Гродзенская школа дойлідства
Гродзенская школа дойлідства — асобная архітэктурная школа XII ст. у Гродне, якая вылучаецца сярод іншых сваёй самабытнасцю і арыгінальнасцю.
На сённяшні дзень вядома 7 помнікаў гродзенскай архітэктурнай школы XII ст.: Ніжняя царква, княжацкі палац, сцяна на мысе і сцяна за ўсходнім палацам (усе на Старым замку), Барысаглебская і Прачысценская цэрквы на пасадах і недабудаваная царква на Замчышчы ў Ваўкавыску. Да гродзенскай школы дойлідства адносяць таксама яшчэ два храмы: на Новым замку (Васкрасенская царква) і на пасадзе (так званая Малая царква).
Інтэнсіўнае мураванае будаўніцтва ў XII ст. сведчыць аб заможнасці гараджан і дазваляе казаць аб Гродне як аб значным эканамічным цэнтры рэгіёна.
Асаблівасці
правіць
Адна з галоўных яе адметнасцяў — тэхніка муроўкі сцен: роўнаслаёвая муроўка з добрай перавязкай, прыблізна аднолькавыя па шырыні рады цэглы-плінфы і слаі новай рошчыны, увядзенне ў муроўку збаноў-галаснікоў. Арыгінальнасцю вызначаюцца канструкцыйныя рашэнні: скошаныя пад 45° вуглы пабудоў, круглыя калоны, размяшчэнне бакавых апсід у тоўшчы сцен і г.д.
Найбольш прывабнай адметнасцю гродзенскіх храмаў з’яўляецца іх дэкаратыўнае афармленне. Фасады цэркваў багата ўпрыгожаны крыжовымі кампазіцыямі з рознакаляровых маёлікавых плітак і шліфаваных камянёў, таксама падабраных па колеру, — такім чынам дасягаўся эфект святочнасці, які архітэктар стараўся надаць сваім творам. Гродзенскія храмы вызначаліся прасторнасцю ўнутранага аб’ёму і паліхроміяй інтэр’ера. Зялёна-жоўта-карычневая падлога няярка зіхацела пад сонечнымі прамянямі, якія прабіваліся праз вузкія і высокія вокны.
Сцены храмаў усярэдзіне не тынкаваліся, вапна, якая выступала са швоў муроўкі, проста загладжвалася, і паверхня сцяны ўспрымалася як камбінацыя белых і чырвоных плямаў. Акрамя таго, па ўсёй паверхні сцен у пэўным парадку размяшчаліся галаснікі. Наведвальнікам было відаць толькі іх цёмныя вусці — адтуліны.
Аўтарства школы
правіць
Даследчыкі прыйшлі да высновы, што ўсе гарадзенскія цэрквы збудаваны за даволі кароткі адрэзак часу — каля 20 гадоў (у 1180-я гады) і што стваральнікам іх быў адзін чалавек. Па асаблівасцях канструкцыі можна прасачыць, як ад помніка да помніка расло майстэрства дойліда.
Так, Ніжняя царква, якая лічыцца адной з самых ранніх гродзенскіх пабудоў, аказалася не вельмі трывалай. У яе муроўцы не заўжды акуратна рабілі перавязку швоў, дэкаратыўныя шліфаваныя камяні былі вельмі вялікія і займалі амаль усю тоўшчу сцяны. У выніку муроўка яказалася не вельмі трывалая, і ўжо ў 1183 царква ў выніку прыроднай катастрофы разбурылася.
Барысаглебская царква — апошні твор майстра — падобных недахопаў пазбаўлена. Дэкаратыўныя валуны маюць памеры не больш за палову таўшчыні сцяны, перавязка швоў усюды дасканала вытрымліваецца. Галаснікі, уведзеныя ў муроўку, не толькі не аслаблялі канструкцыю, але наадварот, змяншалі цяжар сцен. Нават калі ў 1859 палова храма абвалілася ў Нёман, другая яго частка засталася і зараз трымаецца дастаткова надзейна.
Гісторык архітэктуры П. А. Рапапорт выказаў меркаванне, што гродзенскім дойлідам быў Пётр Міланег, які пазней стаў прыдворным архітэктарам кіеўскага князя. На гэтую думку даследчыка навяло падабенства некаторых кампазіцыйных і канструкцыйных прыёмаў кіеўскіх і гарадзенскіх цэркваў.
Знойдзеныя ў Гродне рэшткі цагляных муроў дазволілі П. Рапалорту звязаць іх будаўніцтва з пабудовай у 1199 Пятром Міланегам для князя Рурыка Расціславіча ў кіеўскім Выдубіцкім манастыры цаглянай сцяны, якая зараз не захавалася, але згадваецца ў пісьмовых крыніцах. У 1987 даследчык выказаў меркаванне, што Пётр Міланег пачаў сваю дойлідскую біяграфію ў Гродне. У якасці прыкладаў П. Рапапорт прыводзіў ужыванне каляровых шліфаваных камянёў у муроўцы фасадаў оўручскага храма, паліваных плітак у муроўцы фасадаў царквы Апосталаў у Белгарадзе, зрэзаныя знешнія вуглы Пятніцкай бажніцы ў Чарнігаве і мураваную сцяну Выдубіцкага манастыра. Усе пабудовы былі ўзведзены пад кіраўніцтвам знакамітага дойліда. П. Рапапорт лічыў, што разам з Міланегам у Кіеў пераехала і ўся гродзенская будаўнічая арцель.
У якасці падмацавання вышэйзгаданай гіпотэзы прыводзіцца факт ужывання галаснікоў у інтэр’ерах Васільеўскай царквы ў Оўручы і амфар у муроўцы чарнігаўскай Пятніцкай царквы, а таксама той факт, што некаторыя знакі на плінфах з гарадзенскіх пабудоў і з муроўкі чарнігаўскага Пятніцкага храма супадаюць.
Літаратура
правіць- А. А. Трусаў, В. Е. Собаль, Н. I. Здановіч. Стары замак у Гродне XI—XVIII стст.: Гіст.-археал. нарыс. Мінск: Навука і тэхніка, 1993. 152 с. ISBN 5-343-01429-1
- Археалогія Беларусі: энцыклапедыя. У 2 т. / [склад. Ю. У. Каласоўскі; рэдкалегія: Т. У. Бялова (гал. рэд.) і інш.]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2009. — Т. 1: А―К. — 496 с. — ISBN 978-985-11-0354-2.
- Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік / Беларус. Энцыкл.; Рэкал.: А. А. Воінаў і інш. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-078-5.
- Біяграфія гарадзенскіх вуліц. Ад Фартоў да Каложы. Калектыў аўтараў: А. Вашкевіч, А. Госцеў, В. Саяпін і інш. Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. 370 с. ISBN 978-93-61617-77-8
- Гродназнаўства. Гісторыя еўрапейскага горада. Калектыў аўтараў: Карнялюк В., Швед В. і інш. Гродна-Вроцлаў: Вроцлаўская навуковая друкарня, 2012. (Гарадзенская бібліятэка). ISBN 978-83-61617-85-3
- В. В. Швед, А. П. Госцеў, А. А. Дабрыян. Горадзен. Аповяды з гісторыі горада (10 ст. — сярэдзіна 16 ст.). Гродна, 1996. 60 с.
Спасылкі
правіць
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Гродзенская школа дойлідства
