Сыхэюань
Сыхэюань (кіт.: 四合院) — традыцыйны кітайскі будынак. Сі (四) перакладаецца як «чатыры», гэта значыць чатыры будынкі, хэ (合) — спалучэнне, саюз, юань (院) — двор. Па прынцыпе сыхэюань будаваліся не толькі кітайскія дамы, але таксама манастыры, імператарскія палацы і установы.
Гісторыя
правіцьПаводле археалагічных дадзеных, першыя дамы сыхэюань з’явіліся яшчэ ў эпоху Заходняй Чжоу. У старажытнасці ўвесь дом сыхэюань займала адна вялікая сям’я, якая складалася з некалькіх пакаленняў. Будынак сімвалізаваў яе багацце і росквіт. У простых сем’ях кожны будынак у сыхэюань складаўся з аднаго пакоя. У багатай сям’і ў кожным будынку магло быць некалькі пакояў. Гэта адбілася і ў мове: слова фан-цзы (房子) азначае як будынак, так і пакой.
Канфуцыянскія нормы выразна паказвалі, дзе павінен пражываць той ці іншы член сям’і. У вялікім доме для сям’і з некалькіх пакаленняў, у цэнтральнай частцы галоўнага дома жыў старэйшы кіраўнік сям’і, у правай частцы галоўнага дома (усходняй) — жонка гаспадара дома, у левай (заходняй) — наложніца. Усходні флігель займаў старэйшы сын і яго жонкі, заходні флігель — малодшы сын са сваёй сям’ёй. Калі ў сям’і быў дарослы ўнук, то ён жыў у доме насупраць галоўнага (паўднёвым). Незамужнія дочкі, якім правілы прыстойнасці забаранялі мець зносіны з староннімі, жылі ў заднім доме.
Пасля ўтварэння КНР шматлікія дамы сыхэюань ператварыліся ў так званыя «двары з вялікай цеснатой» (大杂院) або трушчобы сыхэюань (накшталт савецкіх камуналак), у якіх пражывала некалькі сем’яў, па адной у кожным будынку-пакоі. Для павелічэння жыццёвай прасторы шчыльна забудоўваліся панадворкі. Сур’ёзная праблема старых сыхэюань у тым, што ў іх звычайна адсутнічаюць сучасныя бытавыя зручнасці, у тым ліку прыбіральні. Аднак жыхары не спяшаюцца пакідаць свае цесныя жытлы. У такіх дамах жывуць на працягу многіх пакаленняў. Паміж суседзямі ўсталёўваюцца цесныя, амаль роднасныя адносіны.
У пачатку 1970-х гадоў навукоўцамі ў Пекінскім хутуне Хоўінфан (后英房胡同) былі выяўленыя руіны старадаўняга дома сыхэюань эпохі Юань.
Калі пачаўся бурны эканамічны рост у Кітаі ў 1990-х гадах, гэта прывяло да яшчэ большай цеснаты насельніцтва ў раёнах традыцыйнай забудовы. У многіх гарадах муніцыпальныя ўлады прынялі рашэнне аб зносе старых кварталаў і будаўніцтве на іх месцы сучасных шматпавярховых дамоў.
Па дадзеных праграмы ААН па населеных пунктах на 2008 год, у Пекіне налічвалася каля 400000 традыцыйных дамоў сыхэюань. Сярод іх каля 500 маюць гістарычнае і культурнае значэнне. Большасць з іх былі пабудаваны ў эпоху Цын.
Некаторыя сыхэюань зараз займаюць музеі і мемарыяльныя дамы, у прыватнасці тыя, дзе жылі пісьменнік Лу Сінь, драматург і празаік Лао Шэ, пісьменнік і першы прэзідэнт Кітайскай акадэміі навук Го Можо, кітайскі пісьменнік, гісторык і грамадскі дзеяч Маа Дунь, кітайскі акцёр пекінскай оперы Мэй Ланьфан і многія іншыя.
У апошні час кітайскія будынкі там, дзе дазваляе плошча свабоднай зямлі, зноў сталі будаваць у традыцыях сыхэюань. Зрэшты з’явіліся новыя будаўнічыя матэрыялы, забяспечаны ўсе бытавыя зручнасці. У рамках праграмы экалагічнай мадэрнізацыі такія дамы нярэдка абсталююць сонечнымі батарэямі.
Будаўніцтва
правіцьАбавязкова будаваўся ў адпаведнасці з прынцыпамі кітайскай геамантыі (фэн-шуй). Ні адзін элемент у ім не быў выпадковым. Усё мела свае значэнне ў адпаведнасцю з вучэннем пра пяць элементаў, гарманізуючы навакольную прастору і жыццё чалавека. Правільна пабудаваны дом спрыяў поспеху і даўгалеццю свайго гаспадара і членаў яго сям’і.
Апісанне
правіць
Будынкі сыхэюань Пекіна лічацца класічным узорам. У іншых раёнах Кітая ў залежнасці ад кліматычных умоў, даступнага будаўнічага матэрыялу, мясцовых традыцый існавалі свае тыпы дамоў, як правіла, варыяцыі сыхэюань.
У найпростым варыянце сыхэюань ўяўляе сабой чатырохкутны двор, арыентаваны па баках свету, па перыметры якога пабудавана 4 аднапавярховых будынкі са звернутымі ўнутр вокнамі. У залежнасці ад памераў сям’і і яе дабрабыту існавалі шматлікія варыяцыі з захаваннем агульнай структуры.
У багатых дамах, палацах або манастырах магло быць некалькі двароў, звязаных адзін з адным разнастайнымі праходамі і пераходамі. Як правіла, новыя двары, калі дазваляла свабодная зямля, прыбудоўваліся з заходняга і ўсходняга боку. Двары ў манастырах звычайна былі выцягнутыя па лініі поўнач-поўдзень.
Вонкавыя сцены традыцыйных кітайскіх дамоў маюць маленькія вокны ці не маюць іх зусім. Звонку прыкметныя толькі сцены з прыбранымі варотамі ў двор. Уваход у сыхэюань звычайна размяшчаецца ў паўднёва-ўсходнім баку будынка, што лічыцца спрыяльным знакам. Ён называецца дамень (大门) — вялікія, або галоўныя вароты. Іншая іх назва — чжаймэнь (宅门), то ёсць вароты ў рэзідэнцыю. У палацах князёў яны складаліся з пяці праёмаў, з якіх адкрываліся трое цэнтральных. Часта перад галоўнымі варотамі ўсталёўвалі фігуры львоў або іх падабенства, якія выконвалі функцыі ахоўнікаў.
Каля багатых дамоў ставілі спецыяльныя тумбы, каб было зручна садзіцца ў сядло. Акрамя таго, над дзвярыма пісалі добрыя пажаданні: іерогліфы «даўгалецця», «шчасця», «выканання жаданняў» і гэтак далей.
Галоўныя вароты вядуць у невялікі квадратны дворык, які, у сваю чаргу, вядзе да вузкага вонкавага двара ваюань (外院). Па цэнтры паўночнай сцяны размяшчаюцца прыбрана аздобленыя другія вароты эрмень (二门), прайшоўшы праз якія можна трапіць ва ўнутраны двор неюань (内院). У невялікіх сядзібах знешні двор мог адсутнічаць, галоўныя вароты адразу вялі праз невялікі дворык ва ўнутраны двор.
За другімі варотамі знаходзіцца экран інбі (影壁) — даслоўна «сцяна адлюстраванняў», або"сцяна ценяў". Ён абараняе жыллё ад старонніх поглядаў і злых духаў. Амаль усе вароты і праходы ўладкованыя такім чынам, што чалавек практычна ніколі не бачыць анфіладу памяшканняў, погляд пастаянна ўпіраецца ў сцяну або экран, увесь час трэба паварочваць. Дзякуючы гэтаму нават на вельмі невялікай тэрыторыі ствараецца ілюзія вялікай напоўненай прасторы.
Насупраць уваходу, з паўночнага боку сядзібы размяшчаецца галоўны дом — чжэнфан (正房), прызначаны для пражывання кіраўніка сям’і з жонкай і, калі ёсць, наложніцамі. Калі сям’я была багатай, то галоўны дом мог складацца з трох, пяці і нават сямі пакояў. У гэтым выпадку, у цэнтральным пакоі, які называўся тан’у (堂屋) або чжунтан (中堂), ладзілі алтар для пакланення продкам. Тут жа збіралася ўся сям’я, прымалі ганаровых гасцей. У невялікіх дамах з двух бакоў ад галоўнай залы звычайна знаходзяцца спальня і кабінет.
Галоўны дом звычайна самы вялікі ў сядзібе. Дзякуючы таму, што вокны галоўнага дома выходзяць на поўдзень, ён атрымлівае больш за ўсё цяпла і святла. Асабліва гэта важна зімой.
У Пекіне з паўночнага боку галоўнага дома мог быць прыбудаваны яшчэ адзін пакой. Такая прыбудова называецца лааху вейба («хвост тыгра» — 老虎 尾巴). З заходняга і ўсходняга бакоў галоўнага дома часта прыбудоўваліся флігелі, якія называюцца эрфан («пакоі-вушы» 耳房), паколькі нагадваюць вушы на галаве чалавека. Часам ззаду, калі дазвалялі памеры ўчастка, разбівалі невялікі сад.
Будынкі з заходняга і ўсходняга боку называюцца сянфан (флігелі 廂房). Яны атрымліваюць менш сонечнага святла, чым галоўны дом. Тут жылі малодшыя члены сям’і і іншыя сваякі. Да іх таксама маглі прыбудоўвацца «пакоі-вушы».
Дом з паўднёвага боку называецца даацзофан («пакой насупраць сядзення» 倒座房), у якім згодна з традыцыяй, гаспадар сядзеў са звернутым на поўдзень тварам. Паколькі вокны ў ім глядзяць на поўнач, ён атрымлівае мінімальную колькасць сонечнага святла. Там прымалі наведвальнікаў, елі, вучыліся. Там жа маглі знаходзіцца памяшканні для слуг.
Ззаду галоўнага будынка нярэдка будавалі задні дом — хоучжаафан (后罩房). Як правіла, ён ніжэй галоўнага дома, але сустракаюцца варыянты двухпавярховых будынкаў. Там жылі незамужнія дочкі і служанкі.
Будынкі звычайна злучаюцца галерэямі (廊 лан), якія выконваюць не толькі дэкаратыўныя, але і ўтылітарныя функцыі, абараняючы сцены дома і яго насельнікаў ад сонца і дажджу. У цёмны час сутак у іх запальвалі лямпы, якія адкідвалі святло ў сад. Паміж галерэяй і сцяной у кутах дома часта ладзілі мініяцюрныя сады з камянямі і бамбукам.
У сядзібе маглі знаходзіцца іншыя флігелі, якія называліся цюньфан (群房). Звычайна яны будаваліся з заходняга ці ўсходняга боку сыхэюань. Там размяшчаліся кухні, а таксама жылі слугі.
У дварах сыхэюань уладкоўваліся невялікія сады. Самым прыбраным быў унутраны двор перад галоўным домам, дзе спрабавалі хоць бы ў мініяцюры ўзнавіць усе неабходныя элементы кітайскага саду: каменную горку або асобныя камяні мудрагелістай формы, вадаём, карлікавыя дрэвы, кветкі. Часта ставілі каменныя басейны, у якіх плавалі залатыя рыбкі. Калі дазваляла прастора, то ўнутры маглі яшчэ пабудаваць галерэі, якія падзялялі прастору. Сад унутры сыхэюань ператвараўся ў гасціную або некалькі пакояў пад адкрытым небам, дзе ўсе члены сям’і збіраліся разам у вольны час. А пакоі, у сваю чаргу, адкрываліся насустрач саду, з’яўляючыся яго працягам.
Значэнне
правіцьСтруктура сыхэюань выконвала важныя ахоўныя функцыі. Жыццё сям’і адбывалася ўнутры замкнёнай прасторы, прыхаваная ад старонніх вачэй. Паўночныя і заходнія сцены, як правіла, былі глухімі і вышэйшымі за іншыя, абараняючы дом ад халодных вятроў і пылавых бур, асабліва частых на поўначы краіны.
Загнутыя дагары карнізы адводзілі дажджавую ваду ад падмурка, хоць лічылася, што яны, у першую чаргу, не даюць трапіць у дом злым духам, адкідаючы іх далей, нібы па трампліне. Тоўстыя крытыя чарапіцай дахі захоўвалі цяпло зімой і забяспечвалі прахалоду летам.
У розных правінцыях Кітая сыхэюань мелі свае асаблівасці. Так, у паўночна-заходніх правінцыях (Ганьсу або Цынхай) сцены будавалі значна вышэй, чым у Пекіне, а дамы мацней выцягнутыя па лініі поўнач-поўдзень, каб абараніць жылыя памяшканні ад халодных вятроў і пылавых бур, якія прыходзяць з пустыняў на паўночным захадзе. У правінцыі Сычуань і на далей на поўдзень, наадварот, будынкі мацней выцягнутыя з усходу на захад, каб яркае сонца не так моцна выгравала двор. На паўночным усходзе Кітая, дзе шмат зямлі і досыць халодны клімат, унутраныя двары вялікія, каб атрымліваць больш сонечнага святла.
Многія дамы сыхэюань знаходзяцца ў цэнтральных гістарычных раёнах горада. Гэта дазваляе лёгка адкрыць сваю ўласную справу і атрымаць прыбытак. Часта такія сядзібы перарабляюць пад гатэлі і рэстараны, ці проста здаюць пакоі ў арэнду.
Кошт
правіцьСыхэюань на рынку нерухомасці каштуюць вельмі дорага. Цэны пачынаюцца прыкладна ад 7 000 юаняў за 1 м². У раёнах Дунчэн і Сычэн цэны пачынаюцца ад 40 000 юаняў за квадратны метр, а ў Шычахай могуць дасягаць 100 000—150 000 юаняў за квадратны метр. Так, напрыклад, у 2005 годзе сыхэюань плошчай 2000 метраў у Шычахай быў прададзены за 6 млн долараў.