Гісторыя Вялікага Княства Літоўскага: Розніца паміж версіямі

'''[[Вялікае Княства Літоўскае]]''', '''Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае''' ({{lang-la|Magnus Ducatus Lithuaniae}}), — сярэднявечнаясярэдневяковая дзяржава на тэрыторыі сучасных [[Беларусь|Беларусі]], [[Літва|Літвы]], [[Украіна|Украіны]] (да [[1569]]), часткі [[Расія|Расіі]], утвораная ў [[1253]]. Сталіца — [[Вільня]] <ref>Каля 1320 г. Гедзімін пачаў будаваць замак, а ў 1323 г. перанёс сюды сталіцу з Наваградка. А.Цітоў Сімвалы незалежнасці // Геральдыка беларускіх местаў Мінск, 1998</ref>.

Ядром ВКЛ пры яго ўтварэнні ў сярэдзіне [[13 стагоддзе|XIII ст.]] былі беларускія землі верхняга і сярэдняга [[Панямонне|Панямоння]] і землі па верхнім цячэнні [[Рака Вілія|р. Віліі]]. ВКЛ узнікла ва ўмовах пастаяннай жоорсткайжорсткай барацьбы з крыжацкай агрэсіяй і пад пагрозай мангола-татарскага нашэсця.

Утварэнне ВКЛ з цэнтрам у [[Навагрудак|Навагрудку]] адносіцца да 1240-х гг., калі па запрашэнні мясцовых баяр тут стаў княжыць [[Міндоўг]] (сяр. 1230-х — [[1263]]). Амаль няспынная барацьба маладой дзяржавы з кааліцыяй [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]], [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскага княства]], [[Жамойць|жамойцкіх]], літоўскіх і [[яцвягі|ятвяжскіх]] князёў прымусіла Міндоўга пайсці на прымірэнне з [[Лівонскі ордэн|Лівоніяй]]. У [[1251]] князь быў ахрышчаны паводле каталіцкага абраду, а ў [[1253]] каранаваўся ў Навагрудку каронай, прысланай ад імя папы [[Інакенцій IV, Папа Рымскі|Інакенція IV]]. У 1254 Міндоўг заключыў мір з галіцка-валынскім князем [[Даніла Раманавіч|Данілам Раманавічам]].

Дзяржава ўтваралася ва ўмовах барацьбы з [[Лівонскі ордэн|ЛівонскагаЛівонскім]] і [[Тэўтонскі ордэн|ТэўтонскагаТэўтонскім]] ордэнуордэнам, [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскага княствакняствам]], ({{далей|*}}: [[Вайна Тэўтонскага ордэна ў Прусіі]], [[Вайна Тэўтонскага ордэна і ВКЛ]]).

У [[1377]] на княжацкі прастол узыходзіць сын Альгерда [[Ягайла]]. 3 гэтага часу пачынаецца складаны перыяд барацьбы за ўладу ў княстве паміж братам Альгерда [[Кейстут]]ам, яго сынам [[Вітаўт]]ам і Ягайлам. Але яна спынілася ў сувязі з узмацненнем агрэсіі Тэўтонскага ордэна. Такая ж небяспека пагражала і Польскаму каралеўству. Таму ў [[1385]] ў [[Крэўскі замак|Крэўскім замку]] быў заключаны саюз (унія), паводле якога Ягайла быў абвешчаны польскім каралём і атрымаў новае імя Уладзіслаў I. Пасля шлюбу з польскай каралевай Ядвігай ён павінен быў далучыць да Польшчы Вялікае Княства Літоўскае і ўвесці ў ім каталіцкую рэлігію ({{далей|*}} [[Крэўская унія, 1385|Крэўская унія]]). Гэта паслужыла пачаткам вострай унутрыдзяржаўнай барацьбы, якую ўзначаліў гродзенскігарадзенскі князь Вітаўт (брат Ягайлы). Ягайла і польскія магнаты вымушаны былі змяніць умовы Крэўскай уніі. [[5 жніўня]] [[1392]] было заключана [[Востраўскае пагадненне]], паводле якога за Вялікім княствамКняствам Літоўскім захоўвалася самастойнасць (незалежны ўрад, казна, войска), а вялікім князем быў абвешчаны [[Вітаўт]]. Пагадненне таксама забараняла палякам набываць ці атрымліваць у спадчыну землі ў Вялікім княствеКнястве Літоўскім. Вітаўт, абапіраючыся на сваіх намеснікаў, імкнуўся да поўнай незалежнасці дзяржавы. 3 гэтай мэтай ён збіраўся стаць каралём. Але ажыццявіць задумы перашкодзіла заўчасная смерць, магчыма, і забойства.

Ва ўмовах, калі Ягайла збіраўся сам стацца вялікім князем, а польскія вярхі дамагаліся выканання палітычных дамоўдамоўленасцей, згодна з якімі ВКЛ мусіла быць інкарпараванауключана ў склад Польшчы, у ВКЛ пад кіраўніцтвам Свідрыгайлы аформілася феадальная партыя, якая супрацівілася волі польскай Кароны, выказала жаданне разарваць унію з Польшчай, і абрала вялікім князем Свідрыгайлу. Невядома, ці гэты намер разрыву уніі быў сапраўдным, ці толькі палітычным ходам, каб дамагчысядабіцца лепшых умоў. Фармальным повадам для непаслушэнства партыя выставіла тое, што Ягайла, стаўшысястаўшы польскім каралём, дзей, «занядбаў Літву». ПадчасУ час пахавання Вітаўта ў Троках Свідрыгайла фактычна ўзяў у палон Ягайлу і яго двор (восень 1430), і ёсць звесткі, што абмяркоўвалася забойства караля.

Паны, лаяльныя да КароныКароне, даведаўшыся пра палон караля і непаслушэнства Свідрыйгайлы, перанялі ўладу на Падоллі (восень 1430), займаючы замкі, дзе кіравалі ліцвінскія намеснікі. Але Ягайла і Свідрыгайла тады былі не гатовыя да паўнамаштабнага процістаяння, і [[7 лістапада]] [[1430]] у Троках Ягайла загадаў панам на Падоллі тымчасова вярнуць пад кіраванне ВКЛ галоўныя замкі — Камянец, Смотрыч, Скала і Чырвоны Горад. Ягайла і Свідрыгайла павінны былі сустрэцца для абмеркавання спрэчак [[15 жніўня]] [[1431]], а да таго часу не чыніць ніякіх узаемна варожых рухаў. Калі б не дайшло да згоды, замкі і наогул Падолле вярнуліся б да Кароны. Аднак, не чакаючы той сустрэчы, польскія паны патаемна змовіліся не аддаць Падолля ў ліцвінскія рукі, і заблакавалі выканне каралеўскага загаду, парушыўшы гэтым пагадненне Ягайлы і Свідрыгайлы.

Падчас [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] Вялікае княства павінна было перастаць існаваць адразу пасля падпісання акта уніі ў Любліне. Аднак, баючыся незадавальнення насельніцтва і ўзрастання ўплыву [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] на гэтых землях, польскія вярхі былі вымушаны згадзіцца на захаванне княства як самастойнай дзяржавы У выніку, [[Польскае Каралеўства, 1385—1569|Польскае каралеўства]] прыняло Вялікае Княства Літоўскае як роўнага партнёра, але коштам за тое паслужыла страта паўдёвых (пераважна ўкраінскіх) земляўзямель.<ref>{{крыніцы/Юхо 1992}}…</ref>

Пасля смерці [[Жыгімонт Аўгуст|Жыгімонта Аўгуста]] польскім каралём і вялікім князем літоўскім выбраны [[Генрых Валуа]] (брат французскага караля Карла IX)., які прабыў каралём некалькі месяцаў і, даведаўшыся аб смерці брата ў ноч на 19. 6. 1574 уцёк у Францыю, дзе стаў каралём Генрыхам III. Новым каралём і вялікім князем быў абраны князь Трансільваніі (Сяміграддзя) [[Стэфан Баторый]] (1576—1586).

[[Рэч Паспалітая]] ўяўляла сабой раннюю форму аб'яднання на федэратыўнай аснове, дзе Вялікае Княства Літоўскае валодала пэўнай самастойнасцю.<ref>Дэвис, Норман (1939—).История Европы : [перевод с английского] / Норман Дэвис. — Москва : АСТ : Транзиткнига, 2004. — 943 с., [16] л. ил. ; 23 см. Бібліяграфія: с. 849—870. — Паказальнікі памяны, геаграфічны: б. 879—943. — 5000 экз. ISBN 5-17-024749-4 (АСТ в переплете). — ISBN 5-9578-1011-8 (Транзиткнига).</ref>. Такі стан быў замацаваны [[Статуты ВКЛ|Статутам 1588]]. Але вонкавыя і ўнутраныя войны, казацкія паўстанні, [[Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай, 1654-1667]], [[Паўночная вайна, 1700-1721]], аслабіблі моц Рэчы Паспалітай, і асабліва Вялікага княства Літоўскага і яно перастала граць самастойную ролю ў міжнароднай палітыцы. У выніку трох [[Падзелы Рэчы Паспалітай|Падзелаў Рэчы Паспалітай]] княства ўвайшло ў склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]].