Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён: Розніца паміж версіямі

Самыя старажытныя сляды чалавечай дзейнасці ў рэгіёне належаць да сярэдняга [[палеаліт]]у; на гэтай аснове каля 50-40 тыс. гадоў назад фармуецца індустрыя верхняга палеаліту з шырокім выкарыстаннем пласцін. [[Неаліт]] прадстаўлены стаянкамі з ў асноўным на паўночным усходзе рэгіёну. Для бронзавага веку (3-2-е тыс. да н.э.) вылучаны шэраг культур, (выяўлены надмагільныя збудаванні, муміфікаваныя целы, загорнутыя ў тканіны), носьбіты якіх — [[еўрапеоіды]]. Да канца 2-га тыс. да н.э. Сіньцзян усталяваў гандлёвыя сувязі з Кітаем (з басейна Тарыма паступаў высока шануецца кітайцамі нефрыт).

У пач. 13 ст. Сіньцзян стаў часткай Мангольскай імперыі: у 1209 васалам Чынгісхана[[Чынгісхан]]а прызнаў сябе ўйгурскі кіраўнік Турфана, ў 1211 — карлукі, у 1218 пад кантроль імперыі патрапілі зямлі каракітаеў, якія ператварыліся ў асноўны плацдарм Мангольскіх заваяванняў у Сярэдняй Азіі. Пасля смерці Чынгісхана землі Сіньцзяна ў асноўным увайшлі ва ўлус яго сына Чагатая, пашыраны ў 1264 за кошт зямель Сярэдняй Азіі, але цэнтр улуса застаўся ў г. Алмалык на паўночным захадзе Сіньцзяна. У 1266-71 ўнук Угэдэй Кайда усталяваў кантроль над тэрыторыяй Чагатайскага ўлуса, яго войскі руйнавалі ўсходнія аазісы Сіньцзяна (у асн. [[Турфан]]), якія знаходзіліся пад уладай вялікага хана Хубілая. У 1301 войскі Кайда былі разбітыя, Чагатайскі ўлус адноўлены, яго сталіца перанесена на захад — у Маверанахр. У сяр. 14 ст. дзяржава распалася на часткі — заходнюю (у басейне Амудар’і) і ўсходнюю, якая ў хуткім часе пачала называцца Магулістанам. Кіраўнікі Магулістана захавалі качавыя традыцыі (аснову дзяржавы складалі стэпавыя землі на поўначы Сіньцзяна), але хутка цюркізаваліся. Кантроль нашчадкаў Чагатая над аазісамі поўдня Сіньцзяна не быў трывалым; з часоў Чынгісхана там кіравалі Эмір цюрка-мангольскага племені дуглат. У кан. 1465 яны разарвалі свае васальныя абавязацельствы і заснавалі дзяржаву са сталіцай Яркенд, якая таксама ўключала хота і Кашгар. У 1514 чагатайскім ханам удалося здушыць супраціў мяцежнікаў, аднак неўзабаве Чагатайскі ўлус распаўся на 2 княствы са сталіцамі Яркенд і Турфан і страціў свае стэпавыя тэрыторыі ў Джунгарыі, дзе з пач. 15 ст. ўзмацніўся племянны саюз 4 плямёнаў айратаў. У 16 ст. ўзмацненне манголаў прывяло да паслаблення айратскай дзяржавы, аднак у пач. 17 ст. яна адрадзілася як Джунгарскае ханства. Джунгарскія стэпы спусцелі і былі заселеныя зноў казахамі і кітайскімі пасяленцамі. У кан. 18 ст. у даліне Або пасялілася частка мангольскага племені Чахар (да гэтага месца пражывання — непадалёк ад Пекіна); у Джунгарыі былі расселены калмыкі, уцекачы ў 1771 з Расійскай імперыі. Некаторыя аазісы поўдня (у т.л. Турфан) добраахвотна прынялі маньчжурскую ўладу, іншыя аказалі супраціў. Да 1759 ўвесь Сіньцзян апынуўся пад уладай імперыі Цын. Адным з асноўных механізмаў прадухілення паўстанняў стала перасяленне Цінскімі ўладамі вялікіх груп жыхароў аазісаў на поўнач Сіньцзяна, у асноўным у даліну Ці, у раён г. Кульджы (цяпер Інін). Менавіта ілійскія цюркі-таранчы пасля сталі адной з асноўных складовых частак уйгурскага этнасу.

У 1862 у шэрагу рэгіёнаў [[Імперыя Цын|імперыі Цын]] пачаліся паўстанні кітайскіх мусульман (дунганаў), перакінуўшыся і на Сіньцзян. У 1865 прызваны на дапамогу какандскага генерала Якуб-бек захапіў уладу і заснаваў уласную дзяржаву, да 1870 аб’яднаў пад сваёй уладай увесь Сіньцзян, акрамя Джунгарыі. У 1871 Сямірэчча, дзе знаходзілася адна з дзяржаў паўстанцаў — Ілійскі (Таранчынскі) султанат са сталіцай [[Кульджа]], — анэксаваны Расійскай імперыяй, абяцана вярнуць іх пасля таго, як Кітай адновіць парадак на сваёй тэрыторыі. У сяр. 1870-х гадоў імперыя Цын задушыла паўстанне дунганаў ў цэнтральным Кітаі, а ў 1878 знішчыла дзяржаву Якуб-бека. У 1881-83 расійскія войскі пакінулі амаль увесь Ілійскі край. У 1884 заміраныя тэрыторыі былі абвешчаныя правінцыяй імперыі Цын — Сіньцзян са сталіцай ва Урумчы.