Паўстанне Юр’евай ночы: Розніца паміж версіямі

Найбольш падрабязна звесткі пра Паўстанне дае г.зв. Лівонская малодшая рыфмаваная хроніка, яе аўтар Барталамеюс Гунеке быў сучаснікам падзей, займаў нейкую пасаду (найверагодней, быў святаром) пры ордэнскім фогту ў Ярва і быў добра інфармаваны. Але хроніка Гунеке дайшла да нас толькі ў пераказе хронікі Іагана Рэнера, які ў 16 ст. быў службоўцам Ордэна і, як лічыцца, значна адрэдаваў паведамленні Гунеке пра падзеі 1343  г. Другая значная крыніца -- — Хроніка Германа Вартберга, капелана пры магістры Лівонскага ордэнау 2-й пал. 14 ст., які скончыў сваю Хроніку ў 1378  г. і адлюстроўваў у ёй погляд Ордэна на Паўстанне. Але з Хронікі Віганда ў арыгінале да нас дайшла нязначная частка, у асноўным яна вядомая з лацінскага перакладу сяр. 15 ст. Трэцяя крыніца -- — рыфмаваная хроніка Віганда Марбургскага, складзеная ў кан. 14 ст., у ёй найболей каштоўныя звесткі пра карную ордэнскую аперацыю восені 1343  г. З рускіх крыніц пра Паўстанне згадвае толькі Наўгародскі Першы летапіс, пскоўскія летапісы абмежаваліся апісаннем паходу пскавічоў супраць Дэрпцкага біскупства летам 1343  г.

Як вядома, немцы ва Усходняй Прыбалтыцы, падпарадкаваўшы ліваў і летаў, у 1208  г. пачалі актыўныя дзеянні супраць эстаў. Сустрэўшы моцны супраціў эстаў, а таксама дапамогу ім з боку рускіх, рыжскі біскуп Альберт спадзяючыся замацавацца на поўдні Эстніі заклікаў да дзеянняў у на поўначы Эстоніі дацкага кар. Вальдэмара II. Датчана ўдалося завалодаць трыма паўночнымі раёнамі краіны -- — паветамі Равяля, Хар'юХар’ю і Віру. Але ў 1227  г. дацкія ўладанні ў Эстоніі былі акупаваныя немцамі і толькі ў 1238  г. павернутыя датчанам праз пасярэдніцтва Папы рымскага.

За 1227-1238 1227—1238 г. большая частка земляў была раздадзеная васалам нямецкага паходжання, якія да 1238  г. скалалі звыш 80  % ад агульнай колькасці васалаў у раёнах, якія вярталіся Даніі. Карпаратыўная супольнасць нямецкіх васалаў у дацкіх уладаннях у Эстоніі была мацнейшай чым у інш. частках Прыбалтыкі, тымчасова як улада дацкага караля тут была амаль намінальнай, таму фактычна ўлада ў рэгіёне належала нямецкіх феадалам. Гэты факт трэба мець на ўвазе пры разглядзе прычын Паўстання.

З 1270-1280-х пачалося прымусовае адчужджэнне васаламі сялянскіх земляў пад маёнткі, а таксама павелічэнне павіннасцяў сялянаў, у т.л. паншчыны -- — з-за гэтага ўзмацніўся антаганізм паміж немцамі-землеўнаснікамі і эстамі-сялянамі. У параўнанні з заможнасцю эстаў у пач. 13 ст., паводле Генрыха Латвійскага, да сяр. 14 ст. яны былі загнаныя ў жабрацкія і паднявольныя умовы існавання. Таксама, хоць за 100 гадоў, паміж заваёвай датчанамі земляў эстаў і Паўстаннем, у Эстоніі і была праведзеная хрысціянізацыя, хрысціянства, якое прапаведвалася на чужой для народа мове, збольшага было сімвалам нямецкага гнёту. Пры гэтым у народзе на памяці былі паданні пра колішнюю самастойнасць і колішнія пастаўнні супраць немцаў.

Паўстанне не было стыхійным, а стала вынікам эсцкага руху, ініцыятары якого спачатку паслалі скаргу дацкаму каралю, дзе прасілі абароны ад гнётаў дацкіх васалаў-немцаў, кажучы каралю, што сялянам-эстам ужо ''"«лепей памерці, чым працягваць нікчэмнае існаванне пад гэткім ярмом"»'', бо немцы ''"«гвалцілі іх жонак і дачок, атымалі маёмасць і саміх заводзілі ў рабства"»''. Аднак паслы эстаў былі затрыманыя службоўцамі Ордэна. Таксама, сяляне-эсты дацкіх уладанняў у Эстоніі звярталіся са скаргай на васалаў-немцаў да магістра Лівонскага ордэна, але і гэты зварот да вышэйшай улады не меў выніку. Верагодна, пасля гэтага пачалася падрыхтоўка да ўзброенага паўстання. Мэтай паўстання было поўнае фізічнае знішчэнне немцаў у Эстоніі, пад лозунгам ''"«Смерць немцам!"»'' яно і праходзіла. Ініцыятары паўстання пасля па дапамогу да шведскіх фогтаў у Аба і Выбрагу, што на фінскім беразе, бо вядома, што Швецыя даўно мела планы на Эстонію. Таксама 2 паслоў эстаў былі дасланыя да Пскова. Сам пачатак Паўстання быў прымеркаваны да часу, калі войскі Ордэна былі занятыя аблогай пскоўскага прыгарада Ізборска. Паміж сабою эсты выбралі 4 кіраўнікоў.

Першымі паўсталі эсты павет Хар'юХар’ю, да іх далучыліся сяляне суседняга павета Ляянемаа, а праз тры месяцы эсты на востр. Сааремаа (востр. Эзель). Насельніцтва гэтых рэгіёнаў мела вядучую ролю і ў мінулых паўстаннях. Пра ўдзел у Паўстанні насельніцтва іншых раёнаў з крыніц невядома, але паводле ўскосных сведчанняў да Паўстання далучыліся эсты з павета Віру, што ў дацкіх уладаннях, і паветаў Ярва і Вільяндымаа, што ва ўладаннях Ордэна. Такім чынам, Паўстанне ахапіла ўсю Эстонію за выняткам тэрыторыі Дэрпцкага біскупства на паўднёвым усходзе краіны.

Паўстанне пачалося па сігнале, запаленай хаце на адным з узгоркаў, як казалася ужо вышэй, у павеце Хар'юХар’ю ў ноч 23.4.1343  г. (вясенні Юр’я). Адначасова паўсталі эсты ў мацярыковай частцы Ляянэ-Сааремааскага біскупства, т.б. у павеце Ляянэмаа. Маёнткі, малыя замкі, цэрквы і капліцы былі спаленыя, трапіўшыя ў рукі паўсталых немцы -- — забітыя, у знішчэнні немцаў, не гледзячы на пол і ўзрост, удзельнічалі і жанчыны. У Падзіксім кляштары былі забітыя 28 манахаў. Затым эсты пачалі аблогу замка і горада Таліна, які быў важнейшым цэнтрам Эстоніі, тут паўсталыя чакалі падыходу на дапамогу шведскага войска. У аблозе прымала ўдзел звыш 10 тыс. челавек, паводле НПЛ  — 14 тыс. У павеце Ляянэмаа паўсталыя трымалі ў аблозе г. Хаапсала. Немцы былі бязсільныя, адно схаваліся па вялікіх замках, і звярнуліся па дапамогу да Ордэна. Гэты зварот быў на руку Ордэну, каб пад відам узнаўлення законнага парадку заняць дацкую Паўночную Эстнію, таму магістр хутка адгукнуўся, пагатоў Ордэн мог непакоіць магчымы распаўсюд паўстання і на свае ўладанні.

Аднак, ордэнскія войскі былі занятыя аблогай Ізборска, каб выйграць час магістр прапанаваў паўсталым перамовы. Магістр прапанаваў кіраўнікам паўстання прыйсці на перамовы да 4 мая 1343  г. у ордэнскі замак Вейсенштэйн (цяпер [[Пайдэ]]), што побач з раёнам паўстання і быў важнай крэпасцю і фарпостам Ордэна на паоўначы Эстоніі. Кіраўнікі паўстання прынялі гэтую прапанову перамоваў. Тысчасова да поўначы ад ПайдэВейсенштэйна адбылася першая сутычка эстаў з атрадам мясцовага ордэнскага фогта, у баі эсты страцілі 300 чалавек забітымі.

Магістр Бурхардт фон Дрэйлебэн зняў аблогу Ізборска і разам войскамі Ордэна, Дэрпцкага біскупства і Рыжскага архібускупства да 4 мая 1343  г. прыбыў у ПайдэВейсенштэйн. Да гэтага часу ў ПайдэВейсенштэйн прыбылі і 4 кіраўніка паўстання толькі з 3 праважатымі, а таксама талінскі біскуп. Матывы гэтага неабачлівага кроку кіраўнікоў паўстання цяжка растлусачыць, магчыма яны таксама цягнулі час, каб дачакацца шведскага дапаможнага войска. Таксама, верагодна, яны атрымалі ад магістра гарантыю бяспекі.

На перамовах у ПайдэВейсенштэйне, магістр запытаўся ў кіраўнікоў Паўстання, чаму бязлітасна забіта столькі немцаў, у т.л. малых і старых. Адзін з кіраўнікоў адказаў, што немцы так доўга і жорстка прыгнеталі эстаў, што яны болей ужо не маглі цярпець. Тады магістр запытаўся за што былі забітыя манахі Падзіскага кляштара. Кіраўнікі адказалі, што і гэтыя манахі заслужылі смерці і наогул, любы немец, хаця б і ростам у локаць, заслугоўвае смерці. Аднак пры гэтым, кіраўнікі Паўстання заявілі, што калі б магістр навёў парадак і ўзяў эстаў пад сваю ўладу, то яны б згадзіліся яму падпарадкавацца, але немцаў яны цярпець больш не могуць (тут яны відаць мелі на ўвазе немцаў дацкіх васалаў), хоць напраўдзе не хацелі б мець над сабою гаспод. Гатовасць кіраўнікоў падпарадкавацца Ордэну выглядае дзіўна, магчыма, гэтым яны толькі хацелі пазбегнуць умяшальніцтва Ордэна ў хаду Паўстання. Магістр, заявіўшы, што не можа пакінуць масавыя забойствы без пакарання, загадаў затрымаць кіраўнікоў Паўстання ў замку ПайдэВейсенштэйне, пакуль ён не пакарае паўстанцаў і вернецца. Кіраўнікі паўстання абурыліся гэтым загадам, патрабавалі адпусціць і аказалі супраціў затрыманню, у баі былі парубленыя на кавалкі, паводле Гунеке-Рэнера.

Пасля гэтага, магістр павёў войскі да абложанага паўсталымі Таліна. На шляху немцы мелі некалькі сутычак з атрадамі эстаў, высланымі на сустрач з лагеру паўсталых пад Талінам. У адной з сутычак атрад эстаў колькасцю 1,5 тыс. быў цалкам знішчаны, шлях да Таліна быў адкрыты, 14 мая 1343  г. войскі магістра былі ўжо ў 1 мілі ад Таліна. Магістру было вядома, што галоўная частка паўстанцаў стаяла на ўзгорку паміж возерам і балотам. Каб не даць эстам адступіць у балота, дзе цяжка ўзброенаму рыцарству быдзе цяжка весці бой супраць пяхоты эстаў, ордэнскаму авангарду была пастаўленая задача адрэзаць паўсталых ад балота. У баі з ордэнскім авангардам эсты страцілі 3 тыс. забітымі, астатнія рассеяныя. Эсты пацярпелі пад Талінам поўную паразу. Верагодна, ролю мела і страта кіраўнікоў.

18 мая 1343  г. на талінскі рэйд прыбыў выбаргскі фогт Іаган Гатаесан, а 20 мая  — абоскі фогт Дан Ніглісан, але было ўжо позна. Часовы штатгальтэр Г. фон Герыке перашкодзіў высадцы шведаў і паведаміў ім, што эсты разбітыя і дацкія ўладанні знаходзяцца пад абаронай Ордэна. Пасля перамоваў, 21 мая Герыке і шведскія фогты дамовіліся пра перадачу канфлікта на суд шведскага і дацкага каралёў.

26 мая 1343  г. у Дэрпцкае біскупства ўварвалася пскоўскае войска, пскавічы дайшлі да біскупскага замка Одэмпэ, на злучэнне з імі ійшоў атрад эстаў, астаткі разбітых пад Талінам, колькасцю 3-5 тыс. чалавек. Пра гэты атрад эстаў паведамляе НПЛ. Пскоўскі напад у некаторай ступені адцягнуў сілы немцаў ад задушэння паўстання ў павеце Ляанемаа. Немцам разбіць пскавічаў каля Одэімэ да злучэння з эстамі, пскавічы змушаныя былі адступіць, злучэнне з эстамі адбылося праз некалькі дзён у ваколіцах памежнага біскупскага замка Вастсэлійна. Пры Вастсэлійне 1.6.1343  г. адбылася бітва пскавічоў і эстаў з немцамі, страты абедзьвух бакоў былі вялікія. Пскавічы і эсты адступілі на Русь, у немцаў не было сілаў гнацца за імі. Аднак гэты паход пскавічоў ужо нічога не мог зрабіць, бо лёс паўстання быў вырашыны 14 мая пад Талінам.

Вечарам, у дзень св. Якава 24.7.1343 г., паўстане пачалося і на востр. Эзель (цяпер Саарэма), эсты адначасова перабілі ўсіх немцаў на востраве і пачалі аблогу замка Пёйдэ  — адзінага ўмацавання немцаў на востраве. Пасля 8-дзённай аблогі нямецкі гарнізон капітуляваў пад гарантыю безперашкоднага выхаду са зброяй, канямі і ўласнымі рэчамі. Аднак на выхадзе эсты пазабівалі немцаў каменнем. Нямецкая ўлада, і самі немцы фізічна, на Эзелі перастала існаваць -- — паўстаўшыя былі ўпэўненыя, што да зімы, калі замёрзнуць пралівы ім няма чаго баяцца з боку Ордэна, які не меў свайго флоту.

Асабліва небяспечнымі кіраўніцтва Ордэна лічыла эстаў з Хар'юХар’ю, галоўных арганізатараў Паўстання. Лівонскі магістр Б. фон Дрэйлебэн задумаў вынішчыць усіх эстаў, вялікі магістр Людольф Кёніг даў на гэта згоду і паслаў для гэтага з Прусіі ў Лівонію адборнае войска з 700 рыцараў на чале з дасведчаным кіраўніком, агульная колькасць войска магла складаць 2-4 тыс. Гэта самая буйная дапамога з Прусіі за ўсю гісторыю злучанага Ордэна.

З прыбылых у канцы верасня 1343  г. прусакаў невялікая колькасць засталася ў Рызе, большая частка ўдзельнічала ў карыных аперацыях супраць эстаў -- — адзін атрад быў размешчаны ў ордэнскім бургу Вільяндзі, другі  — у замкезамку ПайдэВейсенштэйн; трэці -- — у Таліне. Усім атрадам, паводле Віганда Марбургскага, была пастаўленая задача ў адзін дзень знішчыць эстаў, у т.л. жыхароў Хар'юХар’ю, астравіцянаў і наогул усіх "«ворагаў веры"». Такім чынам, знішчэнне эстаў было задумана Ордэнам ў шырокіх маштабах.

Карная аперацыя ў Хар'юХар’ю была праведзеная у 2-й пал. лістапада 1343  г. пад уласным кіраўніцтвам магістра Б. фон Дрэйлебэна. Паводле Віганда, немцы знішчалі эстаў без разбору полу і ўзросту, забіралі маёмасць, палілі паселішчы. Эсты ў Хар'юХар’ю восенню 1343  г. не мелі ўжо сілаў, каб аказаць актыўны супраціў. Частка эстаў пакінула край, астатнія хаваліся па лясах і балотах. Да гэтага, хутка пачаўся голад, бо значная частка палёў з вясны была не засеяная. Аднак частка эстаў ўмацавалася на 2 гарадзішчах, якія немцам удалося ўзяць толькі пасля працяглай і крывавай аблогі, трапіўшыя ў палон эсты былі пакараныя смерцю.

Скончыўшы карную аперацыю на мацярыку, у сяр. лютага 1344  г. па лёдзе немцы пераправіліся на востр. Эзель. Немцы сабралі для гэтага вялікае войска, у т.л. дапамогу з Прусіі, ліваў, латгалаў і земгалаў, магчыма, агульнай колькасцю да 20 тыс. Для паходаў на астравы заўсёды збіралася значнае войска, бо час аперацыі быў абмежаваны перыядам замёрзласці праліваў. Чакаючы немцаў, эсты на востраве пабудавалі моцную драўляную крэпасць, немцы, выпаліўшы наваколле, аблажылі яе. У дзень вырашальнага штурму немцы страцілі 500 чалавек, эсты -- — звыш 2000. Кіраўніка паўстання Весэ, які трапіў у палон, катавалі і павесілі. Нягледзечы на поспех, карная аперацыя на востраве не была завершаная, баючыся адлігі на пралівах, магістр адвёў войскі на мацярык.

Задушыць паўстанне на Эзелі немцы здолелі толькі наступным паходам, вясною 1345  г. Паход быў запланаваны адначасова з вялікім паходам прускіх немцаў на Літву, зноў былі сабраныя вялікія сілы, у т.л. нават мацярыковыя эсты. Цягам 8 дзён карнікі спусташалі Эзель. Паўстанцы прымушаныя былі здаць зброю, зрыць сваё умацаваннае гарадзішча і даць немцам закладнікаў. Адцягненне сілаў Ордэна ў гэты паход, абмануўшы прускіх немцаў, скарыстаў вял.кн. [[Альгерд]], які пры падтрымцы мясцовых жыхароў вынішчыў уладанні Ордэна на поўдні Лівоніі, а таксама ваколіцы Рыгі (гл. Лівонскі паход Альгерда).

Канчаткова задушыўшы паўстанне на Эзелі, немцы пачалі пабудову новых умацаванняў на востраве. Замест знішчага Пёйдэ жыхары абавязаныя былі пабудаваць на паўночным узбярэжжы новы замак пад назвай Сонэбург (з ням. "«замак адплаты"»), як памяць пра задушэнне паўстання. Таксама быў пабудаваны і біскупскі замак у Курэсаарэ, які пазней стаў рэзідэнцыяй мясцовых біскупаў.

Дацкі кароль Вальдэмар IV зразумеў, што не мае сіл утрымаць свае заморскія ўладанні ў Эстоніі, 29 жніўня 1346  г. ён прадаў Тэўтонскаму ордэну за 19000 кёльнскіх марак свае эстонскія ўладанні  — паветы Хар'юХар’ю і Віру. У 1347  г. Тэўтонскі ордэн перадаў гэтыя правінцыі Лівонскаму ордэну.

Паўстанне, карная аперацыя і пераход Хар'юХар’ю і Віру да Ордэна мелі значныя сацыяльна-палітычныя наступствы, як для васалаў, так і для сялянаў. Ордэн, у адрозненне дацкага караля, быў моцным і жорсткім гаспадаром. Падчас паўстання асабліва пацярпелі мелкія вассалы, многія загінулі, астатнія ў выніку разарыліся і сыйшлі з маёнткаў у гарады або наогул з'ехаліз’ехалі з краю. Такім чынам, колькасць феадалаў у Эстоніі значна зменшылася. Прэтэнзіі буйных феадалаў Ордэн жорстка перапыняў. З гэтых прычын, хутка феадельны стан у Эстоніі сацыяльна знівеліраваўся і згрупаваўся, стаўшы нават узорам для інш рэгіёнаў Прыбалтыкі.

Тымчасома эсты зразумелі, што пакуль існуе Ордэн паўстанні марныя, хоць Паўстанне Юр'евайЮр’евай ночы заставалася ў памяці эстаў. Да гэтага дадаліся вялікія люцкія страты, асабліва ў паўночных паветах і на Эзелі. Толькі ў павеце Хар'юХар’ю колькасць загінулых сялянаў перасягнула 30 тыс., т.б. мясцовае эсцкае насельніцтва тут было цалкам вынішчанае, у 1346  г. гэты павет называецца крае спусташоным і ненаселеным.