Вікіпедыя

Дэжавю

Дэжавю або дэжа вю (фр.: déjà vu, МПА (фр.): [de.ʒa.vy] (i) — «ужо бачанае») — псіхічны стан, пры якім чалавек адчувае, што калісьці ўжо быў у падобнай сітуацыі або ў падобным месцы, аднак, адчуваючы такое пачуццё, звычайна не можа, нягледзячы на яго сілу, звязаць гэты «успамін» з канкрэтным момантам у мінулым[1]. Навука распазнае два тыпу дэжавю: паталагічны, звычайна асацыюецца з эпілепсіяй, і непаталагічны тып, характэрны для здаровых людзей, з якіх прыкладна дзве траціны мелі вопыт дэжавю. Людзі, якія больш падарожнічаюць або часта глядзяць фільмы, адчуваюць дэжавю часцей, чым іншыя. Частата ўзнікнення дэжавю памяншаецца з узростам.

Тэрмін упершыню выкарыстаны псіхолагам Эмілем Буаракам у 1876 годзе ў кнізе «Будучыня псіхічных навук» (фр.: L’Avenir des sciences psychiques)[1] (у англійскім перакладзе — The psychology of the future, бел.: «Псіхалогія будучыні»).

Праявы дэжавю правіць

Дэжавю нагадвае стан, які ўзнікае пры перачытванні даўно прачытанай кнігі ці паўторным праглядзе фільма, які вы раней глядзелі, але ўжо зусім забыліся, пра што ён. Чалавек, які знаходзіцца ў такім стане, не можа ўспомніць, што адбудзецца ў наступнае імгненне, але па ходзе падзей разумее, што ў дэталях бачыў гэтыя некалькі секунд у якасці рэакцыі на некалькі паслядоўных падзей. Уся сіла перажывання дэжавю складаецца ў адчуванні, нібы былі сотні варыянтаў, як мог прайсці гэты момант, аднак чалавек які знаходзіцца ў стане дэжавю палічыў за лепшае ўсе папярэднія дзеянні (правільныя або няправільныя для яго), у выніку якіх яму было «наканавана» апынуцца менавіта ў гэтай сітуацыі і ў гэтым месцы.

Уражанне ад дэжавю часам бывае такім моцным, што ўспаміны аб ім могуць захоўвацца гадамі. Аднак, як правіла, чалавеку не ўдаецца аднавіць у памяці ніякіх падрабязнасцяў аб тых падзеях, аб якіх, як яму здаецца, ён памятаў, калі адчуваў дэжавю.

Стан дэжавю суправаджаецца дэперсаналізацыяй: рэальнасць становіцца расплывістай і смутнай. Карыстаючыся тэрміналогіяй Фрэйда, можна сказаць, што наступае «дэрэалізацыя» асобы — быццам бы адмаўленне яе рэальнасці.

Паколькі дэжавю не атрымоўваецца выклікаць штучна, яго навуковы даследаванні абцяжараныя.

Навуковыя тлумачэнні правіць

Для тлумачэння феномену дэжавю навукоўцы вылучалі розныя гіпотэзы, некаторыя з іх адхілены, але ні адна яшчэ не даказаная[2].

Расшчапленне ўспрымання правіць

Адчуванне дэжавю можа паўстаць пры двайной спробе мозгу апрацаваць ўваходныя сігналы ад органаў пачуццяў. Першае ўспрыманне не дэталізавана, рассеяна або пагоршана, закрыта для свядомасці. Другая спроба, наступная адразу ж пасля першай, і выклікае пачуццё пазнавання, паколькі мозгам імгненне таму ўжо часткова атрыманы гэты кавалак інфармацыі[3].

Памылка кадавання правіць

Існуе меркаванне, што магчымай прычынай з’явы дэжавю можа быць змена спосабу кадавання часу галаўным мозгам. Пры гэтым працэс прасцей за ўсё ўявіць у выглядзе адначасовага кадавання інфармацыі як «сучаснасці» і як «мінулага» з адначасовым перажываннем гэтых працэсаў. У выніку адчуваецца адрыў ад рэчаіснасці.

Дэжавю — гэта памылка мозгу, які перабудоўвае кароткачасовую памяць у доўгатэрміновую і з-за гэтага прайгравае момант, які вы толькі што бачылі, у момант, які быў калісьці. Але ў рэальнасці гэты момант быў цяпер, і вы не ведаеце, што будзе далей.

Сны правіць

Сном таксама можна растлумачыць тое, што адбываецца з чалавекам падчас дэжавю; сувязь паміж гэтымі станамі мае тры адрозныя паміж сабой аспекты. Па-першае, у некаторых адчуванні падчас дэжавю прайграваюць сітуацыю, якая адбывалася ў сне[4], а не ў стане няспання. Так, 20 % рэспандэнтаў паведамілі, што іх вопыт дэжавю звязаны са снамі, а 40 % — пра сувязь як з сітуацыяй са сноў, так і з гіпатэтычнага мінулага[1]. Па-другое, людзі могуць адчуваць дэжавю, таму што ім сустрэліся некаторыя элементы з іх сноў[5][6]. Па-трэцяе, людзі могуць адчуваць дэжавю падчас сну, што звязвае дэжавю з яго частатой.

Сувязь з захворваннямі правіць

Дэжавю — досыць распаўсюджаная з’ява; даследаванні паказваюць, што да 97 % здаровых людзей адчувалі гэты стан па крайняй меры адзін раз у жыцці. У псіхічна здаровых людзей дэжавю з’яўляецца даволі рэдка (ад 2 да 4 разоў за шмат гадоў) і гэты стан мімалётны — доўжыцца лічаныя секунды[7].

Стан «дэжавю» найбольш моцна асацыяваны з скроневай эпілепсіяй. Гэты працэс уяўляе неўралагічную анамалію, звязаную з эпілептычным электрычным разрадам у галаўным мозгу, які выклікае моцнае адчуванне, што перажываная ў цяперашні час падзея або вопыт ужо былі перажытыя ў мінулым. Пры хваравітым варыянце дэжавю яно з’яўляецца нашмат часцей і доўжыцца на працягу некалькіх секунд, хвілін і, радзей, гадзін[7]. Пры гэтым суіснуюць два патоку свядомасці, з якіх адзін з’яўляецца хваравітым уяўленнем аб тым, што тое, што адбываецца — гэта ўспамін аб мінулым, а другі адлюстроўвае рэчаіснасць[7]. Дэжавю некаторымі даследчыкамі разглядаецца як сімптом парушэння самаўсведамлення[7].

У ранніх даследаваннях прадпрымаліся спробы ўсталяваць сувязь паміж дэжавю і псіхічнымі засмучэннямі, такімі як трывожнае засмучэнне, дысацыяцыйнае засмучэнне ідэнтычнасці і шызафрэнія, аднак даследчыкам не атрымалася выявіць якіх-небудзь карэляцый, якія з’яўляюцца каштоўнмі для дыягностыкі[1]. Ніякай асаблівай сувязі паміж дэжавю і шызафрэніяй выяўлена не было[8][9]. Даследаванне 2008 года паказала, што эпізоды дэжавю наўрад ці будуць з’яўляцца прычынай паталагічна-дысацыяцыйных праяў у будучыні[10].

Некаторыя даследаванні вывучалі генетычныя фактары пры разглядзе дэжавю. І хоць няма гена, звязанага з дэжавю, ген LGII на 10-я храмасоме вывучаецца на наяўнасць магчымай сувязі. Пэўныя разнавіднасці гена звязаны з лёгкай формай эпілепсіі і, з пэўнай верагоднасцю, дэжавю, нароўні з жамэвю, сустракаецца досыць часта падчас эпілептычнага прыступаў (такіх, як простыя парцыяльныя прыступы); такім чынам, у даследчыкаў ёсць падставы падазраваць наяўнасць сувязі.

Балючы варыянт дэжавю правіць

Прыкметы хваравітага, паталагічнага варыянту дэжавю апісаны І. С. Сумбаевым у 1945 годзе:

  • адчуванне шматразовасці дэжавю, калі чалавеку здаецца, што ён перажываў яго шмат разоў;
  • адчуванне сучаснасці як таго, што здарыцца ў будучыні;
  • замена наступных уражанняў папярэднімі з парушэннем паслядоўнасці «успамінаў сучаснасці»;
  • адчуванне, што дэжавю не ўзнікае ў самога хворага, а ў нейкага іншага чалавека;
  • інтэрпрэтацыя дэжавю як да перажытага ў «мінулым жыцці» альбо ў паралельным сусвеце;
  • спалучэнне дэжавю з галюцынацыямі, калі хворы адчувае, быццам такі ж голас ён чуў раней;
  • спалучэнне дэжавю з адчуваннем апярэджвання таго, што адбудзецца ў бліжэйшы час;
  • плынь успамінаў перарывіста, «штуршкамі»;
  • абсалютная ўпэўненасць хворага ў тым, што ў мінулым сапраўдная падзея ўжо мела месца;
  • незвычайная структура ўспамін мінулага, калі хворы, на прыклад, рэальных людзей успрымае як вобразы нейкіх іншых людзей, якіх бачыў раней;
  • неаднаразовае паўтарэнне дэжавю па тыпу рэхамнезіі.

Фармакалогія правіць

Некаторыя лекі павялічваюць верагоднасць ўзнікнення дэжавю. У прыватнасці, такі эфект можа назірацца пры сумесным прыёме амантадына і фенілпрапаналаміна (лекі ад прастуды). У ходзе даследаванняў навукоўцы прыйшлі да высновы, што такое магчыма дзякуючы гіпер-дафамінэргічнаму ўздзеянню ў медыяльных скроневых абласцях мозгу[11].

Аналагічныя з’явы правіць

  • Аналагічныя з’явы: ужо перажытае (фр.: déjà vécu, дэжа векю) ці ўжо адчутае (déjà éprouvé, дэжа эпрувэ), ужо чутае (déjà entendu, дэжа антандзю), ужо прадуманае (déjà pensé, дэжа панса), ужо зробленае (déjà fait, дэжа фе), ужо знанае (déjà su, дэжа сю), ужо жаданае (déjà voulu, дэжа вулю), ужо расказанае (déjà raconté, дэжа раконтэ), ужо выпрабаванае (вульг.) (фр.: déjà baisée, дэжа безэ).
  • Супрацьлеглыя тэрміны:
    ніколі не бачанае, жамэвю або жамэ вю (jamais vu) — стан, пры якім чалавек у звыклай абстаноўцы адчувае, што ён тут ніколі не быў, і ўспрымае твары, прадметы і абстаноўку як бы ўбачанымі ў першы раз;
    ніколі не перажытае (jamais vécu, жамэ векю) або ніколі не адчутае (jamais éprouvé, жамэ епруве) — успрыманне падзей, як упершыню;
    ніколі не чутае (jamais entendu, жамэ антандзю)[12];
    ніколі не знанае (jamais su, жамэ сю) — стан, пры якім не могуць быць прайграныя добра засвоеныя раней веды, падзеі, тэксты і да таго падобнае[12].

Зноскі

  1. ↑ а б в г Brown 2004.
  2. ↑ Stierwalt 2019.
  3. ↑ Ross, Brian H. The psychology of learning and motivation. — L.: Academic, 2010. — Vol. 53. — ISBN 9780123809063.
  4. ↑ Курган А. А. 2010.
  5. ↑ Наталья Александрова. Воспоминания из непрожитых жизней (руск.). Журнал «Вокруг света» (2 ліпеня 2008). Архівавана з першакрыніцы 21 ліпеня 2008. Праверана 16 ліпеня 2008.
  6. ↑ Bernard Zuger The time of dreaming and the Déjà Vu(англ.) // Comprehensive Psychiatry : журнал. — 1966. — June — Vol. 7. — P. 191—196. — DOI:10.1016/S0010-440X(66)80014-7
  7. ↑ а б в г Жмуров В. А. Большая энциклопедия по психиатрии. — 2-е изд.
  8. ↑ Adachi T, Adachi N, Takekawa Y, Akanuma N, Ito M, Matsubara R, Ikeda H, Kimura M, Arai H Déjà vu experiences in patients with schizophrenia(англ.) // Comprehensive Psychiatry : журнал. — 2006. — Vol. 47. — P. 389–393. — ISSN 0010-440X. — DOI:10.1016/j.comppsych.2005.12.003 — PMID 16905402.
  9. ↑ Adachi N, Adachi T, Akanuma N, Matsubara R, Ito M, Takekawa Y, Ikeda H, Arai H Déjà vu experiences in schizophrenia: relations with psychopathology and antipsychotic medication // Comprehensive Psychiatry. — 2007. — Vol. 48. — P. 592–596. — ISSN 0010-440X. — DOI:10.1016/j.comppsych.2007.05.014 — PMID 17954146.
  10. ↑ Adachi, Naoto; Akanuma, Nozomi; Akanu, Nozomi; Adachi, Takuya; Takekawa, Yoshikazu; Adachi, Yasushi; Ito, Masumi; Ikeda, Hiroshi Déjà vu experiences are rarely associated with pathological dissociation(англ.) // The Journal of Nervous and Mental Disease : журнал. — 2008. — Май — Vol. 196. — P. 417–419. — ISSN 1539-736X. — DOI:10.1097/NMD.0b013e31816ff36d — PMID 18477885.
  11. ↑ Taiminen T., Jääskeläinen S. Intense and recurrent déjà vu experiences related to amantadine and phenylpropanolamine in a healthy male(англ.) // Journal of Clinical Neuroscience. — 2001. — Vol. 8. — P. 460–462. — DOI:10.1054/jocn.2000.0810 — PMID 11535020.
  12. ↑ а б Стоименов Й. А., Стоименова М. Й., Коева П. Й. и др. Психиатрический энциклопедический словарь. — К.: МАУП, 2003. — С. 325. — 1200 с. — ISBN 966-608-306-X.

Літаратура правіць

Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Дэжавю&oldid=4628110"