Даўмонт Пскоўскі: Розніца паміж версіямі

[[Выява:Daumantas of Pskov.jpg|thumb|right|Даўмонт Пскоўскі]]

{{вызнч|1=Даўмонт–Цімафей}}'''Даўмонт-Цімафей''' (?  — [[20 мая]] [[1299]], [[Пскоў]]), — князь у [[Нальшчаны|Нальшанскай зямлі]] (да 1260-12661260—1266), служылы князь пскоўскі (1266-12991266—1299). Кананізаваны праваслаўнай царквой (памяць 20 мая, у 3-і Тыдзень па Тройцы  — у Саборы Пскоўскіх святых).

Крыніцы звестак пра Даўмонта падзяляюцца на 2 групы -- — летапісныя артыкулы і розныя рэдакцыі жыццяпісу св. Даўмонта. Найболей старажытнымі з'яўляюцца кароткія летапісныя артыкулы, якія захаваліся ў Наўгародскім I летапісе старэйшага ізводу (спіс кан. 13 ст., дапоўнены ў 1-ай траціне 14 ст.) і датычаць пскоўскага перыяду жыцця князя. Падрабязны аповед пра падзеі перад уцёкамі Даўмонта з Літвы ў Пскоў, захаваўся ў Галіцка-Валынскім летапісе, дзе апавядаецца пра забойства Даўмонтам вял.кн. Міндоўга. У інш. летапісах, якія адлюстроўваюць зборы 14 ст., ёсць рэдкія згадкі пра Даўмонта, летапісы 15-17 ст. злучаюць звесткі Наўгародскага I летапісу і жыццяпісу Даўмонта, складзенага пскоўскім аўтарам.

Жыццяпіс Даўмонта захаваўся ў некалькіх рэдакцыях 14-16 ст. У больш ранніх рэдакцыях жыццяпіс не меў загалоўка або называўся «Успенне» Даўмонта, «Сказанне» або «Аповесць» пра Даўмонта, назва «Жыціе» з’яўляеццаз'яўляецца толькі ў рэдакцыі кан. 16 ст. Пачатковая рэдакцыя жыццяпісу (Аповесць) з’явіласяз'явілася ў 2-й чвэрці 14 ст., гісторыя яе тэксту цесна звязаная з пскоўскім летапісаннем. Тэкстуальныя супадзенні паміж Аповесцю і артыкуламі пскоўскіх летапісаў 1323, 1341, 1343  г. даказваюць, што Аповесць і летапісныя артыкулы 2-й чвэрці 14 ст. ствараліся прыблізна адначасова ў адным коле кніжнікаў. У Аповесці князь паказаны выключна ў ратных сітуацыях (паходы на Літву, на Ракавор і ў Памор'е, бітвы на Мірапоўне, з лівонскім ландмайстрам, у царквы Пятра і Паўла). Аўтар не распавядае пра літоўскі перыяд жыцця князя і прычыны яго ўцёкаў у Пскоў, не згадвае пра будаўніцтва ім цэркваў і абарончай сцяны, пра заснаванне пскоўскага Снетагорскага манастыра. У Аповесці увасобіўся пскоўскі ідэал князя -- — ваяра, заўсёды гатовага да абароны пскоўскіх земляў. У заключнай хвале князю, складзенай на аснове адмысловай рэдакцыі Жыція св. Аляксандра Неўскага, да ўслаўлення ратнай доблесці Даўмонта далучаецца пералік яго хрысціянскіх дабрадзейнасцяў.

Аповесці пра Даўмонта ў складзе пскоўскіх летапісаў адводзілася адмысловае месца. У Пскоўскім I летапісе яна стала прадмовай, у Пскоўскім II летапісе яна змешчана пасля ўступа, дзе коратка выкладаецца пачатковая гісторыя Русі, і пасля Жыція св. Аляксандра Неўскага; у Пскоўскім III летапісе Аповесць уключана ў храналагічны шэраг. Тэксты Аповесці ў 3 рэдакцыях пскоўскіх летапісаў блізкія, але неідэнтычныя. Пачатковы тэкст дакладней перададзены ў Пскоўскім I летапісе. Складальнік Пскоўскага III летапісу пры ўключэнні Аповесці ў храналагічны шэраг паставіў у яе тэксце даты, унёс малаважныя рэдактарскія змены. Аповесць у Пскоўскім II летапісе шмат у чым адрозніваецца ад тэкстаў Аповесці ў інш. крыніцах -- — складальнік гэтага збору 1486  г. унёс папраўкі, якія адлюстравалі яго прамаскоўскія і антывечавыя настроі (выключаны фрагменты, дзе пскоўскі князь па адвазе і славе прыпадабняўся св. Аляксандру Неўскаму і яго сыну св. Дзмітрыю, пераменшана роля «мужоў пскавічоў» у рашэннях і перамогах князя).

У 2-х пскоўскіх Пралогах 1341  г. змешчана кароткае Жыціе Даўмонта, дзе даюцца агульныя звесткі пра яго жыццё. Жыціе было складзена незалежна ад Аповесці, якая з'явілася прыкладна ў гэты ж час.

У 15 ст. Аповесць увайшла ў агульнарускія зборы, пры гэтым яе тэкст быў злучаны з весткамі Наўгародскага I летапісу. З часам тэкст Аповесці перажываў змены ў адпаведнасці з агульным характарам правак ў летапісных помніках. Асобную цікавасць уяўляе жыццяпіс Даўмонта ў Скарочаным Літоўскім летапісе (спіс 1520-х г.), дзе гаворыцца як пра літоўскі перыяд жыцця Даўмонта, так і пра яго ўцёкі ў Пскоў, хрышчэнне і паходы на Літву. Жыццяпіс у гэтай крыніцы выяўляе падабенства са звесткамі пра князя інш. летапісаў (Уладзімірскага летапісца, летапісаў тыпу Сафійскага I, летапісных збораў 1479  г. і кан. 15 ст., «Кнігі ступеневай царскага радаслоўя» і інш.). Аповедам пра вял.кн. Войшалка, сына Міндоўга, і «вернага» «новапрасвечанага» Даўмонта завяршаецца апавяданне Скарочанага Літоўскага летапісу пра гісторыю Вялікага княства Літоўскага; Войшалк і Даўмонт прадстаўленыя як апошнія прадстаўнікі дынастыі Міндоўга, пасля іх пайшлі князі «іншага роду».

Тэкст, блізкі да Аповесці з Наўгародскага V летапісу, лёг у аснову 2-х рэдакцый 16 ст. жыццяпісу Даўмонта -- — хранаграфічнай і сярэдняй. Хранаграфічная рэдакцыя, паводле сведчання яе складальніка, была ім спісана «з хранографа». З разнесеных па гадавых артыкулах вестак пра Даўмонта, якія злучалі тэксты Наўгародскага I летапісу і пскоўскай Аповесці, рэдактар стварыў суцэльны твор, унёсшы ў летапісны тэкст некаторыя папраўкі і змены. Так, ён удакладніў, што рака Даўмонта была пастаўленая ў Траецкім саборы «за правым клірасам». Аўтар сярэдняй рэдакцыі значна перапрацаваў і дапоўніў агульны з хранаграфічнай рэдакцыяй пратограф. У сярэдняй рэдакцыі ўпершыню апавядаецца пра будаўніцтва Даўмонтам храмаў, заснаванне Снетагорскага манастыра. Аўтар сярэдняй рэдакцыі выключыў дэталі, якія нагадвалі пра залежнасць Даўмонта ад вял.кн. уладзімірскіх. Адно з асноўных адрозненняў сярэдняй рэдакцыі ад папярэдніх варыянтаў палягае ў тым, што ў ёй з'яўляецца «Сваяцтва пра блажэннага і прыснапамятнага князя Вышэлега», дзе апавядаецца пра Войшалка, яго пастрыжэнне на Афоне, вяртанне ў Літву, заснаванне манастыра «на нейкім месцы», месці забойцам бацькі і сыходу ў манастыр на Св. Гары. У «Сваяцтве...Сваяцтве…» Даўмонт названы братам Войшалка і малодшым сынам вял.кн. Міндоўга, пасля забойства якога «сваякамі» Даўмонт быў змушаны бегчы ў Пскоў. «Сваяцтва...Сваяцтва…» было складзена пад уплывам адной з версій радаводу вял.кн. літоўскіх, якая адбілася ў Летапіснай і Румянцаўскай рэдакцыях радаводных кніг 1530-х г.

Жыціе Даўмонта (прастранная рэдакцыя Аповесці), уяўляе сабою збор шматлікіх сведчанняў пра пскоўскі князя рознага часу і паходжанні, было напісана ў кан. 16 ст. У Жыціі (як і ў сярэдняй рэдакцыі Аповесці) князь названы сынам Міндоўга. Жыціе пачынаецца з аповеду пра Войшалка, пра забойства Міндоўга «сваякамі», пра помсту Войшалка і пра ўцёкі Даўмонта ў Пскоў. Апроч вядомых па інш. рэдакцыях падзей, звязаных з Даўмонтам, у прастраннай рэдакцыі прыведзены аповед пра 2 пасмяротныя цуды і пра мрою каваля Дарафея з Багародзіцай і Пскоўскімі святымі, у т.л. Даўмонтам, падчас аблогі Пскова кар. Стэфанам Баторыем у 1581  г. Аўтар прастраннай рэдакцыі вольна абыходзіцца з гістарычным матэрыялам, суправаджае аповеды пра перамогі князя біблейскімі цытатамі, агіяграфічнымі характарыстыкамі, падрабязнымі апісаннямі бітваў, якія складаюцца з традыцыйных формулаў вайсковых аповесцяў.

Да 1260  г. нічога невядома пра Даўмонта, верагодна, быўшы князем (хутчэй адным з князькоў) у Нальшанскай зямлі, ён быў падпарадкаваны ўладзе вял.кн. Міндоўга, які да таго ж быў з Даўмонтам у сваяцтве -- — яны былі жанатыя на сёстрах (недзе з сяр. 1251  г.). У 1-й пал. 1258  г. уладанні Даўмонта, верагодна, былі спустошаныя войскамі Бурундая і галіцка-валынскіх князёў. Пасля смерці (кан. 1262 - — пач. 1263  г.) жонкі Міндоўга Марфы (або Марты), паводле [[Галіцка-Валынскі летапіс|Галіцка-Валынскага летапісу]], сястра Марфы  — жонка Даўмонта (Агна  — паводле Стрыйкоўскага) была выкліканая для ўдзелу ў пахаванні да двара Міндоўга, дзе апошні, быццам паводле запавету памёрлай жонкі, якая баялася мачахі сваім малым дзецям, прымусіў жонку Даўмонта да сужыцця. Відаць, гэта стала галоўнай з прычын удзелу Даўмонта ў змове літоўскіх князёў на чале з [[Транята]]м, кн. жамойцкім, супраць Міндоўга. У пач. восені 1263  г. разам з іншымі літоўскімі князямі Даўмонт быў пасланы ваяваць Бранскае княства, але вярнуўся з дарогі разам з дружынаю, спахіў і забіў Міндоўга і яго малодшых сыноў Руклю і Рэпека. Сталец вял.кн. заняў Транята, але хутка (сяр. 1264) ён быў забіты і Даўмонту давялося весці барацьбу з Войшалкам, старэйшым міндоўгавым сынам, які з войскам навагрудскіх і літоўскіх прыхільнікаў, у саюзе з галіцка-валынскімі і турава-пінскія князі, помсціў за смерць бацькі. Верагодна, у войшалкаву кааліцыю ўвайшлі і інш. нальшанскія князі, у т.л. Гердзень, якога наблізіў да сябе яшчэ Міндоўг.

Ужо ў 1265  г., магчыма, у выніку паходаў [[Войшалк]]а супраць сваіх ворагаў у Нальшанах і Дзяволтве, каля 300 літоўцаў з жонкамі і дзецьмі ўцяклі ў Пскоў. Магчыма, праз гэтых уцекачоў яшчэ тады Даўмонт спрабаваў наладзіць або наладзіў сувязь з Ноўгарадам і Псковам -- — спачатку наўгародцы хацелі забіць літоўцаў, але тыя вырашылі ахрысціцца і за іх, паводле загаду бацькі<ref>вял.кн. уладзімірскі і цверскі Яраслаў Яраславіч</ref> заступіўся пскоўскі кн. Святаслаў Яраславіч, які разам з пскоўскім духавенствам у прысутнасці пскавічоў ахрысціў літоўцаў-паганцаў. Улетку 1266  г., разам з дружынай у 70 чал., у Пскоў прыехаў і Даўмонт -- — недзе тымчасова ж з Нальшанаў ў Рыгу ўцёк і кн. [[Суксэ]] з братам, магчыма, адзін з даўмонтавых саюзнікаў. Даўмонт быў ахрышчаны ў пскоўскім Траецкім саборы з імем ў гонар муч. Цімафея Палесцінскага (Газскага).

У 1266  г. Даўмонт з атрадам з 270 літоўцаў і пскавічоў здзейсніў удалы паход на Літву, а, верагодней, менавіта на Нальшанскую зямлю, бо ў палон да Даўмонта трапілі жонка і два сына Гердзеня (гл. Андрэй Гердзеневіч). Войска Гердзеня і інш. князёў, якое гналася за пскавічамі, 18.7.1266  г. было разбіта Даўмонта на Зах. Дзвіне. Вял.кн. уладзімірскі, пад уладай якога знаходзілася Наўгародская зямля, Яраслаў Яраславіч прыбыўшы ў 1266  г. у Ноўгарад хацеў выгнаць Даўмонта з Пскова, але адмовіўся ад гэтага з-за пазіцыі наўгародскіх баяраў, якія, магчыма, бачылі ў Даўмонце патэнцыйнага абаронцу Паўн.-Зах. Русі ад немцаў, літоўцаў і дамаганняў вял.князя. Узімку 1266-1267 1266—1267 г. Даўмонт здзейсніў яшчэ адзін удалы паход на Літву. У 1267  г. у выніку сумеснага паходу пскоўскага і наўгародскага войска на чале з Даўмонтам і баярынам Алферыем Сбыславічам была нанесена параза полацкаму войску, у бітве загінуў і кн. Герздень.

23 студз. 1268  г. з пскавічамі ўдзельнічаў у няўдалым паходзе кааліцыі князёў на чале з кн. Дзімітрыем Аляксандравічам, арганізаванай Вялікім Ноўгарадам, на эстонскія землі [[Лівонскі ордэн|Лівонскага ордэна]]. 18 лют. 1268  г. у бітве пры замку Раквор Даўмонт камандаваў палком правай рукі. Пасля бітвы Даўмонт зрабіў самастойны паход у глыб земляў Лівонскага ордэна, «на Вируяны», аж да Балтыйскага мора. Гэта прывяло да паходу немцаў у адказ, якому ў 1269  г. падвергся Пскоў, але горад 10-дзённую аблогу і немцы адбітыя з дапамогаю наўгародскага князя. У 1269  г. Д. вытрымаў лівонскімі немцамі Пскова і адбіў яе пры дапамозе прыйшэлых на выручку наўгародскіх войскаў. У 1270  г. вял.кн. Яраслаў Яраславіч замяніў Даўмонта ў Пскове інш. выхадцам з Літвы  — кн. Айгустам, але ўжо ў 1271  г. Даўмонт вярнуўся на пскоўскі сталец.

Увесну 1271  г., рухаючыся па Чудскім і Пскоўскім азёрам і р. Вялікай, войска лівонскіх немцаў разарыла шэраг памежных паселішчаў Пскоўскай зямлі. Захапіўшы шмат маёмасці і палонных, немцы пайшлі назад, 23 красав. 1271  г. на р. Мірапоўне з 60 пскавічамі Даўмонт дагнаў іх (паводле руск. крыніц 800 чал.) і разбіў. У 1272  г. напад немцаў на Пскоўскую зямлю паўтарыліся. 8 чэрв. 1272  г. пад Псковам Даўмонт перамог войскі лівонскага магістра, затым у адказ на спусташэнне пскоўскіх памежных воласцяў (да 8 верасн.) спустошыў эстонскія землі Лівонскага ордэна. У Жыціі Даўмонта паведамляецца, што пасля здабытых у 1266-1272 1266—1272 гг. перамог князь узвёў у Пскове каля свайго палаца 3 храма, відаць драўляных, прысвечаных святым, якія заступаліся за яго ў бітвах: у імя мч. Цімафея, вмч. Георгія і Феадора Стратылата.

У кан. 1270-90-х г. Даўмонт падтрымліваў палітыку вял.кн. уладзімірскіх Дзмітрыя Аляксандравіча, затым яго малодшага брата Андрэя Аляксандравіча. У 1278  г. браў удзел у паходзе вял.кн. Дзмітрыя на Карэльскую зямлю. У 1282  г. валодаў [[Капор'е]]м у Наўгародскай зямлі, у лют. 1282  г. у адказ на паланенне наўгародцамі 1 студз. сям'і і [[дружына|дружыны]] вял.кн. Дзмітрыя Даўмонт з Капор'я здзейсніў напад на Ладагу, дзе вызваліў вызваліў сям'ю і баяраў вял.кн., а таксама вярнуў казну. Відавочна, да 1281-1282 1281—1282 г. трэба аднесці шлюб паміж Даўмонтам і Марыяй, дачкой Дзмітрыя Аляксандравіча. У 1285  г. разам з пскавічамі і літоўцамі Даўмонт здзейсніў няўдалы паход на Цвярскую зямлю. Тут у воласці Алешня князь пацярпеў паразу ад аб'яднанага войска гарадоў Цверы, Таржка, Зубцова, Ржэвы, Масквы, Валака Ламскага і Дзмітрава і трапіў у палон, але праз нейкі час быў вызвалены. У 1292  г. лівонскія крыніцы згадваюць Даўмонта як аднаго з 4 князёў Паўночна-Заходняй Русі, якія знаходзіліся ў падначаленні вял.кн. Дзмітрыя<ref>Пашуто...Пашуто… С. 385. Прим. 124.</ref>. У кан. 1293  г. у Даўмонта ў Пскове хаваўся ад ардынскай раці царэвіча Тудан-Менгу (паводле руск. крыніцах Дзюдзень) вял.кн. Дзмітрый.

Знойдзена 2 княжых пячаткі, якія належалі Даўмонту<ref>Янин, Гайдуков...Гайдуков… Т. 3. С. 107, 220.</ref>. Адна з іх знойдзена пры раскопках у Таржку, другая захавалася на дагаворнай грамаце Цяшаты і Якіма, якую напісаў «Давмонтаў пісец». Магчыма, грамата сведчыць пра функцыянаванне ў Пскове пры Даўмонце княжага адміністрацыйнага апарату.

Пасля смерці цесця і сюзерэна (1294) Даўмонт наладзіў кантакты з новым вял. кн. уладзімірскім Андрэем Аляксандравічам. 4 сакавіка 1299  г. пскоўскі князь ізноў разбіў войскі Лівонскага ордэна, якія знянацку захапілі пскоўскі пасад і спустошылі навакольныя манастыры. У бітве на беразе р. Псковы каля Петра-Паўлаўскай царквы немцы былі разбітыя, палонных Даўмонт адправіў ва Уладзімір-на-Клязьме да вял. кн. Андрэя. Гэта была апошняя перамога, здабытая Даўмонтам.

Даўмонт памёр ў Пскове падчас эпідэміі, пахаваны ў Траецкім саборы, над магілай быў павешаны яго меч. Пасля пабудовы ў сяр. 14 ст. каменнага Траецкага сабора магіла Даўмонта знаходзілася ў прыдзеле св. кн. Усевалада (Гаўрыіла) Мсціславіча. Рака захавалася падчас моцнага пажару ў Пскове 15 мая 1607  г., калі пацярпеў Траецкі сабор.

Паводле [[сінодзік]]а Пскоўскага Міражскага Ператварэння Божага манастыра, Даўмонт быў сярод князёў, якія далі міласціну на гэты манастыр. З Міражскага манастыра паходзіць даўнейшы - — 16 ст. - — з захаваных спісаў Міражскага абраза Божай Маці, з выяваю Даўмонта і яго жонкі, які капіруе, як лічаць даследнікі, абраз 13 ст. Відавочна, князь апекаваў інш. манастырам і храмам Пскоўскай зямлі. Позняя традыцыя прыпісвае Даўмонту заснаванне пскоўскага Снетагорскага манастыра. Гэтая версія можа быць праўдзівай, бо ўпершыню манастыр згадваецца ў крыніцах пад канец валадарства Даўмонта.

* Насевіч В. Даўмонт // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. Т.1. – — Мн., 2005. С. 582;

** Новгородская первая летопись старшего и младшего изводов. М.; Л., 1950;

* Андреев А. Р.  Кн. Довмонт Псковский: Докум. жизнеописание. М., 1998;

* Охотникова В. И.  Повесть о Довмонте // СККДР. Вып. 2. Ч. 2. С. 239-243239—243;

* Охотникова В. И.  Повести о Довмонте // Литература Др. Руси: Биобиблиогр. словарь / Под ред. О.  В.  Творогова. М., 1996. С. 148-150148—150;

* Улащик Н. Н.  Введение в изучение белорус.-литов. летописания. М., 1985.