным з астравоў у ніжнім цячэнні [[Дняпро|Дняпра]] (традыцыйна лічыцца, што на Хорціцы). Гэта стала пачаткам афармлення першага казацкага прадзяржаўнага ўтварэння — [[Запарожская сеч|Запарожскай сечы]]. У 2-й палове XVI ст. паступова аформілася сістэма кіравання сеччу, цалкам заснаваная на выбарнай аснове. Кожны курэнь выбіраў сабе кураннога атамана, агульным сходам казакоў выбіралася казацкая старшына: кашавы атаман, есаул і інш. Рашэнні прымаліся на агульным сходзе казакоў («чорная рада») не большасцю, а агульнай згодай. З пашырэннем радоў казацтва і прыняццем на дзяржаўную службу часткі казакоў у [[1572]] г. (рэестравыя казакі) пачалі афармляцца гетманская ўлада і рада палкоўнікаў. Пасля заключэння [[Люблінская унія|Люблінскай уніі 1569]] і перадачы ўкраінскіх паветаў у склад [[Польскае каралеўства|Польскага каралеўства]] казацтва ў [[ВКЛ]] фактычна знікла, аднак запарожскае казацтва бесперапынна папаўнялася выхадцамі з беларускіх зямель [[ВКЛ ]]. Першая спроба актывізацыі казацкага руху на Беларусі звязана са з'яўленнем у канцы [[1595]] у [[ВКЛ]] атрада ўкраінскіх казакоў пад кіраўніцтвам [[Севярын Налівайка|С.Налівайкі]]. Зімою [[1596]] ва ўсходнюю Беларусь уварваўся атрад [[Мацвей Шавула|М.Шавулы]]. З'яўленне ўкраінскіх казакоў спрыяла паказачванню мясцовага беларускага насельніцтва, г.зн. далучэнню да казацкіх атрадаў часткі сялян, мяшчан і праваслаўнай шляхты. Нягледзячы на актыўны ўдзел беларускага насельніцтва ў [[паўстанне Налівайкі|паўстанні Налівайкі]], працэс паказачвання на [[Беларусь|Беларусі]] не набыў масавага характару і з выцясненнем атрадаў [[Севярын Налівайка|С.Налівайкі]] і [[Мацвей Шавула|М.Шавулы]] быў спынены.