Шахтуш

Шахтуш, часам Шатуш (напісанне лацініцай таксама шырока вар’іруецца: Shahtoosh, Shah-tus, Shah-tush або Tosh) — гэта тэрмін, які выкарыстоўваецца для валокнаў і тэкстыльных вырабаў, зробленых з поўсці мёртвай (злоўленай) тыбецкай антылопы чыру (Pantholops hodgsonii).

Самец антылопы чыру (Pantholops hodgsonii)

З гісторыі

Статак самак

Чыру, таксама званы аронга ці тыбецкая антылопа, жыве на плато паміж тыбецкай Лхасай і індыйскім Ладакхам на вышынях 4000-5000 метраў. Самае ранняе пісьмовае паведамленне аб існаванні тонкай воўны гэтай жывёлы датуецца VII стагоддзем.

На працягу стагоддзяў гандляры куплялі сырую воўну тыбецкіх антылоп, якая заўсёды лічылася найлепшай у свеце, і прадавалі яе ў Кашміры, дзе з яе выраблялі раскошныя тканіны толькі для самых заможных пакупнікоў. Спосаб атрымання воўны доўгі час захоўваўся ў сакрэце. У XX стагоддзі, калі попыт на вырабы з шахтуша значна ўзрос, з’явілася інфармацыя аб тым, што воўна атрымліваюць толькі з забітых жывёл. Індыйскі ўрад забараніў імпарт гэтага матэрыялу ў 1975 годзе, але забарона была неэфектыўнай. Нават у XXI стагоддзі большасць людзей, якія займаюцца перапрацоўкай шахтуша, лічаць, што гэта валокны, якія падаюць з жывёл і збіраюцца з ваколіц, дзе іх вылоўліваюць.

Нават у прафесійнай літаратуры апісваюцца здагадкі, што воўна паходзіць, магчыма, з футра розных відаў дзікіх коз. У 1988 годзе некалькі месяцаў даследаванняў сусветна вядомага біёлага Джорджа Шалера прынеслі вырашальныя факты аб паходжанні шахтуша. Мікраскапічныя даследаванні дакладна даказалі, што воўна паходзіць выключна з поўсці тыбецкіх антылоп. Яшчэ адзін аргумент: у 1990-я гады штогод спажывалася каля 3 тон шахтуша, а са збору дзікага валакна атрымлівалася толькі частка гэтай колькасці. У 1995 годзе экспертная камісія прыйшла да высновы, што ў той час пры выхадзе 150 г воўны з жывёлы штогод забівалася каля 20 тысяч антылоп, з-за чаго віду пагражала поўнае знішчэнне. Таму з 1999 года, згодна з міжнароднай канвенцыяй, імпарт воўны з поўсці тыбецкіх антылоп забаронены. З тых часоў вытворчасць тканін з шахтуша скарацілася, але значная частка воўны тыбецкіх антылоп па-ранейшаму кантрабандай перапраўлялася праз Непал у Індыю ў 2010-х, нягледзячы на забароны і жорсткія пакаранні. У 2006 годзе па меншай меры 14 000 чалавек былі занятыя выключна ў перапрацоўцы шахтуша ў Кашміры. Продаж прадуктаў з шахтуша таксама забаронены ў большасці штатаў. Аднак у 2016 годзе, напрыклад, у Тайландзе шалікі прапаноўваліся за 5000 даляраў.

Асаблівасці шахтуша

Параўнанне валокнаў тыбецкай антылопы (злева) і кашмірскай казы (справа)

Поўсць змяшчае больш за 70 % тонкіх валокнаў (тош або туш) дыяметрам 12 мкм і даўжынёй каля 43 мм. Па некаторай (непацверджанай) інфармацыі, тыбецкія антылопы валодаюць валасінкамі дыяметрам 7-9 мкм і таўшчынёй валасоў 50-100 мкм. Большая частка поўсці карычневага, бэжавага або шэрага колеру, усяго каля 12-14 % складаюць белыя валокны.

Шаль з шантуша (пачатак XX стагоддзя)

Апрацоўка воўны

Адсартаваная і абезвалошаная воўна ўручную расчэсваецца, прадзецца і трашчыцца на калаўроце (звесткі аб тонкасці і іншых уласцівасцях пражы пакуль нідзе не апублікаваны).

Тканіны вырабляюцца выключна на ручных ткацкіх станках або палатняным перапляценнем, або так званым «птушыным вокам» (пляценне складаецца з дробных ромбікаў). Жаночыя шалікі плятуцца памерам 2х1 метра і вагой каля 100 г. Вядомыя таксама большыя даўжыні для шалікаў і паясоў, якія затым абразаюцца да адпаведнага памеру.

Змешаныя тканіны называюцца і класіфікуюцца ў залежнасці ад утрымання ў іх шантушу:

Shurah Dani = 100 % туша, Bah Dani = 75 % туша/25% пашміны, Aeth Dani = 50 % туша (аснова)/50% пашміны (уток)

Значная частка тканін упрыгожана вышыўкай, меншая колькасць мае набіваны малюнак.

Арганізацыя вытворчасці і продажу шалікаў

Вытворчасць шаляў і паясоў засяроджана амаль выключна ў кашмірскім горадзе Срынагар. У шырокім сацыялагічным даследаванні 2006 года тут было зарэгістравана 14 тысяч чалавек, якія займаліся вытворчасцю і гандлем шахтушавым тэкстылем. У іх ліку 108 індывідуальных прадпрымальнікаў, якія закуплялі сыравіну, выдавалі заказы на прадукцыю прыкладна па дваццаці прафесіях вытворчасці мясцовым вытворцам, рэалізоўвалі гатовую прадукцыю самастойна або праз гандлёвых прадстаўнікоў.

З персаналу ў даследванні названы: 9800 прадзільшчыц, 1800 ткачоў, 980 рабочых па падрыхтоўцы да ткацтва (накрахмальванне, мыццё і інш.), 560 вышывальшчыц, 360 рабочых па падрыхтоўцы сыравіны (сарціроўка, абезвалошванне), каля 100 чалавек красільшчыкаў і спецыялістаў па дэкараванню тканін, 33 гандлёвыя агенты.