Буляш Хайчыеўна Тадаева
Буляш Хайчыеўна Тадаева (1915—2014) — савецкая і расійская вучоная ў галіне мовазнаўства і лексікаграфіі. Спецыяліст па мангольскіх мовах і дыялектах[3].
| Буляш Хайчыеўна Тадаева | |
|---|---|
| Дата нараджэння | 28 студзеня 1915[1] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 22 верасня 2014 (99 гадоў) |
| Муж | Георгій Пятровіч Сердзючэнка[d][2] |
| Род дзейнасці | мовазнаўца, лексікограф, дыялектолаг, этнолаг, фалькларыстка |
| Навуковая сфера | мангольскія мовы, цюркска-мангольская культура[d], дунсянская мова[d], баааньская мова[d], мангорская мова[d], даурская мова[d], манголазнаўства[d] і прыкладная лінгвістыка[d] |
| Месца працы | |
| Навуковая ступень | кандыдат філалагічных навук[2] (1946) |
| Альма-матар | |
| Узнагароды |
  |
Біяграфія правіць
Нарадзілася ў сям’і беднага скатавода Тода Хайчыева і Байн Чанкаевай, але бацька рана памёр. У 1931 годзе скончыла Маладэрбетаўскую сярэднюю школу, працавала настаўніцай. У 1938 з адзнакай скончыла Астраханскі педагагічны інстытут і працягнула выкладчыцкую дзейнасць. У 1940 годзе памёр айчым Б. Тадаевай, а яе маці засталася адна з гуртам дзяцей. У 1944 годзе маці і сама загінула ў перыяд дэпартацыі калмыкаў[3].
Сама Буляш Хайчыеўна ў 1941 годзе рушыла ў Маскву, дзе паступіла ў аспірантуру Інстытута моў і пісьменнасцяў народаў СССР Акадэміі навук СССР[3]. У пачатку Вялікай Айчыннай вайны інстытут быў эвакуіраваны ў Казахстан, але яна не паехала, працавала на абаронным заводзе ў Маскве. За гэтыя гады Б. Тадаева завяршыла кандыдацкую дысертацыю на тэму «Семантыка і сінтаксічныя функцыі склонаў у мангола-айранскіх прыслоўях» і паспяхова абараніла яе ў 1946 годзе. Яна стала першым кандыдатам навук сярод калмычак[3].
У тыя гады яна пазнаёмілася з маладым вучоным прафесарам Г. П. Сердзючэнкам (1904—1965), з якім пазней назаўжды звязала сваё жыццё. Высокаадукаваны, таленавіты і эрудыраваны Г. П. Сярдзючэнка дабратворна паўплываў на яе імклівае станаўленне як даследчыка. Муж быў прыкметнай фігурай у навуковым свеце: доктар філалагічных навук (1947), прафесар (1947), член-карэспандэнт АПН РСФСР (1950)[3].
Калмыкі яшчэ знаходзіліся ў дэпартацыі, органы бяспекі шукалі якія хаваліся, часам лавілі тых, хто не патрапіў у поле іх зроку. Г. П. Сердзючэнка хаваў жонку, ратаваў яе, але яны раптам наляцелі ў Інстытут з іскам, маўляў, Тодаева «павінна быць з народам». Тады Г. П. Сердзючэнка заявіў ім, што яна — яго жонка і павінна заставацца з мужам, і запатрабаваў: «Тады пасадзіце нас разам», — і іх пакінулі ў спакоі[3].
Б. Х. Тадаева працавала ў сектары цюрка-мангольскіх моў Інстытута мовы і мыслення АН СССР (1946—1950), адначасова старшым навуковым супрацоўнікам цюркскага сектара ў Інстытуце метадаў навучання АПН РСФСР (1948—1949). Яе манаграфія «Граматыка сучаснай мангольскай мовы: фанетыка і марфалогія» з’явілася першай буйной працай у мангольскай філалогіі таго часу, створанай на базе пісьмовай літаратуры на кірыліцы і была высока ацэнена спецыялістамі[3].
У 1954—1957 гадах сужэнцы працавалі ў КНР у складзе савецкай навуковай экспедыцыі. Б. Х. Тадаева прымала актыўны ўдзел у арганізацыі і правядзенні лінгвістычных экспедыцый па вывучэнні моў і прыслоўяў мангольскіх этнасаў, якія пражывалі на тэрыторыі Кітая[3].
Пасля завяршэння педагагічнай і навукова-экспедыцыйнай дзейнасці ў КНР Буляш Хайчыеўна вярнулася на радзіму. У 1957—1958 гадах працавала старшым навуковым супрацоўнікам у Калмыцкім НДІ мовы, літаратуры і гісторыі, затым у Аддзеле моў народаў Азіі і Афрыкі Інстытута ўсходазнаўства АН СССР на пасадзе старэйшага навуковага супрацоўніка (1958—1983)[3].
Сваімі фундаментальнымі працамі Б. Х. Тадаева ўнесла вялікі ўклад у савецкую і сусветную гуманітарную навуку. Яе работы апублікаваны ў многіх выдавецтвах, у тым ліку ў «Навуцы», «Усходняй літаратуры», перакладзены на замежныя мовы, убачылі свет у КНР, Манголіі, Венгрыі і інш[3].
Б. Х. Тадаевай выдадзена 20 кніг, слоўнікаў і манаграфій, усяго выйшла з друку больш за 50 публікацый. Дзякуючы сваім фундаментальным навуковым працам яна стаіць цяпер у адным шэрагу з найбуйнейшымі мангалазнаўцамі ХХ ст., такімі як Г. Д. Санжэеў (1902—1982), Т. А. Бертагаеў (1905—1976), Э. Р. Ценішаў (1921—2004)[3].
Узнагароды правіць
За заслугі перад савецкай навукай, вялікі ўклад у развіццё мангалазнаўства Б. Х. Тадаева ўзнагароджана ордэнамі «Дружбы народаў», «Знак Пашаны», медалямі СССР і КНР. За вялікі ўклад у развіццё духоўнай культуры калмыцкага народа ёй прысвоена званне «Ганаровага грамадзяніна Рэспублікі Калмыкія», яна ўдастоена звання «Заслужаны дзеяч навукі Рэспублікі Калмыкія»[3][4]. Б. Х. Тадаева была Ганаровым членам Таварыства манголазнаўцаў Расійскай акадэміі навук"[4].
Зноскі
- ↑ https://cyberleninka.ru/article/n/issledovatel-mongolskih-yazykov-k-95-letiyu-izvestnogo-vostokoveda-b-h-todaevoy/viewer
- ↑ а б https://naukarus.com/bulyash-hoychievna-todaeva-1915-2014
- ↑ а б в г д е ё ж з і к л БУЛЯШ ХОЙЧИЕВНА ТОДАЕВА (1915—2014) (руск.)
- ↑ а б Очирова Нина Гаряевна Исследователь монгольских языков (к 95-летию известного востоковеда Б. Х. Тодаевой) // Oriental Studies. — 2010. — № 2.
Спасылкі правіць
- Очирова Нина Гаряевна Исследователь монгольских языков (к 95-летию известного востоковеда Б. Х. Тодаевой) // Oriental Studies. — 2010. — № 2.