Вікіпедыя

Асвенцім

лагер смерці
У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Асвенцім (значэнні).

Асве́нцім, Асве́нцім-Бжэзі́нка (польск.: Oświęcim-Brzezinka), у арыгінале на нямецкай А́ўшвіц-Бі́ркенау (ням.: Auschwitz-Birkenau) — комплекс нямецкіх канцэнтрацыйных лагераў, якія размяшчаліся ў 1940—1945 гадах на поўдні Польшчы, каля горада Асвенцім, за 60 км на захад ад Кракава.

Аўшвіц-Біркенау*
ням.: Auschwitz-Birkenau**
Сусветная спадчына ЮНЕСКА
Галоўная брама лагера Біркенау (Аўшвіц-2), 2002 год
Тып Культурны
Крытэрыі vi
Спасылка 31
Рэгіён*** Еўропа і
Каардынаты
Гісторыя ўключэння
Уключэнне 1979  (3 сесія)
* Міжнародная канвенцыя «ЮНЕСКА»
** Назва ў афіцыйным англ. спісе
*** Рэгіён па класіфікацыі ЮНЕСКА

У сусветнай практыцы звычайна карыстаюцца нямецкім, а не польскім найменнем[1], паколькі менавіта яна выкарыстоўвалася нацысцкай адміністрацыяй, аднак у савецкіх і расійскіх даведачных выданнях[2] і СМІ[3][4] па-ранейшаму пераважна выкарыстоўваецца польская, хоць нямецкая паступова ўваходзіць ва ўжыванне[5].

Каля 1,3 мільёна чалавек, з якіх мільён — яўрэі, падвяргаліся катаванням у лагерах Асвенціма, прыблізна 1,1 мільёна з іх забілі[6] На тэрыторыі лагера ў 1947 годзе ў быў створаны музей, які ўключаны ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Структура

правіць

Комплекс складаўся з трох асноўных лагераў: Аўшвіц 1, Аўшвіц 2 і Аўшвіц 3.

Аўшвіц 1

правіць
 
На тэрыторыі Аўшвіц 1
 
Сцяна Пакарання. Аўшвіц 1
 
Газ цыклон Б

Пасля таго як у 1939 годзе гэты раён Польшчы быў заняты нямецкімі войскамі, Асвенцім быў перайменаваны ў Аўшвіц. Першым канцлагерам у Асвенціме стаў Аўшвіц 1[7], які пасля служыў адміністрацыйным цэнтрам усяго комплексу. Ён быў заснаваны 20 мая 1940 года а на аснове цагляных двух- і трохпавярховых будынкаў былых польскіх, а раней аўстрыйскіх казармаў. У сувязі з тым, што было вырашана стварыць у Асвенціме канцэнтрацыйны лагер, з прылеглай да яго тэрыторыі было выселена польскае насельніцтва. Гэта адбывалася дзвюма этапамі; першы меў месца ў чэрвені 1940 года. Тады было выселена каля 2 тыс. людзей, якія жылі недалёка ад былых казармаў польскай арміі і будынкаў Польскай тытунёвай манаполіі. Другі этап высялення — ліпень 1940 года, ён ахапіў жыхароў вуліц Кароткая, Польны і Легіёнаў. У лістападзе таго ж года адбылося трэцяе высяленне, яно закранула раён Засоле. Мерапрыемствы па высяленню працягваліся і ў 1941 годзе; ў сакавіку і красавіку былі выселеныя жыхары вёсак Бабіцы, Буды, Райскі, Бжэзінка, Брашчкавіцы, Плавы і Харменжы. Усяго былі выселеныя людзі з тэрыторыі ў 40 км², якая была аб’яўлена сферай інтарэсаў лагера; у 1941—1943 гадах тут былі створаны падсобныя лагеры сельскагаспадарчага профілю: рыбныя гаспадаркі, птушкагадоўчыя і жывёлагадоўчыя фермы.

Першая група вязняў у складзе 728 польскіх палітычных зняволеных прыбыла ў лагер 14 чэрвеня 1940 года. На працягу двух гадоў колькасць зняволеных вар’іравалася ад 13 да 16 тысяч, а да 1942 года дасягнула 20000 зняволеных. СС адбірала некаторых зняволеных, пераважна немцаў, для сачэння за астатнімі. Зняволеныя лагера дзяліліся на класы, што было візуальна адлюстравана нашыўкамі на вопратцы. 6 дзён у тыдзень, акрамя нядзелі, зняволеныя былі абавязаныя працаваць. Знясільваючы графік работ і бедная ежа сталі прычынай шматлікіх смерцяў. У лагеры Аўшвіц 1 былі асобныя блокі, якія служылі розным мэтам. У блоках 11 і 13 блоках здзяйсняліся пакаранні парушальнікаў правілаў лагера. Людзей па 4 чалавекі змяшчалі ў так званыя «стаячыя камеры» памерам 90 см x 90 см, дзе ім даводзілася стаяць усю ноч. Больш жорсткія меры, фактычна павольныя забойствы — парушальнікаў або саджалі ў герметычную камеру, дзе яны паміралі ад недахопу кіслароду, або проста марылі голадам да смерці. Паміж блокамі 10 і 11 знаходзіўся катавальны двор, дзе зняволеных у лепшым выпадку проста расстрэльвалі. Сцяна, каля якой здзяйсняўся расстрэл, была рэканструявана па канцы вайны.

3 верасня 1941 года загадам намесніка каменданта лагера оберштурмфюрера СС Карла Фрыцша праведзена першае выпрабаванне тручэння газам цыклон Б у блоку 11, у выніку якога загінула каля 600 савецкіх ваеннапалонных і 250 іншых вязняў, у асноўным хворых[8]. Вопыт быў прызнаны паспяховым, і адзін з бункераў быў пераканструяваны ў газавую камеру і крэматорый. Камера функцыянавала ў 1941—1942 гадах, а затым яе перабудавалі ў бамбасховішча СС. Пасля камера і крэматорый былі адноўлены з арыгінальных дэталяў і існуюць па гэтай дзень у якасці помніка жорсткасці нацыстаў.

Аўшвіц 2

правіць
 
Унутры жылога барака. Аўшвіц 2 (Біркенау)
 
Руіны баракаў. Аўшвіц 2 (Біркенау)

Аўшвіц 2 (таксама вядомы як Біркенау, або Бжэзінка) — гэта тое, што звычайна маюць на ўвазе, кажучы ўласна пра Асвенцім. У ім, у аднапавярховых драўляных бараках, утрымліваліся сотні тысяч яўрэяў, палякаў, цыган і вязняў іншых нацыянальнасцей. Колькасць ахвяр гэтага лагера склала больш за мільён чалавек. Будаўніцтва гэтай часткі лагера пачалося ў кастрычніку 1941 года. Усяго было чатыры будаўнічых участка. У 1942 годзе аддалі ў эксплуатацыю ўчастак I (там змяшчаліся мужчынскі і жаночы лагеры); у 1943-44 гг. былі аддадзены ў эксплуатацыю лагеры, якія знаходзіліся на будаўнічым участку II (цыганскі лагер, мужчынскі карантынны, мужчынскі, мужчынскі бальнічны, яўрэйскі сямейны лагер, складскія памяшканні і «Дэпотлагер», гэта значыць лагер для венгерскіх яўрэяў). У 1944 годзе прыступілі да забудовы III будаўнічага ўчастка; ў няскончаных бараках у чэрвені і ліпені 1944 года жылі яўрэйкі, прозвішчы якіх не былі занесеныя ў рэгістрацыйныя лагерныя кнігі. Лагер гэты таксама называлі «Дэпотлагер», а потым «Мексіка». IV ўчастак так і не быў забудаваны.

Новыя вязні штодня прыбывалі на цягніках у Аўшвіц 2 з усёй акупаванай Еўропы. Прыбылых дзялілі на чатыры групы.

Першая група, складалая прыкладна ¾ ўсіх прывезеных, адпраўлялася ў газавыя камеры на працягу некалькіх гадзін. У гэтую групу ўваходзілі жанчыны, дзеці, старыя і ўсе тыя, хто не прайшоў медкамісію па поўнай прыдатнасці да працы. Кожны дзень у лагеры маглі забіваць каля 20000 чалавек.

У Аўшвіцы 2 было 4 газавыя камеры і 4 крэматорыя. Усе чатыры крэматорыя ўступілі ў строй у 1943 годзе. Дакладныя тэрміны ўступлення ў строй: 1 сакавіка — крэматорый I, 25 чэрвеня — крэматорый II, 22 сакавіка — крэматорый III, 4 красавіка — крэматорый IV. Сярэдняя колькасць трупаў, спаленых за 24 гадзіны з улікам трохгадзіннага перапынку ў суткі для ачысткі печаў у 30 печах першых двух крэматорыяў ураўноўвалася 5 000, а ў 16 печах крэматорыяў I і II — 3 000.

Другая група зняволеных адпраўлялася на рабскую працу на прамысловыя прадпрыемствы розных кампаній. У 1940—1945 гадах у комплексе Асвенціма былі прыпісаны да фабрык каля 405000 зняволеных. З іх больш за 340 000 сканалі ад хвароб і збіванняў, альбо былі пакараныя. Вядомы выпадак, калі нямецкі магнат Оскар Шындлер выратаваў каля 1 000 яўрэяў, выкупіўшы іх для работ на сваёй фабрыцы. 300 жанчын з гэтага спісу па памылцы патрапілі ў Асвенцім. Шындлеру ўдалося вызваліць іх і вывезці ў Кракаў.

Трэцяя група, у асноўным двайняты і карлікі, адпраўляліся на розныя медыцынскія эксперыменты, у прыватнасці да доктара Іозефа Менгеле, вядомаму пад мянушкай «анёл смерці».

Чацвёртая група, пераважна жанчыны, адбіраліся ў групу «Канада» для асабістага выкарыстання немцамі ў якасці прыслугі і асабістых рабоў, а таксама для сартавання асабістай маёмасці зняволеных, якія прыбываюць у лагер. Назва «Канада» было выбрана як здзек над польскімі зняволенымі — у Польшчы слова «Канада» часта выкарыстоўвалася як усклік пры выглядзе каштоўнага падарунка. Раней польскія эмігранты часта адпраўлялі падарункі на радзіму з Канады. Асвенцім часткова абслугоўваўся зняволенымі, якіх перыядычна забівалі і замянялі новымі. За ўсім сачылі каля 6000 служачых СС.

Да 1943 года ў лагеры сфарміравалася група супраціву, якая дапамагла некаторым зняволеным бегчы, а ў кастрычніку 1944 года група разбурыла адзін з крэматорыяў. У сувязі з набліжэннем савецкіх войскаў адміністрацыя Асвенціма пачала эвакуацыю зняволеных у лагеры, размешчаныя на тэрыторыі Германіі. 25 студзеня эсэсаўцы падпалілі 35 баракаў-складоў, якія былі поўныя рэчаў, адабраных у яўрэяў; іх не паспелі вывезці.

Калі 27 студзеня 1945 года савецкія салдаты занялі Асвенцім, яны знайшлі там каля 7,5 тыс. тых вязняў, хто выжыў, а ў часткова ацалелых бараках-складах — 1 185 345 мужчынскіх і жаночых касцюмаў, 43 255 пар мужчынскай і жаночай абутку, 13 694 дываны, велізарную колькасць зубных шчотак і пэндзлікаў для галення, а таксама іншыя дробныя прадметы хатняга ўжытку. Больш за 58 тыс. зняволеных былі вывезены або забітыя немцамі.

У памяць аб ахвярах лагера ў 1947 годзе Польшча стварыла музей на тэрыторыі Асвенціма.

Аўшвіц 3

правіць

Аўшвіц 3 з’яўляўся групай з прыблізна 40 невялікіх лагераў, створаных пры фабрыках і шахтах вакол агульнага комплексу. Найбуйным з такіх лагераў быў Мановіц, які бярэ назву ад польскай вёскі, якая размяшчалася на яго тэрыторыі. Ён пачаў функцыянаваць у маі 1942 года і быў прыпісаны да кампаніі IG Farben. Такія лагеры рэгулярна наведвалі дактары і адбіралі слабых і хворых для газавых камер Біркенау.

Цэнтральнае кіраўніцтва ў Берліне выдала 16 кастрычніка 1942 года загад аб будаўніцтве ў Асвенціме псарні на 250 службовых сабак; запланавана гэта было на шырокую нагу — асігнавана 81 000 марак. Пры будаўніцтве аб’екта быў прыняты да ўвагі пункт гледжання лагернага ветэрынарнага лекара і прыняты ўсе меры да стварэння добрых санітарных умоў. Не забыліся адвесці для сабак вялікую тэрыторыю з газонамі, пабудавалі ветэрынарную бальніцу і спецыяльную кухню. Факт гэты заслугоўвае асаблівай увагі, калі ўявіць сабе, што адначасова з гэтай клопатам пра жывёл лагерныя ўлады ставіліся з поўным абыякавасцю да санітарна-гігіенічным умовам, у якіх жылі тысячы вязняў лагера.

З успамінаў кашталяна Рудольфа Хёса:

  Рэйхсфюрар СС спадзяваўся, што сабак можна натрэніраваць так, каб яны заўсёды атачалі вязняў, як атару авечак, і такім чынам уцёкі сталі б справай немагчымым. Але ўсе спробы дамагчыся гэтага пацярпелі крах, бо людзі не скот.  

За ўсю гісторыю Асвенціма было здзейснена каля 700 спробаў уцёкаў, 300 з якіх увянчаліся поспехам, аднак калі нехта ўцякаў, то ўсіх яго сваякоў арыштоўвалі і адпраўлялі ў лагер, а ўсіх зняволеных з яго блока забівалі. Гэта быў вельмі дзейсны метад перашкаджаць спробам уцёкаў. У 1996 годзе ўрад Германіі абвясціў 27 студзеня, дзень вызвалення Асвенціма, афіцыйным днём памяці ахвяр Халакоста.

 
Акуляры забітых у Асвенціме

Пасля вайны

правіць

Па вызваленні лагера савецкімі войскамі частку баракаў і будынкаў Аўшвіц-1 абсталявалі пад шпіталь для вызваленых вязняў. Пасля гэтага частку лагера да 1947 года выкарыстоўвалі як турму НКУС і Міністэрства грамадскай бяспекі. Хімічны завод быў перададзены польскаму ўраду і стаў асновай для развіцця хімічнай прамысловасці рэгіёну.

Пасля 1947 года польскі ўрад пачаў стварэнне музея.

Катэгорыі зняволеных

правіць

Вязняў канцэнтрацыйных лагераў пазначалі трохвугольнікамі («Вінкель») розных колераў залежна ад таго, па якой яны трапілі ў лагер. Напрыклад, палітычных зняволеных пазначалі чырвонымі трохвугольнікамі, крымінальнікаў — зялёнымі, антыграмадскіх — чорнымі, Сведкаў Іеговы — ліловымі, гомасексуалаў — ружовымі. Яўрэям, акрамя ўсяго, трэба было насіць жоўты трохвугольнік; разам з «Вінкелем» гэтыя два трохвугольнікі ўтваралі шасціканцовую зорку Давіда.[10].

Колькасць ахвяр

правіць

Дакладную колькасць загінулых у Асвенціме вызначыць немагчыма, бо многія дакументы былі знішчаны. Акрамя таго, немцы не вялі ўлік ахвяр, якіх накіроўвалі ў газавыя камеры непасрэдна па прыбыцці. Наяўная ў сетцы інтэрнэт-база даных загінулых вязняў змяшчае 180 тыс. імёнаў. Усяго захаваліся індывідуальныя звесткі пра 650 тыс. зняволеных[11].

Сучасныя гісторыкі лічаць, што ў Асвенціме было знішчана ад 1,1 да 1,6 мільёна чалавек, большасць з якіх складалі яўрэі[12]

Крыніцы

правіць
  1. ↑ Комитет всемирного наследия изменил название Аушвица: Пресс-коммюнике № 2007-83 // ЮНЕСКО-ПРЕСС, 28 июня 2007. Архівавана 4 ліпеня 2010. (руск.)
  2. ↑ Освенцим (руск.) // Исторический словарь
  3. ↑ Анатолий Петров. Письмо из Освенцима // «Российская газета» — Федеральный выпуск № 4899 (75) от 29 апреля 2009 г.
  4. ↑ Андрей Румянцев/ Освенцим. 40 гектаров смерти Архівавана 3 снежня 2007. (руск.)// «Вести недели», 23.01.2005.
  5. ↑ Выставка в Аушвице, посвященная его освобождению, пройдет 27 января (руск.) // РИА Новости, 5.12.2009.
  6. ↑ Auschwitz-Birkenau — The number of victims Архівавана 5 кастрычніка 2011. (англ.)
  7. ↑ Антисемитизм — Центральный Еврейский Ресурс. Сайт русскоязычных евреев всего мира. Еврейские новости. Еврейские фамилии (руск.)
  8. ↑ Артыкул «Освенцим» у Электроннай яўрэйскай энцыклапедыі
  9. ↑ Homosexuals A Separate Category of Prisoners Архівавана 22 снежня 2008. (англ.)
  10. ↑ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ ТРЕТЬЕГО РЕЙХА (руск.)
  11. ↑ About the available data(недаступная спасылка) (англ.)
  12. ↑ The number of victims, page 4 Архівавана 5 кастрычніка 2011. (англ.)

Літаратура

правіць

Успаміны вязняў

правіць

Спасылкі

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Асвенцім&oldid=4847890"