Сістэма права

Сістэма права — гэты ўнутраны строй структурных элементаў права.

Складаецца з трох асноўных кампанентаў: нормы права, інстытуты права, галіны права. Могуць быць таксама вылучаны субінстытуты і падгаліны.

Галіна права з'яўляецца найбольш буйным элементам у сістэме права. Яе ўтварае сукупнасць нормаў права, якія рэгулююць якасна аднастайную групу грамадскіх адносін, яна характарызуецца своеасаблівасцю прадмета і метаду прававога рэгулявання. Калі прававы інстытут рэгулюе від грамадскіх адносін, то галіна — род грамадскіх адносін.

Такім чынам, для дзялення права на галіны выкарыстоўваюцца галоўным чынам два крытэрыі — прадмет і метад прававога рэгулявання. Па гэтых крытэрыях і адрозніваюць адну галіна права ад іншай.

Прававы інстытут увасабляе сабой адасобленую групу юрыдычных нормаў, якія рэгулююць якасна аднастайныя грамадскія адносіны ўнутры адной галіны права альбо на іх стыку. Некалькі блізкіх па характары рэгулявання прававых інстытутаў ўтвараюць падгаліну права. Напрыклад, у складзе грамадзянскага права вылучаюць аўтарскае, жыллёвае, патэнтнае права, у складзе фінансавага права вылучаецца падгаліна падатковага права.

Прадмет прававога рэгулявання

Прадметам прававога рэгулявання прынята лічыць грамадскія адносіны, якія рэгулююцца дадзенай сукупнасцю нормаў права. Кожнай галіне адпавядае свой ​​прадмет рэгулявання, інакш кажучы, кожная галіна адрозніваецца прадметнай своеасаблівасцю, спецыфікай рэгуляваных грамадскіх адносін. Прадмет рэгулявання складаецца аб'ектыўна і не залежыць ад меркавання заканадаўца. Не любыя грамадскія адносіны могуць выступаць прадметам прававога рэгулявання. Неабходна, каб гэтыя адносіны адрозніваліся, па-першае, устойлівасцю і паўтаральнасцю; па-другое, зацікаўленасцю грамадства і дзяржавы ў тым, каб гэтыя адносіны існавалі менавіта ў прававой форме і падлягалі прававой абароне з боку дзяржавы, па-трэцяе, здольнасцю да знешняга кантролю , напрыклад, з боку судовых, адміністрацыйных органаў. Так, унутраныя сямейныя адносіны, як правіла, не паддаюцца вонкаваму кантролю, таму іх цяжка ўрэгуляваць нормамі права.

Метад прававога рэгулявання

Метад прававога рэгулявання — гэта абумоўлены прадметам спосаб ўздзеяння права на грамадскія адносіны. Метады прававога рэгулявання характарызуюцца трыма акалічнасцямі: а) парадкам ўстанаўлення суб'ектыўных правоў і абавязкаў суб'ектаў грамадскіх адносін; б) сродкамі іх забеспячэння (санкцыямі); в) ступенню самастойнасці (меркавання) дзеянняў суб'ектаў. У адпаведнасці з гэтымі крытэрыямі ў юрыдычнай навуцы вылучаюць два галоўных метаду прававога рэгулявання: імператыўны і дыспазітыўны.

Імператыўны метад (яго яшчэ называюць аўтарытарным, уладным) заснаваны на падпарадкаванасці, субардынацыі ўдзельнікаў грамадскіх адносін. Гэтым метадам жорстка рэгулююцца паводзіны (дзеянні) суб'ектаў, яны, як правіла, ставяцца ў няроўнае становішча, напрыклад, — грамадзянін і адміністрацыйны орган. Гэты метад характэрны для крымінальнага, адміністрацыйнага, падатковага права.

Дыспазітыўны метад (аўтаномны), усталёўваючы правы і абавязкі суб'ектаў, адначасова дае ім магчымасць выбраць варыянт паводзін або дадаткова сваім пагадненнем ўрэгуляваць свае ўзаемаадносіны. Гэты метад ўласцівы грамадзянскай, сямейнаму, працоўнаму праву. Сярод галін права вылучаюць і комплексныя галіны, якія для рэгулявання грамадскіх адносін выкарыстоўваюць камбінаванне розных метадаў і маюць складаны, шматаспектны прадмет рэгулявання. Напрыклад, да комплексных галін адносяць у цяперашні час аграрнае права. У яго прадмет ўключаюцца зямельныя, маёмасныя, працоўныя, а таксама арганізацыйна-кіраўніцкія адносіны ў сферы сельскагаспадарчай дзейнасці. А паколькі прадмет ўключае разнастайныя грамадскія адносіны, то ў гэтай галіне прымяняецца як імператыўны, так і дыспазітыўны метады, а таксама дадатковы метад — каардынацыі ў арганізацыйна-кіраўніцкіх адносінах.

Класіфікацыі сістэмы права

Галіны матэрыяльнага і працэсуальнага права

У сістэме права вылучаюць таксама галіны матэрыяльнага і працэсуальнага права. Галіны матэрыяльнага права аказваюць непасрэднае ўздзеянне на грамадскія адносіны. Большасць галін ставіцца да катэгорыі матэрыяльнага права (крымінальнае, дзяржаўнае, прадпрымальніцкае, сямейнае і інш.) Працэсуальнае права рэгулюе парадак, працэдуру ажыццяўлення правоў і абавязкаў бакоў. У цяперашні час вылучаюць крымінальна-працэсуальнае, грамадзянскае працэсуальнае права, арбітражны працэс. Працэсуальныя нормы існуюць практычна ў любой галіне, але не ўсе з іх вылучаюцца ў самастойную галіну. Бліжэй за ўсё да выдзялення — нормы адміністрацыйнага працэсу. Абедзве сістэмы галін цесна звязаныя, хоць працэсуальнае абслугоўвае матэрыяльнае права.

Прыватнае і публічнае права

Сістэма права ўключае ў сябе галіны публічнага і прыватнага права. З часу дзеяння рымскага права было прынята адносіць да галін публічнага права тыя з іх, дзе прысутнічаюць інтарэсы дзяржавы, а да прыватнага — галіны, дзе пануюць інтарэсы прыватных асоб, грамадзян, асобнай асобы, аб'яднанняў людзей. Да галін публічнага права адносяць дзяржаўнае, адміністрацыйнае, фінансавае, крымінальнае і іншыя, а да прыватнага права — грамадзянскае, сямейнае, гандлёвае, працоўнае. Прыватнае права заклікана абслугоўваць патрэбы людзей, якія вынікаюць з маёмасных і асабістых немаёмасных адносін.

Унутрыдзяржаўнае права і міжнароднае права

Нарэшце, вылучаюць унутрыдзяржаўнае (альбо нацыянальнае) права і міжнароднае права. Да нацыянальнага праве прынята адносіць сукупны масіў галін, якія рэгулююць адносіны ўнутры гэтай дзяржавы і адрозніваюцца своеасаблівасцю нацыянальных, гістарычных, культурных асаблівасцяў пэўнага народа. Міжнароднае ж права канцэнтруе сукупны вопыт чалавечай цывілізацыі і з'яўляецца вынікам ўзгаднення волі суб'ектаў міжнароднага зносін галоўным чынам — дзяржаў.