Паўстанне Кенесары Касымава
Паўстанне Кенесары Касымава 1837—1847 гг. — самае працяглае і буйнае ў XIX стагоддзі нацыянальна-вызвольнае паўстанне ў Казахстане пад кіраўніцтвам хана Кенесары Касым-улы супраць Расійскай Імперыі.
| Паўстанне Кенесары | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Казахскія паўстанні | |||
 | |||
| Дата | 1837-1847 | ||
| Месца | сучасны Казахстан | ||
| Прычына | ліквідацыя ханства | ||
| Вынік | перамога царскіх войскаў | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
Перадгісторыя правіць
Да сярэдзіны 18-га стагоддзя Казахскае ханства падпадала пад шматлікім набегам джунгараў. З-за таго, што землі Казахскага ханства распасціраліся ад Алтая на ўсходзе да ракі Урал на захадзе, ад ракі Ішым на поўначы да сучаснага Ташкента на поўдні, казахскі народ перажываў цяжкасці з адпорам набегаў джунгар. У выглядзе парадку жыцця, які склаўся гістарычна ў сувязі геаграфічным размяшчэннем, умовамі прыроды, казахі галоўным чынам займаліся гавядніцтвам у паўночных, усходніх, заходніх і цэнтральных, паўднёва-усходніх рэгіёнах, у паўднёвых рэгіёнах у выглядзе кліматычных умоў займаліся гавядніцтвам. Разрозненым казахам цяжка было спехам памкнуцца і весці войны. Гэтак жа з тае прычыны, што казахі самі па сабе былі міралюбны народ, ніколі не здзяйснялі набегі на суседнія краіны і тэрыторыі, не мелі прэтэнзій да земляў суседзяў. Казахі ў 1731 годзе ў Анракайскай бітве агульнымі высілкамі далі адпор джунгарам, іх наступ быў спынены і яны былі разгромлены. У сярэдзіне 18 стагоддзя запалілася зорка вялікага казахскага палкаводца і палітычнага дзеяча Абылай хана, які змог трымаць баланс паміж Расійскай імперыяй і Цыньскай імперыяй, не прымаў падданства ні ў той, ні ў іншай дзяржавы. Таксама менавіта ў перыяд кіравання Абылай хана Цынская імперыя, асцерагаючыся набегаў з боку занадта агрэсіўных джунгараў на свае паўночныя тэрыторыі, здзяйсняе паход на Джунгарскую дзяржаву, цалкам разбівае іх, рэшткам джунгар Расійская імперыя ласкава падае прытулак і сховішча, таксама просіць Абылай хана не нападаць на іх караван і даць ім прайсці па тэрыторыі казахаў. Пасля смерці Абылай хана Расійская імперыя працягнула палітыку каланізацыі, раз'яднання казахаў і па захопе найболей урадлівых земляў, паш, выганаў для скаціны, што ўрэшце прывяло да шматлікіх паўстанняў і войн з боку казахаў, Усе гэтыя паўстанні жорстка душыліся карнымі войскамі імператараў, аулы выпальваліся, сілком адбіралі скаціна і землі. Адной з самых найболей значных падзей таго часу было вайна супраць каланізатараў пад кіраўніцтвам Кенесары хана, які нягледзячы на тэхналагічную адсталасць свайго войска, смог зацята ваяваць прыблізна дзесяць гадоў супраць карнікаў.
Прычыны правіць
Палітычныя пагляды Кенесары фармаваліся ў цяжкія гады 1-й чвэрці XIX стагоддзя, калі Расійская імперыя ўсё больш пракрадалася ў глыб казахскіх стэпаў. Каланізацыя выклікала масавыя пратэсты казахаў. На чале народных антыкаланіяльных выступаў усталі актыўныя прадстаўнікі казахскай чынгізідскай шляхты. Менавіта ў гэты перыяд у ходзе нацыянальна-вызвольнага змагання казахаў (20—30-я гады XIX стагоддзя) Кенесары высунуўся ў палітычныя лідары свайго народа. У гэтыя гады ён прымаў актыўны ўдзел у руху, узначаленым яго братам Саржанам[1].
У 1822 годзе імператар Аляксандр I выдае ўказ пра ўвядзенне распрацаванага М. М. Спяранскім «Статута пра сібірскіх кіргізаў», якім ліквідавалася ханская ўлада ў казахскіх жузах. Наступныя праўныя рэформы пазбывалі мясцовую ўладу ў асобе шляхты і ханаў якіх-небудзь праў на падатковыя зборы і самакіраванне. Усе гэтыя правы і паўнамоцтвы перадаваліся рускім уладам. У кампетэнцыю акруговых загадаў, гэтак жа перадаваліся правы на збор ясака (пошліны) з гандлёвых караванаў. Часцяком, загады воласцей у Малодшым жузе, парушалі маршруты вандраванні казахскіх родаў, што гэтак жа выклікала незадаволенасць качэўнікаў. Кенесары і казахская шляхта сталі перашкаджаць уводзінам новай сістэмы адміністрацыйнага кіравання і далейшай экспансіі Расійскай Імперыі. Галоўныя прычыны паўстання — каланіяльная палітыка царызму ў Казахстане, ліквідацыя ханскай улады ў сярэднім жузе і ўвядзенне расійскай сістэмы адміністрацыйнага кіравання.
Крыніцы правіць
Літаратура правіць
- Кенесары Касымова восстание // Казахстан. Национальная энциклопедия (руск.). — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. III. — ISBN 9965-9746-4-0.