Паўстанне Сырыма Датава
Паўстанне Сырыма Датава (Датулы) — паўстанне казахаў Малодшага жуза 1783—1797 гадоў пад правадырствам Сырыма Датава.
| Паўстанне Сырыма Датыва | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Казахскія паўстанні | |||
| Дата | 1783-1797 | ||
| Месца | сучасны Казахстан | ||
| Прычына | зямельная спрэчка, несправядлівая плата казахаў казакам | ||
| Вынік | Падаўленне паўстання | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
Нацыянальны рух казахаў пад правадырствам Сырыма Датава быў непасрэдна злучана з пачаткам спроб урада рэгуляваць унутранае жыццё падуладных казахскіх родаў. Фактычна бурныя падзеі ў Малодшым жузе ў канцы XVIII стагоддзя былі водгаласам Сялянскай вайны Пугачова, у якой прынялі актыўны ўдзел башкіры і частка казахскіх родаў. У першы момант, для таго каб зменшыць напал пугачоўшчыны, Кацярына II пайшла на даволі вялікія саступкі, злучаныя з дазволам выкарыстання традыцыйных месцаў вандровак, рачных і азёрных угоддзяў, аднятых у сувязі з пашырэннем Уральскага, Арэнбургскага і Сібірскага казачых войскаў, арганізацыяй пагранічных ліній на Урале і Іртышы. Указам 7 лістапада 1775 года Калегія замежных спраў дазволіла казахам выкарыстанне паш у міжрэччы Урала і Волгі, на беразе Каспійскага мора, на правым беразе Іртыша. Але гэтыя дзеянні давяліся насуперак з ужо распачатымі мерамі па каланізацыі дадзеных тэрыторый, фактычна гэтыя землі або ўжо былі заняты пад казацкія хутары і казённыя раллі, або былі запланаваны пад такія. У 1782 годзе быў выдадзены Указ з тлумачэннем, што ў выпадку перагона скаціны на паказаныя землі, папярэдне патрэбна аплата за іх «найманне». Але і гэта мера здалася недастатковай, у прыватнасці ўральскія казакі выявілі ініцыятыву, запатрабаваўшы падаванні аманатаў (закладнікаў) пры праходзе праз тэрыторыю, што кантралявалася войскам, а потым кіраванне войска і зусім забараніла казакам здачу зямлі ўнаймы, то бок фактычна забаранілі пераход казахаў за Урал, на «ўнутраны бок». У адказ рушыла ўслед сапраўднае паўстанне, шматлікія набегі на фарпосты і ўмацаванні, зваротныя карныя экспедыцыі.
У Малодшым жузе ў гэты ж час адбываліся і ўнутраныя звады. Пасля пераходу пад расійскае заступніцтва значэнне ханскай улады ўпала, вертыкальная феадальная піраміда хан — султаны — радавыя старшыны рассыпалася, кожны з кіраўнікоў родаў імкнуўся самастойна дамовіцца з памежнай і цэнтральнай адміністрацыяй. Для знішчэння паўсталай анархічнай блытаніны, арэнбургскі генерал-губернатар Ігельстром прапанаваў скліканне з'езда старшын, адмысловага стэпавага парламента. Але пасля таго, як галовай з'езда быў абраны Сырым Датаў[1], а сам ён стаў напамінаць шляхецкі Сойм, у 1789 годзе Ігельстром аддаў перавагу аднаўленню ханскай улады[2], што прывяло да ўзмацнення ўнутранага супрацьстаяння і адкрытага непадпарадкавання рускай адміністрацыі, узросту ліку нападаў на памежныя лініі, поўнаму прыпынку гандлю з Сярэдняй Азіяй цягам усіх 1790-х гадоў. Толькі да 1797 года шляхам шматлікага гандлю са старшынамі, султанамі атрымалася ўлагодзіць большасць казахскіх родаў і паўстанне пайшла на спад. Сырым Датаў быў змушаны адвандраваць у землі Хівінскага ханства.