Леў Мікалаевіч Талстой: Розніца паміж версіямі

'''Леў Мікала́евіч Талсто́й''', ({{lang-ru|Лев Никола́евич Толсто́й}}<ref group="К">Талстой у адпаведнасці з народнай [[вымаўленне|традыцыяй]], якая ўсталявалася, называў сябе «''Лёв''» ({{lang-be|Лёў}}), гэтак жа яго звалі жонка, сын Сяргей і В.  Г.  Чарткоў. Разам з тым, многія яго сябры, напрыклад Н.  Н.  Страхаў, П.  І.  Бірукоў, І.  І.  Гарбуноў-Пасадаў, называлі яго Леў Мікалаевіч, а не Лёў Мікалаевіч. Гл. {{кніга |аўтар=Гусев Н. Н.|загаловак=Лев Николаевич Толстой: Материалы к биографии с 1870 по 1881 год |арыгінал= |спасылка=http://feb-web.ru/feb/tolstoy/chronics/g63/g63.htm |адказны= |выданне= |месца=М. |выдавецтва=Изд-во АН СССР |год=1963 |том= |старонкі= |стоўбцы= |старонак=695 |серыя= |isbn= |тыраж=8000 |ref= }}</ref>; ({{ДН|9|9|1828|28|8}}, [[Ясная Паляна]], [[Тульская губерня]], [[Расійская імперыя]]  — {{ДС|20|11|1910|7|11}}), станцыя {{нп3|Леў Талстой, станцыя|Астапава|ru|Лев Толстой (станция)}}, {{нп3|Разанская губерня|Разанская губерня|ru|Рязанская губерния}}, [[Расійская імперыя]]) — адзін з найбольш шырока вядомых [[Руская літаратура |рускіх пісьменнікаў]] і {{нп3|руская філасофія|мысляроў|ru|Русская философия}}, паважаны як адзін з найвялікшых пісьменнікаў свету<ref>[http://www.guardian.co.uk/global/2010/jan/06/leo-tolstoy-greatest-writer «Is Tolstoy the greatest writer of all time?»] The Guardian (London). January 6, 2010.</ref>. Удзельнік {{нп3|абарона Севастопаля, 1854—1855|абароны Севастопаля|en|Siege of Sevastopol (1854–55)}}. Асветнік, [[публіцыст]], [[Рэлігія|рэлігійны]] [[Філосаф|мысляр]], яго аўтарытэтнае меркаванне паслужыла прычынай ўзнікнення новай рэлігійна-маральнай плыні — {{нп3|талстоўства|талстоўства|ru|Толстовство}}. [[Член-карэспандэнт]] {{нп3|Санкт-Пецярбургская акадэмія навук|Імператарскай Акадэміі навук|ru|Санкт-Петербургская академия наук}} (1873), ганаровы [[акадэмік]] па разрадзе прыгожага пісьменства (1900)<ref name="Кольер">{{кніга|аўтар = |частка =Толстой Лев Николаевич |спасылка частка =http://enc-dic.com/colier/Tolsto-lev-nikolaevich-6464.html|загаловак =Энциклопедия Кольера |спасылка = |адказны = |месца =Нью-Йорк |выдавецтва =P. F. Collier & Son Company |год =1921 |том =IX |старонкі = |isbn = }}</ref>.

Найбольш вядомыя такія {{нп3|Бібліяграфія Льва Талстога|творы Талстога|ru|Библиография Льва Толстого}}, як раманы «''[[Вайна і мір]]''», «''{{нп3|[[Ганна Карэніна|Ганна Карэніна|ru|Анна Каренина}}'']]», «''{{нп3|Уваскрасенне, раман|Уваскрасенне|ru|Воскресение (роман)}}''», аўтабіяграфічная<ref name="ЭСБЕ" />{{sfn|БСЭ|1977|}} трылогія «''Дзяцінства''», «''Малалецтва''», «''Юнацтва''»<ref group="К">Сам Талстой бачыў задуму свайго рамана шырэй, чым проста аўтабіяграфічны твор</ref>, аповесці «''Казакі''», «''Смерць Івана Ільіча''», «''Крэйцарава саната''», «''Хаджы-Мурат''», цыкл нарысаў «''Севастопальскія апавяданні''», драмы «''Жывы труп''» і «''Улада цемры''», аўтабіяграфічныя рэлігійна-філасофскія творы «''Споведзь''» і «''У чым мая вера?''» і інш.

[[Файл:Tolstoj-rod.png|right|thumb|300px|Генеалагічнае дрэва Л.  М.  Талстога.]]

Паходзіў з [[Дваране|дваранскага]] {{нп3|род Талстых|роду Талстых|ru|Толстые}}, вядомага з [[1351]] года. Рысы дзеда Ільі Андрэевіча дадзеныя ў «''Вайне і міры''» добразычліваму, непрактычна старому графу Растову. Сын Ільі Андрэевіча, {{нп3|Мікалай Ільіч Талстой|Мікалай Ільіч Талстой|ru|Толстой, Николай Ильич}} (1794—1837), быў бацькам Льва Мікалаевіча. Некаторымі ўласцівасцямі характару і фактамі біяграфіі ён быў падобны на бацьку Міколенькі ў «''Дзяцінстве''» і «''Малалецтве''» і збольшага на Мікалая Растова ў «''Вайне і міры''». Аднак у рэальным жыцці Мікалай Ільіч адрозніваўся ад Мікалая Растова не толькі добрай адукацыяй, але і перакананнямі, якія не дазвалялі служыць пры [[Мікалай I, імператар расійскі|Мікалаі I]]. Удзельнік [[Вайна шостай кааліцыі|замежнага паходу рускай арміі]] супраць Напалеона, у тым ліку ўдзельнічаў у «''{{нп3|бітва народаў|бітве народаў|ru|Битва народов}}''» ля [[Лейпцыг]]а і пабываў у палоне у французаў, але змог збегчы, пасля заключэння міру сышоў у адстаўку ў чыне падпалкоўніка Паўлаградскага гусарскага палка. Неўзабаве пасля адстаўкі вымушаны быў пайсці на чыноўніцкую службу, каб не апынуцца ў пазыковай турме з-за даўгоў бацькі, казанскага губернатара, памерлага пад следствам за службовыя злоўжыванні. Адмоўны прыклад бацькі дапамог выпрацаваць Мікалаю Ільічу свой жыццёвы ідэал  — прыватнае незалежнае жыццё з сямейнымі радасцямі<ref name="Никитина">{{кніга |аўтар=Никитина Н.А. |загаловак= Повседневная жизнь Льва Толстого в Ясной Поляне|адказны= |спасылка= http://www.booksss.ru/n/book/192196-278006.html#.UV_ZtZZP-3U|месца=М. |выдавецтва=«Молодая гвардия» |год= 2007|том= |старонак= 113|старонкі= |isbn=}}</ref>. Каб прывесці свае засмучаныя справы ў парадак, Мікалай Ільіч (як і Мікалай Растоў), ажаніўся з ужо не вельмі маладой князёўнай Марыі Мікалаеўнай з роду Валконскіх у 1822 годзе, шлюб быў шчаслівы. У іх было пяцёра дзяцей: Мікалай ([[1823]]—[[1860]]), Сяргей ([[1826]]—[[1904]]), Дзмітрый ([[1827]]—[[1856]]), Леў, Марыя ([[1830]]—[[1912]]).

Дзед Талстога па маці, [[Кацярына II|Кацярынінскі]] генерал, Мікалай Сяргеевіч Валконскі, меў некаторае падабенства з суровым {{нп3|Рыгарызм|рыгарыстам|ru|Ригоризм}}  — старым князем Балконскім у «''Вайне і міры''»<ref>{{кніга |аўтар= |частка=Волконские (Николай Сергеевич Волконский) |спасылка частка=http://slovari.yandex.ru/~книги/Военная%20энциклопедия/Волконские,%20князья/ |загаловак=Военная энциклопедия |арыгінал= |спасылка= |адказны=под ред. В. Ф. Новицкого |выданне= |месца=Спб. |выдавецтва=Товарищество И. Д. Сытина |год=1912 |том= VII|старонкі= |старонак= 329|серыя= |isbn= |тыраж=}}</ref>. Маці Льва Мікалаевіча, падобная ў некаторых адносінах на намаляваную ў «''Вайне і міры''» князёўну Мар'ю, валодала выдатным дарам апавядальніцы.

Акрамя Валконскай, Л.  Н.  Талстой складаўся ў блізкім сваяцтве з некаторымі іншымі арыстакратычнымі родамі: князямі {{нп3|Род Гарчаковых|Гарчаковымі|ru|Горчаковы}}, [[Род Трубяцкіх|Трубяцкімі]] і іншымі.

[[Файл:VolkonskayaMN.jpg|200px|thumb|left|Сілуэт М.  М.  Валконскай  — адзіны малюнак маці пісьменніка. 1810-я гг.]]

Леў Талстой нарадзіўся 28 жніўня 1828 года ў Крапівенскім павеце Тульскай губерні, у спадчынным маёнтку маці  — [[Ясная Паляна|Яснай Поляне]]. Быў чацвёртым дзіцем у сям'і. Маці памерла ў 1830 годзе праз паўгода пасля нараджэння дачкі ад «''радавой гарачкі''», як тады казалі, калі Льву не было яшчэ 2-х гадоў<ref group="К">У рамане «''Вайна і мір''» пры падобных абставінах памірае Ліза Балконская, жонка Андрэя Балконскага, а ў рамане «''Ганна Карэніна''» галоўная гераіня чуе ў сне голас, прадракаючы смерць ад родаў.</ref>.

Выхаваннем асірацелых дзяцей занялася далёкая сваячка Т.  А.  Яргольская. У [[1837]] годзе сям'я пераехала ў [[Горад Масква|Маскву]], пасяліўшыся на Плюшчыхе, так як старэйшаму сыну трэба было рыхтавацца да паступлення ва ўніверсітэт. Неўзабаве раптоўна памёр бацька, Мікалай Ільіч, пакінуўшы справы (у тым ліку некаторыя звязаныя з маёмасцю сям'і цяжбы) у няскончаным стане, і трое малодшых дзяцей зноў пасяліліся ў Яснай Паляне пад наглядам Яргольскай і цёткі па бацьку, графіні А.  М.  Остэн-Сакен, прызначанай апякункай дзяцей. Тут Леў Мікалаевіч заставаўся да [[1840]] года, калі памерла графіня Остэн-Сакен, і дзеці перасяліліся ў [[Горад Казань|Казань]], да новага [[Апека|апекуна]]  — сястры бацькі П.  І.  Юшковай.

Дом Юшковых лічыўся адным з самых вясёлых у Казані; усе члены сям'і высока шанавалі знешні бляск. «''Добрая цётачка мая'',  — расказвае Талстой,  — ''чыстая істота, заўсёды казала, што яна нічога не жадала б так для мяне, як таго, каб я меў сувязь з замужняй жанчынай''»<ref name="ЭСБЕ" />.

Льву Мікалаевічу хацелася бліскаць у грамадстве, але яму заміналі прыродная сарамлівасць і адсутнасць знешняй прывабнасці. Разнастайнейшыя, як іх вызначае сам Талстой, «''мудрошчы''» аб найгалоўных пытаннях нашага быцця  — [[шчасце|шчасці]], [[Смерць|смерці]], [[Бог]]у, [[Любоў|любові]], {{нп3|Вечнасць|вечнасці|en|Eternity}}  — адкладалі адбітак на яго характары ў тую эпоху жыцця. Расказанае ім у «''Малалецтве''» і «''Юнацтве''», у рамане «''Уваскрасенне''» аб памкненнях Ірценьева і Няхлюдава да самаўдасканалення ўзята Талстым з гісторыі ўласных яго {{нп3|аскетызм|аскетычных|de|Askese}} спроб гэтага часу. Усё гэта, пісаў крытык {{нп3|Сяргей Апанасавіч Вянгераў|С. А. Вянгераў|ru|Венгеров, Семён Афанасьевич}}, прывяло да таго, што ў Талстога стварылася, паводле выразу з яго аповесці «''Малалецтва''», «''звычка да пастаяннага маральнага аналізу, якая знішчыла свежасць пачуцця і яснасць розуму''»<ref name="ЭСБЕ" />.

[[Файл:Native house of Leo Tolstoy.jpg|thumb|left|250px|Дом, дзе нарадзіўся Л.  М.  Талстой, 1898 год. У 1854 годзе дом прададзены па распараджэнні пісьменніка на вываз у сяло Доўгае. Зламаны ў 1913 годзе.]]

У 1843 П.  І.  Юшкова, узяўшы на сябе ролю апякункі сваіх непаўналетніх пляменнікаў (паўналетнім быў толькі старэйшы  — Мікалай) і пляменніцы, прывезла іх у Казань. Услед за братамі Мікалаем, Дзмітрыем і Сяргеем Леў вырашыў паступіць у [[Казанскі ўніверсітэт|Імператарскі Казанскі ўніверсітэт]], дзе працавалі на матэматычным факультэце [[Мікалай Іванавіч Лабачэўскі|Лабачэўскі]], а на Усходнім  — [[Восіп Міхайлавіч Кавалеўскі|Кавалеўскі]]. 3 кастрычніка 1844 года Леў Талстой быў залічаны студэнтам разраду ўсходняй (арабска-турэцкай) славеснасці ў якасці своекоштнага  — таго, хто аплачвае сваё навучанне{{sfn|Эйхенбаум Б. М.|1969|loc=|с=92}}. На ўступных іспытах ён, у прыватнасці, паказаў выдатныя вынікі па абавязковай для паступлення «''турэцка-татарскай мове''». Паводле вынікаў года меў непаспяховасць па адпаведных прадметах, не вытрымаў пераходнага экзамену і павінен быў нанова прайсці праграму першага курса.

Каб пазбегнуць поўнага паўтарэння курса ён перайшоў на юрыдычны факультэт, дзе яго праблемы з ацэнкамі па некаторых прадметах працягнуліся. Пераходныя майскія экзамены 1846 года былі здадзеныя здавальняюча (атрымаў адну пяцёрку, тры чацвёркі і чатыры тройкі; сярэдні выснову атрымаўся тры), і Леў Мікалаевіч быў пераведзены на другі курс{{sfn|Бирюков П. Н.|2000|loc=Глава 6. Юность|с=}}. На юрыдычным факультэце Леў Талстой прабыў менш за два гады: «''Заўсёды яму было цяжка ўсякую навязаную іншымі адукацыю, і ўсяму, чаму ён у жыцці вывучыўся,  — ён вывучыўся сам, раптам, хутка, узмоцненым цяжкасцю''»,  — піша С.  А.  Талстая ў сваіх «''Матэрыялах да біяграфіі Л.  М.  Талстога''»{{sfn|ЛМ|1978|loc=Том 1. Материалы к биографии Л. Н. Толстого и сведения о семействе Толстых и преимущественно гр. Льва Николаевича Толстого|с=34}}. У 1904 годзе ён успамінаў: «''…я першы год … нічога не рабіў. На другі год я стаў займацца… там быў прафесар Меер, які … даў мне працу  — параўнанне „Наказа“ [[Кацярына II|Кацярыны]] з ''Esprit des lois'' <«»{{нп3|Дух законаў|Духам законаў|fr|De l'esprit des lois}}»«> [[Шарль Луі дэ Мантэск'ё|Мантэск'ё]]. … мяне гэтая праца захапіла, я з'ехаў у вёску, стаў чытаць Мантэск'ё, гэта чытанне адкрыла мне бясконцыя гарызонты; я стаў чытаць [[Жан-Жак Русо|Русо]] і кінуў універсітэт, менавіта таму, што захацеў займацца''»{{sfn|Эйхенбаум Б. М.|1969|loc=|с=97}}.

[[Файл:Diary of Leo Tolstoy.jpg|thumb|right|225px|Свой дзённік Л.  М.  Талстой вёў з юных гадоў да канца жыцця. Запісы з сшыткі 1891—1895  гг.]]

Скончыўшы лячэнне, вясной 1847 года Талстой пакінуў вучобу ва ўніверсітэце і з'ехаў у Ясную Паляну, якая дасталася яму па раздзелу<ref>{{кніга|аўтар = |частка = |загаловак =Краткий биографический очерк, написанный со слов графа Л. Н. Толстого его женой гр. С. А. Толстой 25 октября 1878 года |спасылка =http://feb-web.ru/feb/litnas/texts/l691/ln1-5104.htm |адказны = |месца = |выдавецтва = |год =1910 |том = |старонкі = 510|isbn = }}</ref>; яго дзейнасць там збольшага апісана ў творы «''Раніца памешчыка''»: Талстой спрабаваў наладзіць па-новаму адносіны з сялянамі. Яго спроба чым-небудзь згладзіць пачуццё віны маладога памешчыка перад народам адносіцца да таго ж году, калі з'явіліся «''Антон-Гаротнік''» {{нп3|Дзмітрый Васілевіч Грыгаровіч|Д. В. Грыгаровіча|en|Dmitry Grigorovich}} і пачатак «''{{нп3|Запіскі паляўнічага|Запісак паляўнічага|ru|Записки охотника}}''» [[Іван Сяргеевіч Тургенеў|І.  С.  Тургенева]].

У сваім дзённіку Талстой сфармуляваў сабе вялікую колькасць жыццёвых правілаў і мэтаў, але атрымоўвалася прытрымлівацца толькі іх нязначнай часткі. Сярод тых, якія здаліся  — сур'ёзныя заняткі [[англійская мова|англійскай мовай]], музыкай, [[юрыспрудэнцыя]]й. Акрамя таго, ні ў дзённіку, ні ў лістах не адбіўся пачатак занятак Талстым педагогікай і дабрачыннасцю, хоць у 1849 годзе ён упершыню адкрыў школу для сялянскіх дзяцей. Асноўным выкладчыкам быў Фока Дземідовіч, {{нп3|Прыгоннае права|прыгонны|ru|Крепостное право}}, але і сам Леў Мікалаевіч часта праводзіў заняткі<ref name="Никитина"/>.

У сярэдзіне кастрычніка 1848 года Талстой з'ехаў у Маскву, пасяліўшыся там, дзе пражывалі многія яго сваякі і знаёмыя,  — у раёне Арбата. Ён спыніўся ў доме Івановай у Ніколапескаўскім завулку. У Маскве ён збіраўся пачаць падрыхтоўку да здачы кандыдацкіх экзаменаў, аднак заняткі так і не былі пачаты. Замест гэтага яго прыцягнуў зусім іншы бок жыцця  — свецкае жыццё. Акрамя захаплення свецкім жыццём, у Маскве у Льва Мікалаевіча ў зіму 1848—1849 гадоў упершыню з'явілася захапленне {{нп3|картачная гульня|картачнай гульнёй|ru|Card game}}. Але так як ён гуляў вельмі азартна і не заўсёды абдумваючы свае хады  — часта прайграваў{{sfn|Гусев Н. Н. 1828 — 1855|1954|loc=Глава шестая. От выхода из университета до отъезда на Кавказ (1847—1851) VII|с=251—253}}.

З'ехаўшы ў [[Пецярбург]] у лютым [[1849]] года, праводзіў час у гулянкі з К.  А.  Іславіным  — дзядзькам сваёй будучай жонкі («''Любоў мая да Іславіна сапсавала для мяне цэлых 8 месяцаў жыцця ў Пецярбургу''»). Увесну Талстой пачаў здаваць экзамен на кандыдата правоў; два экзамены, з крымінальнага права і крымінальнага [[суд]]аводства, здаў шчасна, аднак трэці экзамен ён здаваць не стаў і з'ехаў у вёску{{sfn|Эйхенбаум Б. М.|1969|}}.

Любімымі кампазітарамі Талстога былі [[Іаган Себасцьян Бах|Бах]], [[Георг Фрыдрых Гендэль|Гендэль]] і [[Фрыдэрык Шапен|Шапэн]]. Развіццю любові Талстога да музыкі садзейнічала і тое, што ў час паездкі ў Пецярбург ў 1848 годзе ён сустрэўся ў вельмі мала прыдатнай абстаноўцы танцкласа з адораным, але злямчаным з шляху немцам-музыкам, якога пазней апісаў у аповесці «''Альберт''». У 1849 годзе Леў Мікалаевіч пасяліў у сябе ў Яснай Паляне музыканта Рудольфа, з якім гуляў у чатыры рукі на раялі. Захапіўшыся ў той час музыкай, ён па некалькі гадзін у дзень гуляў творы [[Роберт Шуман|Шумана]], Шапэна, [[Вольфганг Амадэй Моцарт|Моцарта]], [[Фелікс Мендэльсон|Мендэльсона]]. У канцы 1840-х гадоў Талстой у суаўтарстве са сваім знаёмым Зыбіным злажыў вальс, які ў пачатку 1900-х гадоў выканаў пры кампазытара С.  І.  Танеева, які зрабіў нотны запіс гэтага музычнага твора (адзiнага, складзенага Талстым)<ref>{{кніга |аўтар=Эйгес И. Р.|частка= |спасылка частка= |загаловак=Воззрение Толстого на музыку |арыгінал= |спасылка=http://feb-web.ru/feb/tolstoy/critics/est/est-241-.htm |адказны= |выданне= |месца= |выдавецтва= |год= |том= |старонкі=242—245|старонак=308 |серыя= |isbn= |тыраж=}}</ref>. Шмат часу сыходзіла таксама на гулянкі і паляванне.

Узімку 1850-1851 1850—1851 гг. пачаў пісаць «''Дзяцінства''». У сакавіку 1851 года напісаў «''Гісторыю учорашняга дня''». Праз 4 гады пасля таго, як ён пакінуў універсітэт, у Ясную Паляну прыехаў брат Льва Мікалаевіча Мікалай, які служыў на Каўказе. Ён запрасіў малодшага брата далучыцца да ваеннай службы на Каўказе. Леў пагадзіўся не адразу, пакуль буйны пройгрыш у Маскве не паскорыў канчатковае рашэнне. Біёграфы пісьменніка адзначаюць значные і станоўчы ўплыў брата Мікалая на юнага і неспрактыкаванага ў жыццёвых справах Льва. Старэйшы брат у адсутнасць бацькоў быў яму сябрам і настаўнікам{{sfn|Толстой С. М.|1990|loc=Глава VIII. Николай Николаевич Толстой|с=166—169}}.

Каб расплаціцца па даўгах, трэба было скараціць свае выдаткі да мінімуму  — і ўвесну [[1851]] года Талстой паспешліва з'ехаў з Масквы на Каўказ без пэўнай мэты. Неўзабаве ён вырашыў паступіць на ваенную службу, але для гэтага яму не хапала неабходных дакументаў, пакінутых у Маскве, у чаканні якіх Талстой пражыў каля пяці месяцаў у [[Пяцігорск]]у, у простай хаце. Значную частку часу ён праводзіў на паляванні, у грамадстве казака Япішкі, прататыпа аднаго з герояў аповесці «''Казакі''», які фігуруе там пад імем Ярошкі<ref name="ЭСБЕ">{{кніга |аўтар=Венгеров С. А.|частка=Толстой Лев Николаевич |спасылка частка=http://www.bibliotekar.ru/bet/237.htm |загаловак=Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона |арыгінал= |спасылка= |адказны= |выданне= |месца= СПб|выдавецтва= АО «Ф. А. Брокгауз — И. А. Ефрон»|год=1901 |том=33|старонкі=448—457 |старонак=478 |серыя= |isbn= |тыраж=}}</ref>.

Увосень [[1851]] года Талстой, здаўшы ў [[Тыфліс]]е экзамен, паступіў юнкерам у 4-ю батарэю 20-й артылерыйскай брыгады, якая стаяла ў казачай станіцы Старагладаўскай на беразе [[Рака Церак|Церака]], пад [[Горад Кізляр|Кізлярам]]. З некаторымі зменамі падрабязнасцей яна намаляваная ў аповесці «''Казакі''». Аповесць прайгравае карціну ўнутранага жыцця уцекача ад маскоўскага жыцця маладога пана. У казачай станіцы Талстой зноў стаў пісаць і ў ліпені 1852 года адаслаў у рэдакцыю найбольш папулярнага ў той час часопіса «''Сучаснік''» першую частку будучай аўтабіяграфічнай трылогіі  — «''Дзяцінства''»<ref name="ЭСБЕ" />, падпісаную толькі ініцыяламі «''Л. Н. Т.''». Пры адпраўленні рукапісу ў часопіс Леў Талстой прыклаў ліст, у якім гаварылася: «''…я з нецярпеннем чакаю вашага прысуду. Ён ці заахвоціць мяне да працягу любімых заняткаў, або прымусіць спаліць усё пачатае''».<ref name="КЛС">{{cite web |url=http://www.bibliotekar.ru/pisateli/59.htm |title=Лев Николаевич Толстой (1828—1910)|author=Калюжная Л. С. |authorlink= |coauthors= |quote= |date= |format= |work= Великие писатели|publisher= |accessdate=2013-05-03 |lang= |description= |deadlink= |archiveurl=http://www.peeep.us/9079be43 |archivedate=2013-05-03 }}</ref>.

Атрымаўшы рукапіс «''Дзяцінства''», рэдактар «''Сучасніка''» [[Мікалай Аляксеевіч Някрасаў|М.  А.  Някрасаў]] адразу прызнаў яе літаратурную каштоўнасць і напісаў аўтару ветлівы ліст, які падзейнічаў на яго вельмі падбадзёрваючым чынам. У лісце І.  С.  Тургеневу Някрасаў адзначыў: «''Гэта талент новы і, здаецца, надзейны''»<ref>''[[Мікалай Аляксеевіч Някрасаў|Некрасов Н. А.]]'' Полн. собр. соч. и писем, т. 10.  — М., «Правда», 1952, с. 179</ref>. Рукапіс пакуль яшчэ невядомага аўтара быў апублікаваны ўжо ў верасні таго ж года. Між тым натхнёны аўтар узяўся за працяг тэтралогіі «''Чатыры эпохі развіцця''», апошняя частка якой  — «''Маладосць''»  — так і не адбылася. Ён абдумваў фабулу «''Раніцы памешчыка''» (скончаны аповяд ўяўляў сабой толькі фрагмент «''Рамана рускага памешчыка''»), «''Набега''», «''Казакоў''». Надрукаванае ў «''Сучасніку''» 18 верасня 1852 года «''Дзяцінства''» мела надзвычайны поспех; пасля публікацыі аўтара адразу сталі адносіць да карыфеяў маладой літаратурнай школы нароўні з І.  С.  Тургеневым, [[Іван Аляксандравіч Ганчароў|Ганчаровым]], Д.  В.  Грыгаровічам, [[Аляксандр Мікалаевіч Астроўскі|Астроўскім]], якія карысталіся ўжо тады гучнай літаратурнай вядомасцю. Крытыкі {{нп3|Апалон Аляксандравіч Грыгор'еў|Апалон Грыгор'еў|ru|Григорьев, Аполлон Александрович}}, {{нп3|Павел Васілевіч Анненкаў|Анненкаў|ru|Анненков, Павел Васильевич}}, {{нп3|Аляксандр Васілевіч Дружынін|Дружынін|ru|Дружинин, Александр Васильевич}}, [[Мікалай Гаўрылавіч Чарнышэўскі|Чарнышэўскі]] ацанілі глыбіню псіхалагічнага аналізу, сур'ёзнасць аўтарскіх намераў і яркую выпукласць рэалізму<ref name="ЭСБЕ" />.

[[Файл:Stele in Memory of Leo Tolstoy's Stay on the 4th Bastion in Sevastopol.jpg|thumb|150px|Стэла ў памяць удзельніка абароны [[Горад Севастопаль|Севастопаля]] 1854—1855  гг. Л.  М.  Талстога ля чацвёртага бастыёна.]]

Доўгі час жыў на 4-м бастыёне, які часта падвяргаўся нападу, камандаваў батарэяй ў {{нп3|Бітва на Чорнай рацэ|бітве пры Чорнай|ru|Сражение на Чёрной речке}}, быў пры бамбардзіроўцы падчас штурму {{нп3|Малахаў курган|Малахава Кургана|ru|Малахов курган}}. Талстой, нягледзячы на ўсе жыццёвыя нягоды і жахі аблогі, у гэты час напісаў апавяданне «''Рубка лесу''», у якім адбіліся каўказскія ўражанні, і першае з трох «''{{нп3|Севастопальскія апавяданняі|Севастопальскіх апавяданняў|ru|Севастопольские рассказы}}''»  — «''Севастопаль у снежні 1854  г.''». Гэты аповяд ён адправіў у «''Сучаснік''». Ён быў хутка выдадзены і з цікавасцю прачытаны ўсёй Расіяй, зрушыў уражанне карцінай жахаў, якія выпалі на долю абаронцаў Севастопаля. Апавяданне было заўважана расійскім імператарам [[Аляксандр II, імператар расійскі|Аляксандрам II]]{{sfn|Бурнашева Н. И.|2002|}}<ref group="К">Сам Талстой пасля быў перакананы, што яго апавяданне чытаў Мікалай I, але Мікалай I памёр 18 лютага 1855 года, а апавяданне было надрукаванае ў чэрвеньскім нумары «''Сучасніка''» за 1855 год. Аднак Талстой дапускаў, што Мікалай мог чытаць аповяд у рукапісе. Біёграф пісьменніка П.  І.  Бірукоў ў 1905-19061905—1906 гадах, звяртаючыся да Талстога, пісаў: «Хочацца раз назаўжды вырашыць пытанне аб тым, ці чытаў Мікалай I Вашы „Севастопальскія апавяданні“; я схільны думаць, што не…»{{кніга |аўтар= Бурнашева Н. И. |частка= Комментарии. Севастополь в декабре месяце|спасылка частка=http://feb-web.ru/feb/tolstoy/texts/pss100/t02/T02-275-.htm |загаловак=Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений: В 100 т. — Художественные произведения: В 18 т |арыгінал= |спасылка= |адказны= |выданне= |месца=М. |выдавецтва= Наука|год=2002 |том=II |старонкі=393—394 |старонак=567 |серыя= |isbn= |тыраж=}}</ref>; ён загадаў берагчы даравітага афіцэра<ref name="ЭСБЕ" />.

Яшчэ пры жыцці імператара Мікалая I Талстой меркаваў выдаваць разам з афіцэрамі-артылерыстамі «''танны і папулярны''» часопіс «''Ваенны лісток''», аднак праект часопіса Талстому ажыццявіць не ўдалося: «''На праект мой Гасудар імператар Усяміласцівы зрабіў ласку дазволіць друкаваць артыкулы нашы ў „Інвалідзе“''»,  — горка іранізаваў Талстой з гэтай нагоды{{sfn|Бурнашева Н. И.|2002|}}.

За абарону Севастопаля Талстой быў узнагароджаны [[Ордэн Святой Ганны|ордэнам Святой Ганны 4-й ступені]] з надпісам «''За адвагу''», медалямі {{нп3|Медаль «За ахову Севастопаля»|«''За ахову Севастопаля 1854-1855 гг.''»|ru|Медаль «За защиту Севастополя»}} і «''У памяць вайны 1853-1856 1853—1856 гг.''». Пазней яго ўзнагародзілі двума<ref>{{кніга|частка=Награды Крымской войны 1853–1856 гг.|аўтар=Кузнецов А. А., Чепурнов Н. И.|загаловак=Наградная медаль. В 2-х томах|месца=М.|выдавецтва=Патриот|год=1992|том=1 (1701—1917)|старонкі=<!--185—186-->|isbn=5-7030-0452-7}}</ref> медалями «''У памяць 50-годдзя абароны Севастопаля''»: срэбнай як удзельніка абароны Севастопаля і бронзавай як аўтара «''Севастопальскіх апавяданняў''»<ref name=hist>{{cite web|url=http://historymania.info/view_post.php?id=141|title=Historymania. Награды в честь обороны Севастополя в Крымской войне 1854-1856|publisher=historymania.info|accessdate=2012-11-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6CJEhwpiL|archivedate=2012-11-20}}</ref>.

Талстой, карыстаючыся рэпутацыяй адважнага афіцэра і акружаны бляскам вядомасці, меў усе шанцы на кар'еру. Тым не менш, яго кар'ера аказалася сапсаванай напісаннем некалькіх сатырычных песень, стылізаваных пад салдацкія. Адна з гэтых песень была прысвечана няўдачы ў час бітвы ля рэчкі Чорнай {{OldStyleDate|16|жніўня|1855|4}} года, калі генерал Рэад, няправільна зразумеўшы загад галоўнакамандуючага, атакаваў Фядзюхіны вышыні. Песня пад назвай «''Як чацвёртага чысла, нас нялёгкая несла горы адбіраць''», якая кранала цэлы шэраг важных генералаў, мела велізарны поспех. За яе Льву Мікалаевічу прыйшлося трымаць адказ перад памочнікам начальніка штаба А.  А.  Якімахам. Адразу пасля штурму 27 жніўня ([[8 верасня]]) Талстой быў пасланы кур'ерам у Пецярбург, дзе ён скончыў «''Севастопаль ў маі 1855 года''» і напісаў «''Севастопаль у жніўні 1855 года''», апублікаваны ў першым нумары «''Сучасніка''» за 1856 год ужо з поўнай подпісам аўтара. «''Севастопальскія апавяданні''» канчаткова ўмацавалі яго рэпутацыю як прадстаўніка новага літаратурнага пакалення, і ў лістападзе 1856 года пісьменнік назаўжды пакідае ваенную службу<ref name="ЭСБЕ" />.

[[Файл:Tolstoy 1862.jpg|thumb|left|170px|Л.  М.  Талстой, 1862 год. Фотаздымак М.  Б.  Тулінава. Масква.]]

Яснапалянская школа належала да ліку арыгінальных педагагічных эксперыментаў: у эпоху пакланення перад нямецкай педагагічнай школай Талстой рашуча паўстаў супраць усякай рэгламентацыі і {{нп3|дысцыпліна, паводзіны|дысцыпліны|en|Discipline}} ў школе. Паводле яго думкі ўсё ў выкладанні павінна быць індывідуальна  — і [[настаўнік]], і вучань, і іх узаемныя адносіны. У яснапалянскай школе дзеці сядзелі, хто дзе хацеў, хто колькі хацеў і хто як хацеў. Пэўнай праграмы выкладання не было. Адзіная задача настаўніка заключалася ў тым, каб зацікавіць клас. Заняткі ішлі паспяхова. Іх вёў сам Талстой пры дапамозе некалькіх пастаянных настаўнікаў і некалькіх выпадковых, з бліжэйшых знаёмых і прыезджых<ref name="ЭСБЕ" />.

З 1862 года Талстой стаў выдаваць педагагічны часопіс «''Ясная Паляна''», дзе галоўным супрацоўнікам з'яўляўся ён сам. Не выпрабоўваючы паклікання выдаўца, Талстой здолеў выпусціць толькі 12 нумароў часопіса, апошнія з якіх з'явіліся з адставаннем у 1863 годзе<ref>{{cite web|url=http://museum.edu.ru/catalog.asp?cat_ob_no=&ob_no=13236&rt=&print=1|title=Педагогика общеобразовательной школы|work=Ясная Поляна|publisher=Издательство "Просвещение"|accessdate=2013-07-09|archiveurl=http://www.webcitation.org/6HzkPIrRu|archivedate=2013-07-10}}</ref>. Акрамя артыкулаў тэарэтычных, ён напісаў таксама шэраг апавяданняў, баек і перакладаў, адаптаваных для пачатковай школы. Злучаныя разам, педагагічныя артыкулы Талстога склалі цэлы том збору яго твораў. У свой час яны засталіся незаўважанымі. На сацыялагічную аснову ідэй Талстога аб адукацыі, на тое, што Талстой у адукаванасці, навуцы, мастацтве і поспехах тэхнікі бачыў толькі палегчаныя і ўдасканаленыя спосабы эксплуатацыі народа вышэйшымі класамі, ніхто не звярнуў увагі. Мала таго: з нападак Талстога на еўрапейскую адукаванасць і «''{{нп3|прагрэс|прагрэс|en|Progress (history)}}''» шматлікія вывелі заключэнне, што Талстой  — «''[[кансерватызм|кансерватар]]''»<ref name="ЭСБЕ" />.

Па вяртанні з Еўропы ў маі 1861 года Л.  М.  Талстога прапанавалі стаць сусветным пасярэднікам па 4-м участку Крапівенскага павета Тульскай губерні. У адрозненне ад тых, хто глядзеў на народ як на малодшага брата, якога трэба падняць да сябе, Талстой думаў наадварот, што народ бясконца вышэй культурных класаў і што гаспадарам трэба пазычаць вышыні духу ў мужыкоў, таму ён, прыняўшы пасаду пасярэдніка, актыўна абараняў зямельныя інтарэсы сялян, часта парушаючы царскія ўказы. «''Пасрэдніцтва цікавае і займальнае, але нядобра тое, што ўсё дваранства зненавідзелі мяне усімі сіламі душы і даюць мне des bâtons dans les roues (фр. Палкі ў колы) з усіх бакоў''»{{sfn|Собр. соч., 22 т.|1978—1985|loc=Том XVIII. Письма|с=572}}. Праца пасярэднікам пашырыла круг назіранняў пісьменніка над жыццём сялян, даўшы яму матэрыял для мастацкай творчасці.

[[Файл:Tolstoy 1876.jpg|thumb|left|Л.  М.  Талстой (1876).]]

Галоўная цікавасць творчасці для Талстога выявілася «''ў „гісторыі“ характараў, у іх бесперапынным і складаным руху, развіцці''». Яго мэтай было паказаць здольнасць асобы да маральнага росту, удасканалення, супрацьстаяння асяроддзю ў апоры на сілу ўласнай душы<ref>''Опульская Л. Д.'' Роман-эпопея Л.  Н.  Толстого «Война и мир»: Кн. для учителя.  — М.: Просвещение, 1987.  — С. 16—17.  — 176 с.</ref>.

Выхаду «''Вайны і міра''» папярэднічала праца над раманам «''Дзекабрысты''» (1860—1861), да якога аўтар неаднаразова вяртаўся, але які застаўся няскончаным. А на долю «''Вайны і міру''» выпаў небывалы поспех. Урывак з рамана пад назвай «''1805 года''» з'явіўся ў «''Рускім весніку''» [[1865]] года; у [[1868]] годзе выйшлі тры яго часткі, за якімі неўзабаве з'явіліся астатнія дзве<ref group="К">Першы водгук на раман даў ваенны гісторык М.  А.  Лачынаў, у той час супрацоўнік, а пасля  — рэдактар «''Рускага інваліда''»  — «''З нагоды апошняга рамана графа Талстога''» // Русский инвалид. 1868. №  96 /10 апр./ (Бабаев Э.  Г.  Лев Толстой и русская журналистика его эпохи. МГУ. М. 1993; С.33,34 ISBN 5-211-02234-3)</ref>. Першыя чатыры тамы «''Вайны і міру''» хутка разышліся, і спатрэбілася другое выданне, якое і было выпушчана ў кастрычніку 1868 года. Пяты і шосты тамы рамана выйшлі ў адным выданні, надрукаваным ужо павялічаным накладам{{sfn|Гусев Н. Н. 1855 — 1869|1957|loc=Глава двенадцатая. Л. Н. Толстой в 1863—1869 годах. XVIII|с=676—678}}.

«''Вайна і мір''» стала унікальнай з'явай як у рускай, так і замежнай літаратуры. Гэты твор ўвабраў у сябе ўсю глыбіню і патаемнасць псіхалагічнага рамана з размахам і шматфігурнай эпічнай фрэскі. Пісьменнік, паводле слоў У.  Я.  Лакшына, звярнуўся «''да асаблівага стана народнай свядомасці ў гераічную пару 1812 года, калі людзі з розных слаёў насельніцтва аб'ядналіся ў супраціўленне іншаземнаму нашэсцю''», што, у сваю чаргу, «''стварыла глебу для эпапеі''»{{sfn|БСЭ|1977|}}.

Талстой быў задаволены уласным творам, аднак ужо ў студзені [[1871]] года ён адправіў А.  А.  Фету ліст: «''Які я шчаслівы… што пісаць лухту шматслоўную накшталт „Вайны“ я больш ніколі не стану''»{{sfn|ПСС, 90 т.|1928—1958|loc=Серия третья. Письма. Т. 61|с=247}}. Аднак, ці ледзь Талстой перакрсліваў важнасць сваіх папярэдніх тварэнняў. На пытанне {{Нн3|Такутомі Рока|Такутомі Рока|en|Kenjirō Tokutomi}} ў 1906 годзе, які свой твор Талстой любіць больш за ўсё, пісьменнік адказаў: «''Раман „Вайна і мір“''».

[[Файл:WaltzByLeoTolstoy.jpg|thumb|150px|Вальс, складзены Талстым і запісаны С.  І.  Танеевым 10 лютага 1906 года.]]

У [[сакавік]]у [[1879]] года ў Маскве Леў Талстой пазнаёміўся з Васілём Пятровічам Шчагалёнкам, і ў тым жа годзе па яго запрашэнні той прыехаў у Ясную Паляну, дзе прабыў каля месяца-паўтара. Шчагалёнак распавёў Талстому мноства народных паданняў, былін і легенд, з якіх больш за дваццаць былі запісаныя Талстым (гэтыя запісы друкаваліся ў т. XLVIII Юбілейнага выдання твораў Талстога), а [[сюжэт]]ы некаторых Талстой, калі і не запісаў на паперу, то запомніў: шэсць напісаных Талстым твораў маюць крыніцай апавяданні Шчагалёнка ([[1881]]  — «''Чым людзі жывыя''», [[1885]]  — «''Два старыя''» і «''Тры старыя''», [[1905]]  — «''Карней Васільеў''» і «''Малітва''», [[1907]]  — «''Стары ў царкве''»). Акрамя гэтага, Талстой старанна запісаў шмат прымавак, прыказак, асобных выразаў і слоў, расказаных Шчагалёнкам<ref>''Соколов Ю. М.'' [http://feb-web.ru/feb/tolstoy/critics/l2c/l2c2200-.htm Лев Толстой и сказитель Щеголёнок] // Л.  Н.  Толстой: К 120-летию со дня рождения. (1828—1948) / Коммент. и ред. Н.  Н.  Гусева.  — М.: Гос. лит. музей, 1948.  — Т. II.  — С. 200—207.  — (Летописи Государственного литературного музея; Кн. 12)</ref>.

[[Файл:Tolstoi-lev-life.jpg|thumb|left|225px|Л.  М.  Талстой у юнацтве, сталасці, старасці.]]

Л.  Н.  Талстой прыняў удзел у маскоўскім перапісе 1882 года{{sfn|Собр. соч., 22 т.|1978—1985|loc=Том XVI. «О переписи в Москве»|с=424—425}}. Ён пісаў пра гэта так: «''Я прапаноўваў скарыстацца перапісам для таго, каб даведацца пра галечу ў Маскве і дапамагчы ёй справай і грашыма, і зрабіць так, каб бедных не было ў Маскве''».

Талстой лічыў, што для грамадства цікавасць і значэнне перапісу ў тым, што яна дае яму люстэрка, у якое хочаш, не хочаш, паглядзіць усё грамадства і кожны з нас. Ён абраў сабе адзін з самых складаных участкаў, Праточны завулак, дзе знаходзілася начлежка, сярод маскоўскай галыцьбы гэта змрочны двухпавярховы будынак насіў назву «''Ржанова крэпасць''». Атрымаўшы распараджэнне Думы, Талстой за некалькі дзён да перапісу пачаў абыходзіць участак па плане, які яму быў выдадзены. Сапраўды, брудная начлежка, запоўненая жабракамі паслужыла для Талстога люстэркам, якое адлюстравала страшную беднасць народа. Пад свежым уражаннем ад убачанага, Л.  М.  Талстой напісаў свой знакаміты артыкул «''Аб перапісе ў Маскве''»{{sfn|Собр. соч., 22 т.|1978—1985|loc=Том XVI. «О переписи в Москве»|с=97—104}}. У гэтым артыкуле ён паказваў, што мэта перапісу была навуковай, і з'яўлялася [[Сацыялогія|сацыялагічным даследаваннем]]{{sfn|Собр. соч., 22 т.|1978—1985|loc=Том XVI. «О переписи в Москве»|с=97}}.

Як піша масквавед Аляксандр Васькін, Леў Талстой прыязджаў у Маскву больш за сто пяцьдзесят разоў. Захаваліся шматлікія будынкі, звязаныя з жыццём і творчасцю пісьменніка, на вуліцах Плюшчыса, Сіўцаў Уражак, Ваздвіжанка, {{нп3|Вуліца Цвярская, Масква|Цвярская|ru|Тверская улица (Москва)}}, Ніжні Кіслоўскі завулак, Смаленскі бульвар, Земляробчы завулак, Вазнясенскі завулак і, нарэшце, Долгахамоўнічаскі завулак (суч. Вуліца Льва Талстога) і іншыя. Часта бываў пісьменнік і ў [[Маскоўскі Крэмль|Крамлі]], дзе жыла сям'я яго жонкі  — Берсы. Талстой любіў хадзіць па Маскве пешшу, прычым нават зімой. Апошні раз пісьменнік прыязджаў у Маскву ў 1909 годзе<ref>{{кніга |аўтар=Васькин А. А.|загаловак= Московские адреса Льва Толстого|адказны= |спасылка=http://liart.ru/ru/newinlib/13/ |месца=М. |выдавецтва=Спутник+ |год=2012 |том= |старонак= |старонкі= |isbn=ISBN 978-5-9973-1700-3}}</ref>.

Акрамя таго, па вуліцы Ваздвіжанка, 9, знаходзіўся дом дзеда Льва Мікалаевіча  — князя [[Мікалай Сяргеевіч Валконскі|Мікалая Сяргеевіча Валконскага]], набыты ім ў 1816 годзе ў Праскоўі Васільеўны Мураўёвай-Апостал (дачка генерал-паручніка В.  У.  Грушэцкага<ref>{{cite web|author=|date=1997|url=http://www.outdoors.ru/book/msk/msk_strit1.php?str=76|title=Воздвиженка, 9. Дом В. В. Грушецкого|work=Москва. Архитектурный путеводитель. Ул.Воздвиженка|publisher=|accessdate=2010-11-23|lang=|archiveurl=http://www.webcitation.org/64qf2YLTN|archivedate=2013-04-04}}</ref>, які і пабудаваў гэты дом<ref>{{cite web |url=http://um.mos.ru/houses/2482/ |title=Дом старика Болконского |author= |authorlink= |coauthors= |quote= |date=2013 |format= |work=Узнай Москву |publisher=Департамент культурного наследия города Москвы |accessdate= |lang= |description= |deadlink= |archiveurl=http://www.peeep.us/6f413f3a |archivedate=2013-01-05}}</ref>, жонка пісьменніка сенатара І.  М.  Мураўёва-Апостала, маці траіх братоў [[Дзекабрысты|дзекабрыстаў]] Мураўёвых-Апосталаў). Князь Валконскі валодаў домам на працягу пяці гадоў, з-за чаго дом таксама вядомы ў Маскве як галоўны дом сядзібы князёў Валконскіх ці як «''дом Балконскіх''». Дом апісаны Л.  М.  Талстым як дом {{нп3|П'ера Безухаў|П'ера Безухава|ru|Пьер Безухов}}. Льву Мікалаевічу гэты дом быў добра знаёмы  — ён часцяком бываў тут маладым на балях, дзе заляцаўся да цудоўнай князёўны Праскоўі Шчарбатавай: «''Са смуткам і дрымотнасцю паехаў да Руміных, і раптам абліло мяне. П[раскоўя] Ш[чарбатава] хараство. Свяжэй за яе не было даўно''». Рысамі прыгажуні Праскоўі ён надзяліў ў «''Ганне Карэнінай''» Кіці Шчарбацкую<ref>{{cite web| author =| date =| url = http://progulkipomoskve.ru/publ/ulicy_moskvy/vozdvizhenka/vozdvizhenka_dom_9/3-1-0-6| title =Дом Болконских на Воздвиженке, 9 | work =Воздвиженка |publisher =Достопримечательности Москвы| accessdate = 2013-04-04| lang =|archiveurl=http://www.webcitation.org/6FdTtMKcJ|archivedate=2013-04-05}}</ref>.

У 1886, 1888 і 1889 гады Л.  М.  Талстой тройчы пешшу хадзіў з Масквы ў Ясную Паляну. У першым такім падарожжы яго спадарожнікамі былі палітычны дзеяч Міхаіл Стаховіч і Мікалай Ге (сын мастака {{нп3|Мікалай Мікалаевіч Ге|М. М. Ге|uk|Ґе Микола Миколайович}}). У другім  — таксама Мікалай Ге, а з другой паловы шляху (ад [[Горад Серпухаў|Серпухава]]) далучыліся А.  Н.  Дунаеў і С.  Д.  Сыцін (брат выдаўца). Падчас трэцяга падарожжа Льва Мікалаевіча суправаджаў новы сябар і аднадумец 25-гадовы педагог Яўген Папоў<ref>{{кніга |аўтар=Булгаков В. Ф. |частка= Е. И. Попов (1864 — 1938)|спасылка частка= |загаловак=О Толстом друзья и близкие|арыгінал= |спасылка=http://www.marsexx.ru/tolstoy/bulgakov-tolstoy-druzia.html |адказны= |выданне= |месца= |выдавецтва= |год= |том= |старонкі= |старонак= |серыя= |isbn= |тыраж=}}</ref>.

Пасля нараджэння Леў Талстой быў [[Хрышчэнне|ахрышчаны]] ў праваслаўе. Тым не менш, нягледзячы на сваё стаўленне да Праваслаўнай царквы, ён, як і большасць прадстаўнікоў адукаванага грамадства свайго часу, у юнацтве і маладосці быў абыякавы да рэлігійных пытаннях. Але ў сярэдзіне 1870-х ён праяўляе павышаную цікавасць да вучэння і набажэнства Праваслаўнай царквы: «''перачытаў усё, што мог, пра вучэнне царквы, …строга прытрымліваўся больш за год усіх прадпісанняў царквы, выконваючы ўсе пасты і наведваючы ўсе царкоўныя службы...службы…''», следствам чаго было поўнае расчараванне ў царкоўнай веры<ref name="answer-to-council">{{cite web| author =Толстой Л.Н.| date =1901-04-04| url =http://az.lib.ru/t/tolstoj_lew_nikolaewich/text_0500.shtml | title =Ответ Синоду | work = |publisher =|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GX6DLkzs|archivedate=2013-05-11}}</ref>. Паваротным у бок ад вучэння Праваслаўнай Царквы часам для яго стала другая палова [[1879]] года<ref>''Ореханов Г. Л.'' Л.  Н.  Толстой и Русская Православная Церковь. К истории конфликта. Вторая половина XIX  — начало XX в. // «Исторический архив». 2009, №  6, стр. 134.</ref>. У [[1880-я]] ён стаў на пазіцыі адназначна крытычнага стаўлення да царкоўнага веравучэння, духавенства, афіцыйнай царкоўнасці. Публікацыя некаторых твораў Талстога была забароненая як духоўнай, так і свецкай цэнзурай. У 1899 годзе выйшаў раман Талстога «''Уваскрасенне''», у якім аўтар паказваў жыццё розных сацыяльных слаёў сучаснай яму Расіі; духавенства было намалявана механічна і спехам выконваючым абрады, а халоднага і цынічнага Тапарова некаторыя прынялі за карыкатуру на {{нп3|Канстанцін Пятровіч Пабеданосцаў|К. П. Пабеданосцава|ru|Победоносцев, Константин Петрович}}, обер-пракурора Святога Сінода.

Сваё вучэнне Леў Талстой ужываў у першую чаргу ў адносінах да ўласнага ладу жыцця. Ён адмаўляў царкоўныя трактоўкі неўміручасці і адпрэчваў царкоўны аўтарытэт; ён не прызнаваў ў правах дзяржаву, так як яна будуецца (на яго думку) на гвалце і прымусе<ref name="Кольер" />. Ён крытыкаваў царкоўнае вучэнне, згодна з якім «''жыццё, якое ёсць тут, на зямлі, з усіма яго радасцямі, прыгажосцямі, з усёю барацьбой розуму супраць цемры,  — жыццё ўсіх людзей, якія жылі да мяне, усё маё жыццё з маёй унутранай барацьбой і перамогамі розуму ёсць жыццё не сапраўднае, а жыццё тых, хто загінуў, безнадзейна сапсаванае; жыццё жа сапраўднае, бязгрэшнае  — у веры, гэта значыць ва ўяўленні, гэта значыць у вар'яцтве''». Леў Талстой быў не згодны з вучэннем царквы аб тым, што чалавек ад свайго нараджэння, па сваёй сутнасці з'яўляецца заганным і грэшным, бо, на яго думку, такое вучэнне «''пад корань вяне усё, што ёсць лепшага ў прыродзе чалавека''». Бачачы, як царква хутка страчвала свой уплыў на народ, пісьменнік, на думку К.  Н.  Ламунова, прыйшоў да высновы: «''Усё жывое  — незалежна ад царквы''»{{sfn|Собр. соч., 22 т.|1978—1985|loc=Том XV|с=388}}.

24 лютага (ст. ст.) [[1901]] года ў афіцыйным органе сінода «''Царкоўныя ведамасці, якія выдаюцца пры Свяцейшым Сінодзе''» было апублікавана «''Вызначэнне найсвяцейшага сінода ад 20-22 лютага 1901  г. №  557, з пасланнем верным дзецям праваслаўнай грэкарасійскія Касцёла пра графа Льва Талстога''».

''В своих сочинениях и письмах, в множестве рассеиваемых им и его учениками по всему свету, в особенности же в пределах дорогого Отечества нашего, он проповедует, с ревностью фанатика, ниспровержение всех догматов православной Церкви и самой сущности веры христианской; отвергает личного живаго Бога, во Святой Троице славимого, Создателя и Промыслителя вселенной, отрицает Господа Иисуса Христа  — Богочеловека, Искупителя и Спасителя мира, пострадавшего нас ради человеков и нашего ради спасения и воскресшего из мёртвых, отрицает бессеменное зачатие по человечеству Христа Господа и девство до рождества и по рождестве Пречистой Богородицы Приснодевы Марии, не признаёт загробной жизни и мздовоздаяния, отвергает все таинства Церкви и благодатное в них действие Святаго Духа и, ругаясь над самыми священными предметами веры православного народа, не содрогнулся подвергнуть глумлению величайшее из таинств, святую Евхаристию. Всё сие проповедует граф Толстой непрерывно, словом и писанием, к соблазну и ужасу всего православного мира, и тем неприкровенно, но явно пред всеми, сознательно и намеренно отторг себя сам от всякого общения с Церковию православною''.

''Бывшие же к его вразумлению попытки не увенчались успехом. Посему Церковь не считает его своим членом и не может считать, доколе он не раскается и не восстановит своего общения с нею. <…> Посему, свидетельствуя об отпадении его от Церкви, вместе и молимся, да подаст ему Господь покаяние в разум истины. Молимтися, милосердый Господи, не хотяй смерти грешных, услыши и помилуй и обрати его ко святой Твоей Церкви. Аминь''<ref>Определение святейшего синода от 20—22 февраля 1901 года, с посланием верным чадам православныя грекороссийския церкви о графе Льве Толстом'' // «Церковные ведомости, издаваемые при святейшем правительствующем синоде», 24 февраля 1901, №  8, стр. 45—47 (общая годовая пагинация).</ref><ref group="К">Текст в извлечении по: «Определение святейшего синода», // «Санкт-Петербургские ведомости», 25 февраля (10 марта) 1901, №  54, стр. 1; в газете «Московские ведомости» от того же дня текст приводится в несколько иной орфографической редакции (написание некоторых окончаний и прописная  — строчная).</ref>.

Паводле пераканання багасловаў, у тым ліку доктара гістарычных навук, кандыдата багаслоўя, доктара царкоўнай гісторыі святара Георгія Араханава, рашэнне Сінода адносна Талстога  — гэта не праклён пісьменніка, а канстатацыя таго факту, што ён паводле ўласнага жадання больш не з'яўляецца членам Царквы. Акрамя таго, у Сінадальным акце 20-22 лютага гаварылася, што Талстой можа вярнуцца ў Царкву, калі ён прынясе пакаянне. Мітрапаліт Антоній (Вадкоўскі), які быў у той час першынства членам Свяцейшага Сінода, пісаў Соф'і Андрэеўне Талстой: «''Уся Расія смуткуе аб Вашым мужы, мы аб ім смуткуем. Не верце тым, хто кажа, што мы дамагаемся яго пакаяння з палітычнымі мэтамі''». Тым не менш, пісьменнік, яго асяроддзе і руская грамадскасць палічылі, што гэта вызначэнне  — неапраўдана жорсткі акт. Напрыклад, калі Талстой прыехаў у Опціну пустынь, на пытанне аб тым, чаму ён не пайшоў да старцаў, ён адказаў, што не мог пайсці, так як адлучаны<ref>{{артыкул|аўтар=Ореханов Г. Л.|загаловак=Церковь скорбит о Льве Толстом|арыгінал=|спасылка=http://www.foma.ru/article/index.php?news=7398|аўтар выдания=|выданне=Фома|тып=журнал|месца=М.|выдавецтва=ИД «Фома»|год=апрель, 2012|выпуск=108|том=|номер=4|старонкі=|isbn=|issn=1813-8993|doi=|pmid=|мова=}}</ref>.

Сінадальнае вызначэнне выклікала абурэнне пэўнай часткі грамадства; у адрас Талстога ішлі шматлікія лісты і тэлеграмы з выразам спагады і падтрымкі{{sfn|Клибанов|1989|loc=|с=434}}. У той жа час гэта вызначэнне справакавала паток лістоў і ад іншай часткі грамадства  — з пагрозамі і лаянкай<ref name="answer-to-council" />.

* Леў Талстой і Беларусь.  — Мн., 1981.

* ''Адамовіч А. М.'', ''Чубакоў С. Н.'' Талстой // БЭ у 18 т.  — Т. 15.  — Мн., 2002.

* ''Гусев Н. Н.'' Л.  Н.  Толстой: Материалы к биогр.  — М., 1954—70.

* ''Гудзий Н. К.'' Лев Толстой. 3 изд.  — М., 1960.

* ''Шифман А. Н.'' Лев Толстой и Восток.  — М., 1960.

* ''Арденс Н. Н.'' Творческий путь Л.  Н.  Толстого.  — М., 1962.

* Толстой и зарубежный мир. Т. 1—2.  — М., 1965.

* ''Куприянова Е. Н.'' Эстетика Л.  Н.  Толстого.  — М.; Л., 1966.

* ''Чубаков С. Н.'' «Все дело жизни»: (Лев Толстой и поиски мира).  — Мн., 1978.

* ''Ломунов К. Н.'' Лев Толстой в современном мире.  — М., 1975.

* Л.  Н.  Толстой в воспомннаннях современннков. Ч. 1—2.  — М., 1978.

* ''Опульская Л. Д.'' Роман-эпопея Л.  Н.  Толстого «Война и мир».  — М., 1987

* Библиографический указатель литературы о Л.  Н.  Толстом.  — М., 1999.

* ''Бунин И. А.'' [http://rulitbox.16mb.com/bunin_indep.html Освобождение Толстого] // И.  А.  Бунин. Собр. соч. в 6 т.  — М.: Худ. лит., 1988.

* ''Горький М.'' [http://gorkiy.lit-info.ru/gorkiy/vospominaniya/lev-tolstoj.htm Лев Толстой] // М. Горький. Собр. соч. в 22 т.  — 2-е изд., испр. аўтаром.  — М.—Л.: ГИЗ, 1927.  — Т. 15.

* ''Роллан Р.'' Жизнь Толстого // Ромен Роллан. Собр. соч.  — М.: Гослитиздат, 1954.  — Т. 2. «Жизни великих людей».  — С. 219—368.

* Лев Толстой в Иерусалиме: Материалы международной научной конференции «Лев Толстой: После юбилея» / Сост. Е.  Д.  Толстая.  — М.: Новое литературное обозрение, 2013.  — 432 с., ил.  — (Научная библиотека). 1500 экз., ISBN 978-5-444-80111-6

* ''Свенцицкий В. П.'' [http://az.lib.ru/s/swencickij_w_p/text_0130_venok.shtml Венок на могилу Льва Толстого] // Наш современник. 2010. №  11.— С. 242—261.

* [http://tolstoy.ru/creativity/90-volume-collection-of-the-works/ Финальные электронные версии книг] 90-томного собрания сочинений Л.  Н.  Толстого.

* [http://www.readingtolstoy.ru/ Весь Толстой в один клик]  — проект по созданию эталонной электронной версии 90-томного собрания сочинений Льва Толстого.

* [http://dlib.rsl.ru/rsl01003000000/rsl01003713000/rsl01003713486/rsl01003713486.pdf Граф Лев Толстой, великий писатель земли русской, в портретах, гравюрах, живописи, скульптуре, карикатурах]. Составили [[Краснов, Платон Николаевич|П.  Н.  Краснов]] и Л.  М.  Вольф. {{СПб.}}; Т-во М.  О.  Вольф, 1903, 104 с.

* [http://lib.russportal.ru/index.php?id=biogr.tolstoi_ln02 Определение Святейшего Синода, от 20-22 февраля 1901 года №  557, с посланием верным чадам Православной Грекороссийской Церкви о графе Льве Толстом] «Церковные ведомости». СПб., 1901.

* [http://lib.russportal.ru/index.php?id=biogr.tolstoi_ln03 Письмо графини С.  А.  Толстой к Митрополиту С.-Петербургскому и Ладожскому Антонию (Вадковскому)] «Прибавления к Церковным ведомостям». СПб., 1901.

* [http://lib.russportal.ru/index.php?id=biogr.tolstoi_ln04 Ответ митрополита Антония графине С.  А.  Толстой на её письмо по поводу оповещения святейшего Синода об отпадении от православной церкви графа Л.  Н.  Толстого] СПб., 1912.

* [http://www.olrs.ru/ Общество любителей русской словесности им. Л.  Н.  Толстого].

* [http://russia-today.narod.ru/past/gen/tolstoy_lev_nic.htm Родословная графа Л.  Н.  Толстого].

* [http://zpalochka.narod.ru/bibl.html «Сайт близких единомышленников Л.  Н.  Толстого».] Работы толстовцев 1880—1986  г.г. и далее.

=== Творчасць Л.  М.  Талстога ===

* [http://www.magister.msk.ru/library/tolstoy/tolstoy.htm Сочинения Л.  Н.  Толстого] и статьи о нём.

=== Кінахроніка і аўдыёзапісы Л.  М.  Талстога ===

* [http://www.youtube.com/watch?v=h9QsDBSUR0I Кадры кинохроники с Л.  Н.  Толстым].

* [http://tolstoy.ru/media/audio-recordings/ Л.  Н.  Толстой читает сказку «Волк» (аудиозапись и текст)]

* [http://imwerden.de/cat/modules.php?name=books&pa=showbook&pid=131 Л.  Н.  Толстой читает свои 23 письма 1908—1909 годов].

* [http://imwerden.de/cat/modules.php?name=books&pa=showbook&pid=132 Л.  Н.  Толстой читает прозу и статьи].

* [http://reportage.su/year/1908 Аудиозаписи Л.  Н.  Толстого (1908 год)]