Тэорыя гвалту

Тэорыя гвалту — адна з пашыраных тэорый паходжання дзяржавы і права. Найболей бачныя яе прыхільнікі — нямецкі філосаф і эканаміст Яўген Дзюрынг (1833—1921), польскі сацыёлаг і дзяржавазнавец Людвіг Гумпловіч (1838—1909), Карл Каўцкі (1854—1938) і іншыя. Асноўны прынцып тэорыі гвалту палягае ў тым, што галоўная прычына ўзнікнення дзяржавы і права ляжыць не ў сацыяльна-эканамічным развіцці грамадства і ўзнікненні класаў, а ў заваёве, гвалце, заняволенні адных плямён іншымі (г.зн. злучана з фактарамі вайскова-палітычнага характару).

Выточны фактар узнікнення дзяржавы вынікае шукаць у наўпростай палітычнай сіле. Грамадства, па думцы Е.Дзюрынга, складаецца сама меней з двух чалавек. Дзве чалавечыя волі цалкам роўныя адзін аднаму, і ніводная з іх не можа падаць іншай ніякіх дадатных вымогаў. Пры такім становішчы справы, калі грамадства складаецца з двух роўных асобаў, няроўнасць і рабства немагчымая. Для тлумачэння паходжання дзяржавы Дзюрынг вобразна прыцягвае трэцяга чалавека, бо без яго няможна прымаць развязак большасцю галасоў, а без падобных развязкаў, то бок без панавання большасці над меншасцю, не можа паўстаць дзяржавы. Паводле яго думкі, уласнасць, класы і дзяржава ўзнікаюць як вынік гвалту адной часткі грамадства над іншай.

Аўстрыйскі сацыёлаг і дзяржавазнавец Л. Гумпловіч з'яўляецца прадстаўніком тэорыі вонкавага гвалту. Паводле гэтай тэорыі дзяржава ўтвараецца з прычыны заваёвы моцным племем слабейшага. У выніку заваёвы ўзнікае рабства: адно племя, што перамагло ў змаганні, робіцца панавальным; іншая, пацярпеўшыя паразу, губляюць волю і апынаюцца ў становішчы рабоў. Рабства ў сваю чаргу вядзе да з'яўлення прыватнай уласнасці і класаў. З прыватнай жа ўласнасцю злучаны і ёю абумоўлены пераход ад качавога побыту да земляробскага, аселага побыту. Дзяржаўная ўлада, па Гумпловічу, узнікае з фізічнай сілы: панаванае племя, заснаванае спачатку толькі на фізічнай перавазе над іншым племем, паступова ператвараецца ў дзяржаву класа, што абапіраецца на эканамічную магутнасць апошняга.

К.Каўцкі таксама бачыць крыніцу дзяржавы ў вонкавым гвалце, у войнах. Племя-пераможац, па яго цверджанні, падпарадкоўвае сабе пераможанае племя, прысвойвае зямлю гэтага племя, а потым прымушае яго сістэматычна працаваць на сябе, плаціць даніну ці падаткі. У выніку такой заваёвы ўзнікае не дзяленне на класы, а прымусовы апарат, што ствараецца пераможцамі для кіравання пераможанымі, які пазней ператворыцца ў дзяржаву. Толькі там, піша Каўцкі, дзе мае месца вонкавы гвалт, "узнікае дзяленне на класы, але не з прычыны дзялення злучыны на розныя падраздзяленні, але з прычыны злучэння ў адно дзвюх злучын, з якіх адна робіцца панавальнай і які эксплуатуе, іншая - прыгнечаным і эксплуатаваным класам".

К. Каўцкі спрабаваў давесці, што пры далейшым развіцці грамадства дзяржава трансфармуецца ў прыладу ўсеагульнай гармоніі, у орган абароны і забеспячэння ўсеагульнай выгоды як моцных, так і слабых. Тэорыя была ўспрынята нацысцкай Германіяй у якасці афіцыйнай ідэалогіі.

Адпрэчваць цалкам тэорыю гвалту немагчыма не толькі з фармальных меркаванняў, але і на падставе гістарычнага досведу, які пацвярджае, што заваёва адных народаў іншымі з'яўлялася рэальным фактарам існавання дзяржаўнасці гістарычна працяглы час (прыкладам Залатая Орда). Элементы гвалту, як унутранага, так і вонкавага, аб'ектыўна былі і суправаджалі працэс кожнай дзяржавы (рымская, старажытнагерманская дзяржава, Кіеўская Русь). Ясна, што гэтыя рэальныя факты гістарычнай рэчаіснасці толькі часткова пацвярджаюць праўдзівасць тэорыі гвалту.