|
|беларускае імя пры нараджэнні=Нгагванг Лаўзанг Тэнцзін Г'ямцхо
|арыгінальнае імя пры нараджэнні =
|партрэт = Dalailama1 20121014 4639.jpg
| шырыня партрэта =
| подпіс =
| герб =
| подпіс герба =
| шырыня герба =
| тытул = [[Далай-лама]]
| парадак = 14
| сцяг =
| царква =
| абшчына = тыбецкі [[будызм]]
| абранне = [[1937]] (прызнаны пераўвасабленнем)
| папярэднік = [[Далай-лама XIII]]
| пераемнік =
| дата нараджэння = 6.7.1935
| адрачэнне =
| каментар =
| дата нараджэння = 6.07.1935
| месца нараджэння = [[Такцер]], [[Цынхай]], [[Кітайская Рэспубліка]]
| адукацыя =
| дата смерці =
| месца смерці =
| пахаваны =
| дынастыя =
| бацька = Хоекьёнг Цэрынг
| маці = Гіаліўм Чанто
| аўтограф = Dalai Lama's Signature.svg
| жонка =
| дзеці =
| аўтограф =Dalai Lama's Signature.svg
| манаграма =
| узнагароды =
[[Выява:Nobel prize medal.svg|20px|Нобелеўская прэмія]] [[Нобелеўская прэмія міру]]
}}
Яго Святасць '''Далай-лама XIV''' (Нгагванг Лаўзанг Тэнцзін Г'ямцхо; нар. [[6 ліпеня]] [[1935]]) — духоўны лідар [[будызм|будыстаўбудыйскі]] [[Тыбет]]адзеяч, [[Манголія|Манголіі]],духоўны [[Бурація|Бураціі]],і [[Тыва|Тывы]],палітычны [[Калмыкія|Калмыкіі]],лідар ітыбецкага інш.народа. Лаўрэат [[Нобелеўская прэмія міру|Нобелеўскай прэміі міру]] (1989). У 2006 годзе ўзнагароджаны вышэйшай узнагародай [[ЗША]] - Залатым медалём Кангрэса.
== Біяграфічныя звесткі ==
[[File:Vienna 2012-05-26 - Europe for Tibet Solidarity Rally 194 HH sequence s.jpg|thumb|Vienna, Austria, in 2012.]]
У трохгадовым узросце прызнаны рэінкарнацыяй [[Далай-лама XIII|Далай-ламы XIII]]. У сувязі з уварваннем ў [[Тыбет]] войскаў [[КНР]] у шаснаццацігадовым узросце быў вымушаны прыняць на сябе абавязкі кіраўніка дзяржавы. У 1954 наведаў [[Пекін]], дзе сустрэўся з [[Мао Цзэдун]]ам. Нягледзячы на абяцанні Мао весці ўмераны палітыку ў Тыбеце, кітайскія ўлады пачалі фарсіраваць камуністычныя рэформы. У пачатку сакавіка 1959 у [[Лхаса|Лхасе]] ўспыхнула стыхійнае народнае паўстанне. Далай-лама XIV, яго асяроддзе і многія паслядоўнікі былі вымушаныя бегчы ў [[Індыя|Індыю]]. Кітайская армія жорстка падавіла паўстанне, але ў шэрагу раёнаў Тыбета працягвалася партызанская вайна.
== Адукацыя ==
У выгнанні ў Індыі, у [[Дхарамсала|Дхарамсале]] (штат [[Хімачал-Прадэш]]), Далай-лама XIV аднавіў тыбецкі ўрад, які працягвае прадстаўляць інтарэсы тыбетцаў, не змірыўся з далучэннем Тыбету да КНР. У 1963 была распрацавана дэмакратычная канстытуцыя Тыбету, згодна з якой вярхоўная ўлада павінна перайсці ад Далай-ламы да ўсенародна абранай Народнай асамблеі, якая назначае ўрад. Гэтыя прынцыпы паэтапна ўводзяцца ў жыццё, і ў пачатку XXI ст. палітычнай уладай у тыбецкай эміграцыйнай адміністрацыі валодае ўжо не Далай-лама, а ўрад і парламент. Афіцыйна за Далай-ламай замацаваны толькі духоўныя функцыі, але ён застаецца нацыянальным лідарам.
Далай-лама навучаўся з шасці да дваццаці пяці гадоў, каб атрымаць вышэйшую навуковую ступень гешэ-лхарамба («доктара будыйскай філасофіі»). Ва ўзросце дваццаці чатырох гадоў ён здаў папярэднія іспыты ў трох галоўных манастырскіх універсітэтах Тыбету: Дрэпунге, Сэрэ і Гандэне. Заключныя экзамены прайшлі ў галоўным храме Лхаса падчас штогадовага малітоўнага свята (манлама) зімой 1959 года. Раніцай у экзаменацыйны дзень Далай-лама здаваў іспыты па логіцы трыццаці навукоўцам. У другой палове дня ён удзельнічаў у філасофскім дыспуце з пятнаццаццю навукоўцамі. Увечары трыццаць пяць навукоўцаў экзаменавалі яго па пытаннях манаскай дысцыпліны і метафізікі. Далай-лама бліскуча здаў усе экзамены ў прысутнасці больш за 20 000 навукоўцаў-манахаў і атрымаў званне гешэ-лхарамбы.
== Светапогляд ==
== Бібліяграфія (па-англійску) ==
На працягу ўсяго жыцця Далай-лама XIV імкнецца вырашыць тыбецкую праблему «Сярэдзінным шляхам» — без узброенай барацьбы за незалежнасць, аказваючы маральны ціск на КНР сваімі кнігамі, выступамі, зваротамі ў [[ААН]], на сустрэчах з парламентамі і кіраўнікамі мноства краін, уключаючы [[ЗША]], [[Вялікабрытанія|Вялікабрытанію]], [[Францыя|Францыю]] і інш. у 1987 ён заявіў пра гатоўнасць пагадзіцца на аўтаномію Тыбету ў складзе КНР у выпадку, калі ўмовы гэтай аўтаноміі будуць выконвацца.
* «My Land and My People», Potala Publications, New York, [[1962]]
* «The Opening of the Wisdom Eye», The Theosophical Publishing House, Illinois, [[1966]]
* «The Buddhism of Tibet and the Key to the Middle Way» — translated by Jeffrey Hopkins and Lati Rinpoche, Wisdom Publication, London, [[1975]]
* «Universal Responsibility and the Good Heart», Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, [[1977]]
* «Advice from Buddha Shakyamuni», Library of Tibetan Works & Archives, Dharamsala, [[1982]]
* «Collected Statements, Interviews & Articles», Department of Information & International Relations, Dharamsala, [[1982]]
* «Four Essential Buddhist Commentaries», Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, [[1982]]
* «Kindness, Clarity and Insight», translated and edited by Jeffery Hopkins, Snow Lion Publication, Ithaca, [[1984]]
* «Kalachakra Tantra Rite of Initiation», by H.H. the Dalai Lama and Jeffrey Hopkins, Wisdom Publication, Boston, [[1985]]
* «Opening the Eye of New Awareness», translated by Donald S. Lopez with Jeffrey Hopkins, Wisdom Publication, London, [[1985]]
* «The Bodhgaya Interviews», edited by Jose Ignacio Cabezon, Snow Lion Publications, Ithaca, New York, [[1988]]
* «The Dalai Lama at Harvard», translated and edited by Jeffery Hopkins, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1988]]
* «Transcendent Wisdom», translated, edited & annotated by B. Alan Wallace, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1988]]
* «The Union of Bliss & Emptiness», translated by Dr. Thupten Jinpa, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1988]]
* «Ocean Of Wisdom», Clear Light Publications, New Mexico, [[1989]]
* «The Global Community & the Need for Universal Responsibility», Wisdom Publications, Boston, [[1990]]
* «The Meaning of Life», translated by Jeffrey Hopkins, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1990]]
* «My Tibet», by H.H. the Dalai Lama & Galen Rowell, University of California Press, [[1990]]
* «The Nobel Peace Prize and the Dalai Lama», compiled & edited by Sidney Piburn, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1990]]
* «Policy of Kindness», compiled and edited by Sidney Piburn, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1990]]
* «The Meaning of Life from a Buddhist Perspective», translated and edited by Jeffrey Hopkins, Wisdom Publications, Boston, [[1993]]
* «Mind Science — An East — West Dialogue» — by H.H. the Dalai Lama with Herbert Benson, Robert A. Thurman, Howard E. Gardner, Daniel Goleman, Wisdom Publications, USA, [[1991]]
* «Path to Bliss», Snow Lion Publications, Ithaca, [[1991]]
* «Freedom in Exile», Harper Collins, New York, [[1991]]
* «Words of Truth», Wisdom Publications, Boston, [[1993]]
* «A Flash of Lightning in the Dark of Night», Shambala Publications, Boston, [[1994]]
* «Awakening the Mind, Lightening the Heart», edited by John Avedon & Donald S. Lopez, Harper Collins, [[1995]]
* «Commentary on the Thirty Seven Practices of a Bodhisattva», translated by Acharya Nyima Tsering, edited by Vyvyan Cayley and Mike Gilmore, Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, [[1995]]
* «Dialogues on Universal Responsibility & Education», Library of Tibetan Works and Archives, Dharamsala, [[1995]]
* «Dimensions of Spirituality», Snow Lion Publication, Ithaca, [[1995]]
* «Essential Teachings», [[1995]]
* «His Holiness the Dalai Lama Speeches Statements Articles Interviews from 1987 to June 1995», Department of Information and International Relations, Dharamsala, [[1995]]
* «The Path to Enlightenment», translated & edited by Glenn H. Mullin, Snow Lion Publications, Ithaca, 1995
* «The Power of Compassion», Harper Collins, India, 1995
* «The Spirit of Tibet: Universal Heritage — Selected Speeches and Writings», edited by A.A. Shiromany, Tibetan Parliamentary and Policy Research Center, New Delhi, [[1995]]
* «Violence & Compassion/Power of Buddhism», by H.H. the Dalai Lama with Jean Claude Carriere, Doubleday, New York, [[1995]]
* «Yoga Tantra Paths to Magical Seats», by H.H. the Dalai Lama, Dzong-ka-ba and Jeffery Hopkins, Snow Lion Publication, Ithaca, [[1995]]
* «The Way to Freedom», edited by John Avedon & Donald S. Lopez, Harper Collins, New Delhi, [[1995]]
* «The World of Tibetan Buddhism», translated, edited and annotated by Dr. Thupten Jinpa, Wisdom Publications, Boston, [[1995]]
* «Beyond Dogma», Souvenir Press Ltd., London, [[1996]]
* «The Good Heart — A Buddhist Perspective on the Teachings of Jesus», Wisdom Publications, Boston, [[1996]]
* «The Gelug/Kagyu Tradition of Mahamudra» — by H.H. the Dalai Lama & Alexander Berzin, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1997]]
* «Healing Anger: The Power of Patience from a Buddhist Perspective», translated by Dr. Thupten Jinpa, Snow Lion Publications, Ithaca, [[1997]]
* «The Heart of Compassion», Published by Foundation for Universal Responsibility, Delhi, India, [[1997]]
* «The Joy of Living and Dying in Peace», edited by John Avedon & Donald S. Lopez, Harper Collins, New Delhi, [[1997]]
* «Love, Kindness and Universal Responsibility», Paljor Publications, New Delhi, [[1997]]
* «Sleeping, Dreaming and Dying», edited and narrated by Francisco Varela, Wisdom Publications, Boston, [[1997]]
* «The Art of Happiness», by H.H. the Dalai Lama & Howard C. Cutler, Riverhead Books, New York, [[1998]]
* «The Four Noble Truths», translated by Dr. Thupten Jinpa, edited by Dominique Side & Dr. Thupten Jinpa, Thorsons, London, [[1998]]
* «The Path to Tranquillity. Daily Meditations», compiled and edited by Renuka Singh, Penguin Books, New Delhi, [[1998]]
* «The Political Philosophy of His Holiness the Dalai Lama-Selected Speeches and Writings», edited by A.A. Shiromany, Tibetan Parliamentary and Policy Research Center, New Delhi, [[1998]]
* «Ancient Wisdom, Modern World — Ethics for a New Millennium», Little Brown and Company, London, [[1999]]
* «Consciousness at the Crossroads — Conversations with the Dalai Lama on Brain Science and Buddhism», Snow Lion Publications, Ithaca, [[1999]]
* «The Heart of the Buddha's Path», translated by Dr. Thupten Jinpa, edited by Dominique Side & Dr. Thupten Jinpa, Thorsons, London, [[1999]]
* «The Little Book of Buddhism», compiled and edited by Renuka Singh, Penguin Books, New Delhi, [[1999]]
* «Training the Mind», Wisdom Publications, Boston, [[1999]]
* «The Dalai Lama's Book of Transformation», Thorson Publications, London, 2000
* «A Simple Path», Thorson Publications, London, [[2000]]
* «Transforming the Mind», translated by Dr. Thupten Jinpa, edited by Dominique Side & Dr. Thupten Jinpa, Thorsons, London, [[2000]]
* «An Open Heart», edited by Nicholas Vreeland, Little Brown and Company, New York, [[2001]]
* «Stages of Meditation», translated by Geshe Lobsang Jordhen, Lobsang Choephel Ganchenpa and Jeremy Russell, Snow Lion, Ithaca, [[2001]]
* «Advice on Dying», translated and edited by Jeffrey Hopkins, Random House, London, [[2002]]
* «Essence of the Heart Sutra», Wisdom Publications, Boston, [[2002]]
* «How to Practice», translated and edited by Jeffrey Hopkins, Simon & Schuster, New York, [[2002]]
* «Illuminating the Path to Enlightenment», Thubten Dhargye Ling, Long Beach, [[2002]]
* «The Compassionate Life», Wisdom Publications, Boston, [[2003]]
* «Warm Heart Open Mind», the Dalai Lama Trust NZ, [[2003]]
* «365 Dalai Lama Daily Advice from the Heart», edited by Mathieu Ricard, Element, London, [[2003]]
* «Many Ways to Nirvana», Penguin Books, India, [[2004]]
* «The Wisdom of Forgiveness», by H.H. the Dalai Lama and Victor Chan, Riverhead Books, New York, [[2004]]
* «The Universe in a Single Atom — The Convergence of Science and Spirituality», Morgan Road Books, New York, [[2005]]
Далай-лама XIV вядомы нетрывіяльнымі інтэрпрэтацыямі складаных пытанняў будыйскага светапогляду (так, не лічыць веру ў перараджэнне абавязковай для кожнага будыста, паколькі гэтае пытанне адносіцца да сферы адноснай ісціны і значна менш важнае, чым, напрыклад, разуменне [[Шуньята|шуньяты]]). Важнымі элементамі мадэрнізацыі тыбецкага будызму сталі ініцыятывы Далай-ламай XIV па ўвядзенні ў вучэбную праграму манастырскіх універсітэтаў факультатываў па сучаснай навуцы, устанаўленне традыцыі поўнага манаскага прысвячэння для жанчын, прадастаўленне жанчынам магчымасці атрымання вышэйшай тыбецкай навуковай ступені гешэ.
== Гл. таксама ==
* [[Лобсанг Сангай]]
Неад'емнай часткай яго дзейнасці з'яўляецца развіццё міжрэлігійнага дыялогу. Прызнае неабходнасць існавання мноства рэлігій, адхіляе [[празелітызм]]. Ідэі Далай-ламы XIV абагульнены ў яго кнізе «Этыка для новага тысячагоддзя» (1999).
{{Далай-ламы}}
{{Нобелеўская прэмія/мір 1976—2000}}
== Прэміі і ўзнагароды ==
[[Катэгорыя:Асобы]]
* [[Нобелеўская прэмія міру]] (1989).
[[Катэгорыя:Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі міру]]
* У 2006 годзе ўзнагароджаны вышэйшай узнагародай [[ЗША]] — Залатым медалём Кангрэса.
[[Катэгорыя:Далай-ламы]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Варшавы]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне гарадоў Польшчы]]
== Выбраная бібліяграфія ==
* Ethics for the New Millennium. — Riverhead Books, 1999. ISBN 978-1-57322-883-1 {{ref-en}}
{{Далай-ламы}}
{{Нобелеўская прэмія/мір 1976—2000}}
{{Бібліяінфармацыя}}
[[Катэгорыя:Далай-ламы]]
[[Катэгорыя:Лаўрэаты Нобелеўскай прэміі міру]]
[[Катэгорыя:Ганаровыя грамадзяне Варшавы]]
| 