|
| сямейства = [[Метлюжковыя]]
| род = '''Жыта'''
| навуковая назва = {{bt-bellatbtname||AvenaSecale|L.}}
| назва боксу таксонаў =
| тэкст боксу таксонаў =
| віківіды = Secale
| вікісховішча = Category:Secale
| itis = 42089
| ncbi = 4549
}}
'''Ж{{*|ы}}таЖы́та''' (''Secale'') — род адна- і шматгадовых травяністых раслін сямейства злакаў. 6 – — 8 відаў.
== Апісанне ==
Вырошчваюць (з 1 – — 2-га тыс. да н.э.) пераважна ў краінах [[Паўночнае паўшар'е|Паўночнага паўшар'я]] жыта пасяўное (''Secale cereale'') — азімыя і яравыя формы. У [[Беларусь|Беларусі]] жыта азімае — адна з найважнейшых збожжавых і кармавых прамежкавых культур. Жыта пасяўное — аднагадовая расліна вышынёй 60 – — 180 см. Каранёвая сістэма валасніковістая, магутная. Сцябло — саломіна, лісце лінейна-ланцэтнае. Каласы шчыльныя, двухрадковыя, пры выспяванні шэра- або светла-жоўтыя. Каласкі двухкветныя, каласковыя лускавінкі завостраныя, з кароткім асцюком. Зярняўкі маршчакаватыя, з глыбокай баразёнкай і невялікім чубком. Зерне мае 9 – — 13 % [[бялкі|бялкоў]], 55 – — 70 % [[крухмал|крухмалу]]у, 1 – — 2 % [[тлушч|тлушчу]]у, [[вітаміны]] Вр Вд, [[вітамін PP|PP]]. Самая марозаўстойлівая культура сярод азімых злакаў, пераносіць кароткатэрміновыя маразы да -20 −20 °СC (на глыбіні вузла кушчэння). Перыяд актыўнай вегетацыі 140 – 170140—170 сутак. Раянаваныя гатункі беларускай селекцыі: тэтраплоідныя — Пухаўчанка, Верасень, Ігуменская; дыплоідныя — Радзіма, Калінка.
== Гісторыя культуры ==
Продкам культурнага жыта была травяністная расліна — горнае жыта (''Secale montanum''), абарыген паўночнай [[Афрыка|Афрыкі]] і горных раёнаў [[Блізкі Усход|Блізкага Усходу]]. Каля 3 тыс. да н.э. яго пачалі вырошчваць на захадзе [[Турцыя|Турцыі]], у [[Арменія|Арменіі]] і поўначы [[Іран|Ірана]]а. Продкам славянскіх народаў яно пачаткова было вядомае як пустазелле ў пасевах [[пшаніца|пшаніцы]], і толькі падчас прасоўвання каланізацыі на поўнач (на мяжы н.э) на жыта звярнулі ўвагу як на самастойную культуру. З усіх злакавых раслін азімае жыта – — самае марозаўстойлівае: расце ў арктычных раёнах [[Скандынавія|Скандынавіі]], а ў [[Гімалаі|Гімалаях]] — да вышыні 4250 м. Народы поўдня [[Еўропа|Еўропы]], маючы больш спрыяльныя кліматычныя ўмовы для вырошчвання жыта, традыцыйна грэбавалі ім і жытнім хлебам, але ў [[германскія народы|германскіх]] і [[славянскія народы|славянскіх]] народаў на працягу каля 2000 гадоў жытні хлеб заставаўся асноўным прадуктам харчавання.
== Ужыванне ==
Жыта утрымлівае мала [[глютэн|глютэну]]у, таму жытні хлеб больш шчыльны, “ацеслівы”«ацеслівы», чым пшанічны, але больш бяспечны для хворых на [[цэліякія|цэліякію]].
Жыта — выдатная сыравіна для моцных алкагольных напояў, асабліва [[гарэлка|гарэлкі]].
== Крыніцы ==
* {{Крыніцы/НашаЕжа|Белы|Жыта}}
[[Катэгорыя:Метлюжковыя]]
| 