Беларусы: Розніца паміж версіямі

== Этнагенез ==

{{main|Этнагенез беларусаў|Этнічная тэрыторыя беларусаў}}

<gallery perrow="5">

File:Strusta - Majak - Brasłauski rajon - 6.jpg|Возера [[Струста (возера)|Струста]] каля [[Браслаў|Браслава]] (ландшафт Паазер’я).

Этнонім «беларусы» паходзіць ад тапоніма «[[Белая Русь]]», які пачаткова меў рэгіянальнае значэнне і ў праваслаўна-ўніяцкай традыцыі адносіўся да паўночнай і ўсходняй часткі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]]<ref>''Белы, А.'' Хроніка «Белай Русі»: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2000. — С. 158—159.</ref>.

 

 

 

 

У 1903 г. этнограф [[Яўхім Карскі]] канстатаваў, што найбольш кансерватыўнаму сялянскаму слою насельніцтва назва «беларусы» была не вядома: ''«У цяперашні час просты народ у Беларусі не ведае гэтай назвы. На пытанне: хто ты? прасталюдзін адказвае — рускі, а калі ён каталік, то называе сябе або каталіком, або палякам; часам сваю радзіму назаве Літвой, а то і проста скажа, што ён „тутэйшый“ (tutejszy) — тутэйшы, вядома, супрацьпастаўляючы сябе асобе, якая гаворыць па-вялікаруску, як чужынцу ў [[Паўночна-Заходні край|Заходнім краі]]»''<ref>''Карскій, Е. Ф.'' — Белоруссы. Т. I, гл. V., С. 116.</ref>. А [https://be.wikipedia.org/wiki/Этнічная_тэрыторыя_беларусаў#Вынікі_Першага_ўсеагульнага_перапісу_насельніцтва_Расійскай_імперыі_(1897) вынікі Першага ўсеагульнага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі (1897)] прыводзяць іншыя дадзеныя па беларускім губерням.

== Рэлігія ==

{{main|Рэлігія ў Беларусі|Праваслаўе ў Беларусі|Каталіцтва ў Беларусі|Пратэстанцтва ў Вялікім Княстве Літоўскім}}

 

Пачаткова ў XIII—XIV стст. у [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім (ВКЛ)]] у асноўным арэале фарміравання беларускага этнасу мелася пераважаючае славянамоўнае насельніцтва, якое ў асноўнай масе было хрысціянскім і прытрымлівалася [[праваслаўе|праваслаўя]]. У той жа час адбываліся кантакты з [[Балты|балтамоўным язычніцкім насельніцтвам]], якое межавала ці пранікала на славянамоўныя тэрыторыі, паступова славянізуючыся. Маюцца і факты прысутнасці яшчэ ў сярэдзіне XIII ст. хрысціянскага насельніцтва ў глыбока [[Балты|балцкіх тэрыторыях]] — прычым і ў месцах, якія сталі важнымі цэнтрамі ў працэсе генезіса [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]], — у [[Вільнюс|Вільні]] і [[Кярнаве]]<ref>''Вайткявичус, В.'' Нестереотипный взгляд на культуру восточнолитовских курганов… С. 186.</ref>. Гэта прыводзіла да суіснавання ў ВКЛ побач з хрысціянамі [[язычніцтва|язычніцкага насельніцтва]]<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 193, 197.</ref>. Вынікі гэтых кантактаў яшчэ дагэтуль з’яўляюцца прадметам навуковых дыскусій.

 

Яшчэ ў 1240—1260-ыя гг. (ці нават раней) у полацкіх уладаннях ужо існавалі дзве каталіцкія [[дыяцэзія|дыяцэзіі]], падначаленыя архібіскупскай кафедры ў [[Рыга|Рызе]]: Рускае біскупства ў [[Полацкае княства|Полацкім княстве]] і Селонскае — у залежнай ад Полацку [[Сэлія|Селонскай зямлі]]. У часы [[Міндоўг]]а часова ў 1251—1260 гг. існавала каталіцкае біскупства, якое ахполівала і землі Панямоння, што было першай хваляй прыходу каталіцтва ў землі ВКЛ<ref>''Ганчарук, І. Г.'' Рымска-каталіцкая царква на Беларусі // Рэлігія і царква на Беларусі : Энцыкл. давед. — Мінск : БелЭн, 2001. — С. 280; Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 224.</ref>. Аднак пасля (да [[1387]] г.) у ВКЛ не мелася тэрытарыяльнай арганізацыі рымска-каталіцкага касцёла, хоць вядома, што ў 1320-я гг. нямецкія [[дамініканцы]] і [[францысканцы]] мелі ў [[Вільнюс|Вільні]] і [[Навагрудак|Навагрудку]] па адным каталіцкім [[Манастыр|кляштары]]<ref>''Ганчарук, І. Г.'' Рымска-каталіцкая царква на Беларусі // Рэлігія і царква на Беларусі : Энцыкл. давед. — Мінск : БелЭн, 2001. — С. 280; Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 233.</ref> і не спынялі спроб місіянерскай дзейнасці<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 224—226.</ref>.

 

У 1550—1580 гг. у [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] пракаціліся хвалі рэлігійнай [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]], а затым [[Контррэфармацыя|Контррэфармацыі]], якія закранулі, галоўным чынам, мясцовую [[шляхта|шляхту]]<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 506—508.</ref>. Самай папулярнай канфесіяй сярод шляхты-пратэстантаў (у тым ліку [[магнат]]аў, якія былі на чале руху) стаў [[кальвінізм]]<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 509.</ref>. Аднак у 1590—1600-я гг. пратэстанцкая і праваслаўная шляхта ВКЛ у сваёй большасці перайшла ў каталіцызм, і толькі меншая частка прытрымлівалася праваслаўя ці [[пратэстанцтва]]<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 519, 524—525.</ref>. У [[1596]] г. адбылася [[Берасцейская унія]], якая стварыла [[Уніяцкая царква на Беларусі|грэка-каталіцкую царкву (уніяцтва)]], да якой сталі належаць галоўным чынам славянамоўныя сяляне<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 538—540.</ref>. У [[1632]] г. польскі кароль і вялікі князь літоўскі (1632—1648) [[Уладзіслаў Ваза|Уладзіслаў]] для захавання рэлігійнага спакою і ўмацавання традыцыйнай талерантнасці ў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], хоць і не атрымаў згоды [[Папа Рымскі|Апостальскай сталіцы (Рыма)]], пайшоў на афіцыйнае аднаўленне праваслаўнай іерархіі, скасаванай пасля заключэння [[Берасцейская унія|Берасцейскай уніі (1596)]], і стварыў праваслаўную [[Магілёўская і Мсціслаўская епархія|Магілёўскую епархію]]<ref>Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2004. — Т. 3 : Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVII—XVIII ст.). — С. 49, 154.</ref>. Аднак была захавана і [[Уніяцкая царква на Беларусі|грэка-каталіцкая царква (уніяцтва)]], да якой належала большая частка сялян. Пры розным статусе канфесій у краіне захоўваўся рэлігійны мір. Нярэдкімі былі міжканфесійныя шлюбы і ў сувязі з гэтым пераходы з адной канфесіі ў другую<ref>Канфесіі на Беларусі (к. XVIII—XX ст.). — Мінск, 1998. — С. 5.</ref>.

 

Высокі і афіцыйны статус каталіцызма ў дзяржаве і канфесіянальная негамагеннасць насельніцтва ([[шляхта]] — у асноўным каталікі, а [[Сялянства|сяляне]] — у асноўным праваслаўныя ці [[Уніяцтва|ўніяты]]) кампенсаваліся тым, што святарства займала другаснае становішча ў грамадскай іерархіі і культуры ў параўнанні са свецкімі [[феадал]]амі ([[баяры|баярамі]], [[шляхта]]й)<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 373, 375; ''Сагановіч, Г.'' Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — С. 154.</ref>, нягледзячы на тое, што ў [[Сенат Рэчы Паспалітай|Сенаце Рэчы Паспалітай]] каталіцкія [[Епіскап|біскупы]] займалі пярэднія крэслы, а праваслаўныя і ўніяцкія рэлігійныя іерархі не былі прадстаўлены ў Сенаце ўвогуле. [[Духавенства|Святарства (духавенства)]] у [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] і [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] увогуле не лічылася за асобнае [[саслоўе]]<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 373.</ref>. Таму каб зрабіцца каталіцкім арцыбіскупам, біскупам, абатам ці атрымаць якую-небудзь іншую каталіцкую пралатуру, неабходна было мець добры шляхецкі радавод. Самымі пажаданымі для шляхты ВКЛ і Рэчы Паспалітай былі пасады [[ваявода|ваявод]] і [[кашталян]]аў ці пасада [[манарх]]а, якая была выбарнай. Акрамя таго з даўніх часоў шырокае распаўсюджанне атрымала калятарскае права — калі землеўладальная свецкая шляхта, на чыіх маёнтках знаходзілася [[парафія]] (каталіцкая, праваслаўная, уніяцкая ці пратэстанцкая), ці проста шляхціц-фундатар храма (і яго нашчадкі) выдавалі рэкамендацыі на заняцце канкрэтнай духоўнай асобай пасады мясцовага парафіяльнага святара<ref>''Markiewicz, M.'' Historia Polski 1492—1795… С. 93.</ref>. Самі ж вярхоўныя каталіцкія, праваслаўныя і ўніяцкія духоўныя іерархі (біскупы і мітрапаліты) прызначаліся ў ВКЛ і Рэчы Паспалітай паводле ўказаў манарха (вялікага князя/караля)<ref>''Markiewicz, M.'' Historia Polski 1492—1795… С. 93; ''Сагановіч, Г.'' Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — С. 154.</ref>. Праваслаўная царква прызнае вяршынства свецкай улады над царкоўнай<ref>''Markiewicz, M.'' Historia Polski 1492—1795… С. 93; Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2008. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 214.</ref>. Як каталіцкі касцёл, так і ўніяцкая і праваслаўная цэрквы мелі права валодаць і валодалі зямельнымі маёнткамі, прыгоннымі сялянамі; мелі свае [[Манастыр|кляштары]] і трымалі [[школа|школы]]; атрымлівалі фундушы ад свецкай шляхты. Толькі [[23 ліпеня]] [[1790]] г. [[Кіеўскія ўніяцкія мітрапаліты|уніяцкі мітрапаліт]] быў уведзены ў склад Сената Рэчы Паспалітай, дзе быў прыраўняны па статусе да каталіцкага біскупа і засядаў пасля каталіцкага смаленскага біскупа<ref>''Markiewicz, M.'' Historia Polski 1492—1795… С. 96.</ref>. Нежаданне шляхты доўгі час уводзіць уніяцкага мітрапаліта ў склад Сенату вынікала з прынцыпа праваслаўнай і ўніяцкай царквы, што чалавеку любога [[саслоўе|саслоўя]] можна займаць пасаду епіскапа (біскупа) ці мітрапаліта, а [[шляхта]] не хацела дапускаць у шляхецкія інстытуты ([[Павятовы соймік|соймікі]] і [[Сойм Рэчы Паспалітай|сойм]]) прасталюдзінаў<ref>''Анішчанка, Я. К.'' Інкарпарацыя… С. 261.</ref>.

 

У час знаходжання Беларусі ў складзе [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|СССР]] (у форме [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Беларускай ССР]]) па распараджэнні савецкіх улад праходзіла барацьба з рэлігійнасцю насельніцтва і папулярызацыя [[атэізм]]у<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2007. — Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг. — С. 249—260.</ref>. Толькі ў [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]], якая ўвайшла ў склад міжваеннай Польшчы (1918—1939), захавалася каталіцкая, пратэстанцкая і праваслаўная цэрквы, хоць польскімі ўладамі праводзілася палітыка лагоднай паланізацыі беларускамоўнага насельніцтва, дыскрымінацыі праваслаўнага насельніцтва і папулярызацыі каталіцызма<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2007. — Т. 5. Беларусь у 1917—1945 гг. — С. 423—445; ''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002). — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — С. 264, 266, 272.</ref>. Першы поўны [[Пераклады Бібліі на беларускую мову|беларускамоўны пераклад Бібліі]] быў надрукаваны ([[тарашкевіца]]й) у [[1973]] годзе ў [[Нью-Ёрк]]у ([[Злучаныя Штаты Амерыкі|ЗША]]).

 

Пасля [[Распад СССР|распаду СССР]], у [[Беларусь|Рэспубліцы Беларусь]] з 1991 г. пачалося шырокае аднаўленне рэлігійнай дзейнасці, а некаторыя рэлігійныя святы атрымалі статус дзяржаўных<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 352, 405; ''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002). — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — С. 393—394.</ref>. Паводле ацэнкі супрацоўніцы Інстытута антрапалогіі і этналогіі Расійская акадэміі навук [[Рэгіна Антонаўна Грыгор’ева|Рэгіны Грыгор’евай]]<ref>[http://iea-ras.ru/index.php?go=Conference&in=view&id=66 Григорьева Регина Антоновна]</ref>, веруючыя беларусы — пераважна [[праваслаўе|праваслаўныя]]; у 1994 годзе каля 25 % беларусаў былі [[каталіцтва|католікамі]]<ref>''Григорьева, Р. А.'' Белорусы / Р. А. Григорьева // Народы России: энциклопедия / Гл. ред. [[Валерый Аляксандравіч Цішкоў|В. А. Тишков]] ; Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 110.</ref>, а ў 2005 г. — каля 20 %<ref>''Григорьева, Р. А.'' Белорусы / Р. А. Григорьева, Т. Б. Варфоломеева, А. Г. Шешкен // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 3. «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — С. 260.</ref>. Беларусы-каталікі прысутнічаюць як у заходніх раёнах Беларусі, так і цэнтральных і ўсходніх<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 409—410.</ref>. Невялікая колькасць веруючых беларусаў адносіцца да пратэстантаў, галоўным чынам у [[Мінск]]у і [[Беларускае Палессе|палескіх раёнах]] [[Гомельская вобласць|Гомельскай]] і [[Брэсцкая вобласць|Брэсцкай абласцей]]<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 424—444.</ref>.

 

== Мова і пісьменства ==

{{main|Беларуская мова|Гісторыя беларускай мовы|Беларуская літаратура}}

Сучасныя формы гутарковай [[беларуская мова|беларускай мовы]] (яе найважнейшыя фанетычныя, граматычныя і лексічныя рысы) у форме розных дыялектаў пачалі складвацца ў XIII―XV стст. у ходзе [[этнагенез беларусаў|этнагенеза беларусаў]], а таму ў першую чаргу — у выніку цеснага ўзаемадзеяння ўсходнеславянскіх гаворак, якія апынуліся ў межах [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага]]<ref>{{кніга|аўтар=Карский Е. Ф.|загаловак=Белорусы. Введение в изучение языка и народной словесности|спасылка=

 

 

Літаратурная «руская мова» (старабеларуская мова) ВКЛ адлюстроўвала многія моўныя з’явы, характэрныя для гутарковай беларускай мовы, хоць да канца [[XV стагоддзе|XV ст.]] яшчэ не адходзіла далёка ад традыцыйных канонаў, якія былі складзены дагэтуль, і была прадстаўлена пераважна юрыдычнымі дакументамі<ref>''Шакун, Л. М.'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мінск, 1963. — С. 29, 83, 89, 93.</ref>. Блізкае месца да ёй займалі мясцовыя творы на [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мове]]<ref>''Шакун, Л. М.'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мінск, 1963. — С. 83, 140.</ref>. Напрыклад, беларускія лінгвісты прыйшлі да высновы, што мова друкаваных выданняў [[Біблія Францыска Скарыны|кніг Бібліі Францыска Скарыны]], зробленых ім у 1517—1519 гг., — гэта беларуская рэдакцыя [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мовы]] (''«словенским языкомъ»''), дзе маецца пэўны ўплыў гутарковай [[беларуская мова|беларускай]], [[чэшская мова|чэшскай]] і [[польская мова|польскай моў]]<ref>''Булыка, А. М.'' Мова выданняў Францыска Скарыны / А. М. Булыка, А. І. Жураўскі, У. М. Свяжынскі. — Мінск : Навука і тэхніка, 1990. — С. 210; ''Шакун, Л. М.'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мінск, 1963. — С. 120—123, 125—126.</ref><ref>У выданнях кніг Бібліі Францыск Скарына дадаваў на палях толькі свае пераклады на старабеларускую мову некаторых малазразумелых царкоўнаславянскіх слоў (''«положилъ есми на боцех некоторыи слова'' <…> ''русским языкомъ»'') і ўжываў старабеларускую мову шырэй у прадмовах і пасляслоўях сваіх выданняў кніг Бібліі, а таксама ў сваіх вершах, якія пісаліся і перакладаліся Скарынам да біблейскіх кніг. Гл.: ''Шакун, Л. М.'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мінск, 1963. — С. 120—122.</ref><ref>[[Рэфармацыя]], якая прайшла ў Заходняй Еўропе ў XVI ст., закранула толькі каталіцкую царкву, а не праваслаўную. У праваслаўнай царкве (гэтак жа як і ва ўніяцкай у Рэчы Паспалітай) заўсёды кананічна захоўвалася на землях Беларусі, Украіны і Расіі царкоўнаславянская мова Бібліі і набажэнстваў і захоўваецца дагэтуль.</ref>. У той жа час, гэтая мова, безумоўна, была зразумела славянскамоўнаму насельніцтву ВКЛ, а друкаваныя кнігі Францыска Скарыны былі адрасаваны менавіта да яго. [[Францыск Скарына]] стаў усходнеславянскім першадрукаром. Яшчэ больш рыс гутарковай мовы беларусаў, на слоўнікавы запас якой плённа паўплывалі таксама [[Лацінская мова|латынь]], [[нямецкая мова|нямецкая]], [[польская мова|польская]] і іншыя мовы, [[старабеларуская мова|пісьмовая «руская мова»]] набыла з сярэдзіны XVI ст. (асабліва ў [[лексіка|лексіцы]], [[фразеалогія|фразеалогіі]] і [[Марфалогія мовы|марфалогіі]], часткова — у [[фанетыка|фанетыцы]] і [[Сінтаксіс мовы|сінтаксісе]]) у ходзе [[Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай|Рэфармацыі ў ВКЛ]] і шырокага размаху друкарскай справы ([[Васіль Цяпінскі]], [[Сымон Будны]] і інш.)<ref>''Шакун, Л. М.'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мінск, 1963. — С. 28, 93—97.</ref>. У Заходняй Еўропе менавіта царкоўная [[Рэфармацыя]] прывяла да ўзвышэння і развіцця нацыянальных літаратур і моў, якія да таго знаходзіліся ў статусе «вульгарных» у параўнанні з [[Лацінская мова|латынню]]. [[Старабеларуская мова|Пісьмовая «руская мова» ВКЛ]] у XIV—XVII стст. вылучалася шыратой грамадскіх функцый (мела статус дзяржаўнай мовы, на ёй былі напісаны [[Статуты Вялікага Княства Літоўскага]]), развітасцю [[Стыль (мова)|стыляў]] (дамінаваў [[афіцыйна-дзелавы стыль]]<ref name="ReferenceD">''Свяжынскі, У.'' Беларуская мова // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя : у 3 т. — Мінск : БелЭн, 2005. — Т.1. — С. 301; ''Шакун, Л. М.'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мінск, 1963. — С. 92—94.</ref>, які найболей атрымаў рыс гутарковай беларускай мовы, у адрозненне ад [[царкоўны стыль|царкоўнага стылю]], і якім найболей карысталася свецкая шляхта<ref name="ReferenceD"/>), значнай колькасцю друкаваных выданняў, а [[Старажытнабеларуская літаратура|літаратура на ёй — развітасцю відаў і жанраў (у тым ліку, напісанне дзяржаўных летапісаў і хронік)]]<ref>{{кніга|аўтар=Карский Е. Ф.|загаловак=Белорусы. Очерки словесности белорусского племени. Старая западнорусская письменность|спасылка=

http://zapadrus.su/attachments/karsky/karsk1.zip|месца=П.|выдавецтва=|год=1921|том=3|старонкі=|старонак=246|isbn=}}</ref><ref>''Свяжынскі, У.'' Беларуская мова // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя : у 3 т. — Мінск : БелЭн, 2005. — Т.1. — С. 301; ''Шакун, Л. М.'' Гісторыя беларускай літаратурнай мовы. — Мінск, 1963. — С. 94, 108, 115, 137.</ref>.

 

 

 

Галоўны ўклад у 1840—1850-ыя гг. у фарміраванне новай беларускай літаратурнай мовы на аснове жывой сялянскай гаворкі (у тым ліку, з адлюстраваннем такіх з’яў як дзеканне і цеканне, аканне-яканне, «у» нескладовае, прыстаўныя «в» і «г», інш.) быў зроблены літаратарскай дзейнасцю двараніна-каталіка [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча]] (1808—1884) з [[Мінская губерня|Мінскай губерні]]<ref>Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2005. — Т. 4. Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец XVIII—пачатак XX ст.). — С. 152.</ref>. У сітуацыі канфесійнай і культурнай негамагеннасці лейтматывам творчасці галоўнага паэта пакалення (Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча) стаў заклік да паразумення паміж дваранамі і сялянамі і народнага адзінства<ref>Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі — Мінск: Беларус. навука, 2010. — Т. 2. Новая літаратура: другая палова XVIII—XIX стагоддзе. — С. 201, 203—204.</ref>. Тым не менш, па працягу XIX ст. у беларускай прафесійнай культуры дамінавала [[польская мова]], а з 1860-х гг. яшчэ паралельна і [[руская мова|руская]]<ref>Гісторыя Беларусі : у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Мінск : Экаперспектыва, 2005. — Т. 4. Беларусь у складзе Расійскай імперыі (канец XVIII—пачатак XX ст.). — С. 139—143, 277—282.</ref>.

 

Найбольшы ўплыў на фарміраванне беларускай нацыянальнай самасвядомасці сярод шырокіх кол сялянства і інтэлігенцыі быў зроблены ў пачатку 1890-х гг. пры фінансавай падтрымцы ліберальна-кансерватыўнага заможнага беларускага маянтковага каталіцкага дваранства [[Мінская губерня|Мінскай губерні]], якое здолела перажыць разгром [[Паўстанне 1863—1864 гадоў|Студзеньскага паўстання]] і захаваць для новых пакаленняў маёнткі нават ва ўмовах дыскрымінацыйных законаў супраць католікаў у [[Паўночна-Заходні край|літоўска-беларускіх губернях]] Расійскай Імперыі. Патрыярхам прафесійнага [[беларусазнаўства]] ў 1880—1890-ыя гг. стаў заможны маянтковец-каталік [[Аляксандр Карлавіч Ельскі|Аляксандр Ельскі]] (1834—1916), член [[Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі|Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі]], літаратар, журналіст кансерватыўнага польскамоўнага санкт-пецярбургскага часопіса «Kraj» і першы сапраўдны беларускі энцыклапедыст, які звярнуўся і пераняў культурную традыцыю [[Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч|Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча]]<ref>Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі — Мінск : Беларус. навука, 2010. — Т. 2. — С. 450—453, 462.</ref>. Менавіта Ельскі ў Расійскай Імперыі ўсебакова асэнсаваў развіццё беларускай мовы і літаратуры, папулярызаваў развіццё беларускамоўнай культуры, стаў сапраўдным аўтарам ідэалогіі суб’ектнасці беларусаў і беларусацэнтрычнай канцэпцыі гісторыі народа<ref>Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі — Мінск: Беларус. навука, 2010. — Т. 2. Новая літаратура: другая палова XVIII—XIX стагоддзе. — С. 450—453, 462.</ref>, якая была агучана дваранінам-каталіком [[Францішак Багушэвіч|Францішкам Багушэвічам]] (1840—1900)<ref>Сам Францішак Багушэвіч таксама некалькі год быў журналістам кансерватыўнага польскамоўнага санкт-пецярбургскага часопіса «Kraj», які адлюстроўваў погляды кансерватыўнага польскамоўнага дваранства Расійскай Імперыі.</ref> у прадмове да «[[Дудка беларуская|Дудкі беларускай]]» ([[1891]]): там беларускі народ, дзе ''«наша мова жыве»''; што ''«мова нашая ёсць такая ж людская і панская»''; што наша ''«зямелька»'' — ''«Беларусь»'' (не вялікая, не малая, не чырвоная, не чорная, а белая); што Беларусь была тэрытарыяльнай асновай [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] (''«як тое зярно ў гарэху»'')<ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / Ю. Бохан [і інш.]; рэдкал: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага. — С. 285—286.</ref>. Сама прадмова Францішка Багушэвіча стала своеасаблівым маніфестам беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння і моцным штуршком развіцця прафесійнай беларускамоўнай культуры<ref>Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі — Мінск : Беларус. навука, 2010. — Т. 2. — С. 383.</ref>.

 

Пасля ўвядзення ўладамі [[Расійская імперыя|Расійскай Імперыі]] ў 1904 г. свабоды выкарыстання любой мовы і [[Маніфест 17 кастрычніка 1905 года|ў 1905 г. свабоды друку]] паскорыўся працэс фарміравання беларускамоўнай прафесійнай мастацкай культуры: узніклі беларускія выдавецтвы і перыядычныя выданні, якія друкаваліся і лацініцай, і [[кірыліца]]й (у [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] ў 1921—1939 гг. суіснавалі лацініца і кірыліца, а ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|БССР]] — выключна кірыліца з 1919 г.<ref>''Жураўскі, А. І.'' Беларуская мова // [[Энцыклапедыя гісторыі Беларусі]]: у 6 т. — Мінск : БелЭн, 1993. — Т. 1. — С. 380.</ref>). Істотна паўплывалі на далейшае фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці і сістэмы навуковых поглядаў на беларусаў працы [[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Яўхіма Карскага]] «Беларусы» (т. 1—3, 1903—1922), газета [[Наша ніва (1906)|«Наша ніва» (1906)]], артыкулы [[Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі|Мітрафана Доўнар-Запольскага]], «Кароткая гісторыя Беларусі» (1910) [[Вацлаў Ластоўскі|Вацлава Ластоўскага]], газета [[Biełarus|«Беларус» (1913)]] і інш. Характэрна, што ў Расійскай Імперыі ўпершыню [[беларуская мова|новая беларуская літаратурная мова]] пачала выкладацца як асобны прадмет менавіта ў школах [[Польскае таварыства «Асвета» ў Мінску|Польскага таварыства «Асвета» у Мінску]]. У аснову [[беларуская мова|сучаснай беларускай літаратурнай мовы]] канчаткова была пакладзена мінская гаворка [[Сярэднебеларускія гаворкі|сярэднебеларускай групы дыялектаў]]<ref name="ReferenceA"/> (у шырокім наваколлі [[Мінск|горада Мінска]] — да [[Маладзечна]] і [[Бабруйск]]а), бо на ёй стваралі свае творы самыя значныя літаратары пачатку XX ст. — [[Янка Лучына]]<ref>[[Янка Лучына]] хоць і памёр у 1897 г., але яго галоўны зборнік «Вязанка» быў выдадзены толькі ў 1903 г.</ref>, [[Янка Купала]], [[Якуб Колас]], [[Максім Багдановіч]] і інш.<ref>Нарысы па гісторыі беларускай мовы / Рэдкал.: П. Ф. Глебка і [і інш.]. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — С. 17, 23; ''Жураўскі, А. І.'' Беларуская мова // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 58.</ref>

 

=== Традыцыйныя заняткі і рамёствы ===

{{main|Гаспадарчыя заняткі беларусаў|Прамысловыя заняткі беларусаў|Рамесныя заняткі беларусаў}}

Асноўным традыцыйным заняткам [[сяляне|сялянскага насельніцтва]] было ворнае [[земляробства]] ([[жыта]], [[ячмень]], [[авёс]], [[пшаніца]], [[гарох]], з канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] — [[бульба]]; з тэхнічных культур — [[лён]], [[каноплі]]), [[жывёлагадоўля]] (коні, буйная і дробная рагатая жывёла, свіні і інш.), садаводства (яблыня, груша, вішня, сліва) і агародніцтва ([[капуста]], [[морква]], агуркі, цыбуля, [[часнок]] і інш.).

 

Ворнай прыладай з даўніх часоў была [[Саха (ворная прылада)|саха]], якую лёгка мог вырабіць сам селянін і якой зручна было манеўраваць пры апрацоўцы мясцовай глебы ў лясной паласе, дзе звычайна было многа камянёў, карэнняў ці пнёў. Саха мела свае рэгіянальныя разнавіднасці: 1) палеская саха (ці іначай — «літоўская» або «падляшская саха»), якую цягнула пара валоў; 2) віцебская саха (ці іначай — «перакладка» або «руская саха»), якую цягнуў адзін [[конь]]; і 3) падняпроўская саха (ці іначай — «магілёўская» або «беларуская саха») — цягнуў конь. Збожжавыя культуры жалі [[серп|сярпамі]], касілі косамі, прыбіралі віламі і граблямі. З XIX ст. сталі выкарыстоўвацца жалезны [[плуг]] і жалезная [[барана]].

 

</gallery>

</center>

Было паўсюдна развіта цяслярства, сталярства, [[кавальства]] і [[ганчарства]]. Высокай якасцю і майстэрствам славіліся вырабы з белаглінянай керамікі з роспісам ангобам у вёсцы [[Гарадная (Столінскі раён)|Гарадная]]<ref name="ReferenceF">Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1995. — Т. 1. — С. 242.</ref>, а таксама вырабы з {{нп3|Ганчарства на Пружаншчыне|чорналашчонай керамікі ў Пружанах, Ружанах|be-x-old|Ганчарства на Пружаншчыне}} і [[Поразава|Поразаве]] (Брэсцкі павет)<ref name="ReferenceF"/>. Высокім прафесіяналізмам у шапавальным занятку ў XIX ст. славіліся майстры ў Чавускім, Мсціслаўскім і Рагачоўскім паветах Магілёўскай губерні<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1995. — Т. 1. — С. 269—270.</ref>. Вытворчасць і апрацоўка скуры і футра была на высокім узроўні ў майстроў Магілёва, Віцебска, Мазыра, Смаргоні і Шклова<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1995. — Т. 1. — С. 271—273.</ref>.

 

 

=== Тыпы пасяленняў і жытла ===

Традыцыйнымі тыпамі пасяленняў з даўніх часоў былі [[вёска]], [[сяло]] і [[горад]]<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 18—23.</ref>. У XV—XVI стст. да традыцыйных тыпаў дадаюцца і атрымліваюць шырокае распаўсюджанне новыя тыпы пасяленняў — [[мястэчка]], [[Двор, рэзідэнцыя феадала|шляхецкі двор (сядзіба)]], [[ваколіца]], [[засценак]], [[фальварак]], [[замак]]-рэзідэнцыя [[манарх]]а ці магната; у XVII ст. — [[палац]] (неўмацаваная рэзідэнцыя); у канцы XIX ст. — [[хутар]]; у 1938 г. — [[пасёлак гарадскога тыпу]]; у пачатку XXI ст. — [[аграгарадок]]<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 22—23, 38—39, 51, 100, 105, 240; ''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 34—40, 172, 177.</ref>.

 

Да сярэдзіны XX ст. самым распаўсюджаным тыпам пасялення была вёска, у якой жыла большая частка беларускага насельніцтва. Гістарычна склалася некалькі тыпаў планіроўкі [[Беларуская вёска|беларускіх вёсак]]<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 33.</ref>: 1) скучаная (бессістэмная) — самая старажытная, паўсюль пашыраная і найболей захоўвалася да XIX ст. у Віцебскім Паазер’і і [[Усходняе Палессе|Усходнім Палессі]] (з-за адаптацыі да складанага рэльефу), асабліва ў [[шляхта|шляхецкіх]] [[ваколіца]]х; 2) лінейная ([[хата|хаты]] ставіліся ўздоўж дарогі з аднаго боку) — лінейная вёска магла складацца з 3-5 ліній і шырокае распаўсюджванне атрымала ў XVI—XVII стст.; 3) вулічная (хаты ставіліся ўздоўж дарог з абодвух бакоў, тарцом да дарогі) — атрымала распаўсюджанне пасля [[Валочная памера|валочнай памеры (1557)]] і з’яўляецца характэрнай рысай беларускай вёскі дагэтуль. Звычайная колькасць сялянскіх двароў у вёсцы была ад 10 да 100 (буйныя вёскі пераважалі ў [[Палессе|Палессі]])<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 24.</ref>.

 

Тыповы сялянскі двор (які разам з зямельным участкам утвараў сялянскую сядзібу) складаўся з хаты, [[свіран]]а (''[[клець|клеці]]''), навеса для дроў і прылад працы (''паветкі''), хлява для жывёлы, загона для вечак, адрыны для сена (''[[еўня]]'', ''[[асець]]'', ''[[пуня]]'', ''[[гумно]]'') і інш.<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 95.</ref> Вылучаецца тры асноўныя тыпы планіроўкі сялянскіх двароў: 1) [[вяночны двор]] — увесь комплекс жылых і гаспадарчых пабудоў ўтварае звязаны прамавугольнік або квадрат; 2) [[пагонны двор]] — жылыя і гаспадарчыя пабудовы ставіліся ў прамую лінію, у некалькі дзясяткаў метраў; 3) незвязаныя пабудовы (з’явіўся нядаўна, часцей сустракаецца ў цэнтральных і заходніх раёнах [[Беларусь|Беларусі]])<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 97—101; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 242—246.</ref>. Існавалі таксама варыянты П-падобнай і Г-падобнай планіроўкі сялянскага двара<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 101.</ref>.

 

Беларускі дом увасабляў мадэль [[свет]]у, ідэю адзінства пакаленняў і быў сугучны і сумерны чалавеку<ref name="realty.ej.by"/>. Пачатковае аднакамернае драўлянае бярвеністае жытло [[сяляне|сялян]] (''[[хата]]'') у вёсцы эвалюцыянавала ў 2-3-4-камерныя драўляныя бярвеністыя пабудовы з двухсхільным, радзей чатырохсхільным дахам, пакрытым [[салома]]й ці [[гонта]]й. Тыповыя планіроўкі традыцыйнай сялянскай хаты: 1) пакой (святліца) + сенцы; 2) [[пакой]] + [[сенцы]] + [[камора]] ([[клець]])<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 246; ''Чаквін, І.'' Беларусы // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя : у 3 т. — Мінск : БелЭн, 2005. — Т.1. — С. 304; ''Григорьева, Р. А.'' Белорусы / Р. А. Григорьева, Т. Б. Варфоломеева, А. Г. Шешкен // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 3. «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — С. 261.</ref>. Паступова з’явіўся трэці варыянт планіроўкі хаты, калі гаспадарчы пакой набыў жылую функцыю: 3) пакой + сенцы + пакой. Пазней яшчэ больш ускладнілася ўнутраная планіроўка жытла, калі вылучаліся асобныя дадатковыя памяшканні<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 115—116; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 246.</ref>.

 

Унутраная планіроўка жылога пакоя хаты доўгі час была ўстойлівай — [[печ]] размяшчалася ў правым або левым куце ад уваходу і вусцем была звернута да доўгай [[сцяна|сцяны]] з [[акно]]м. У процілеглым куце (па дыяганалі ад печы) знаходзіўся [[Покуць|«чырвоны кут» (''покуць'')]] — самае ганаровае месца ў хаце. Там стаяў [[стол]] і знаходзілася [[ікона|ікона (''абраз'')]], ахопленая звычайна вышываным [[ручнік]]ом-набожнікам. Уздоўж сцен размяшчаліся [[Лава (мэбля)|лаўкі]], на якіх елі за сталом. Ад печы ўздоўж глухой сцяны былі [[палаці]], на якіх спалі. Невялікія лаўкі (''услоны'') стаялі і каля дзвярэй. Пазней у хаце з’явіліся [[ложак|ложкі]]. На сцяне і на кухні былі [[Паліца (мэбля)|паліцы]] для [[посуд]]у. Крыніцай святла быў [[лучнік]] (''светач''). Інтэр’ер пакояў і [[мэбля]] сялянскай хаты афармляўся рознымі карункамі, даматканымі [[ручнік]]амі, [[абрус]]амі і [[покрыва]]мі, [[дыван]]амі і [[коўдра]]мі<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 111—115.</ref>. Сялянскія хаты часта ўпрыгожваліся з вонкавага боку дэкаратыўна-архітэктурнымі арнаментамі: разное трохляпёскавае суквецце — сімвал жывога, елачка — дрэва жыцця, палоска зубчыкаў — засеянае поле, і г.д.<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 30.</ref> Хаты да канца XIX ст. не фарбаваліся і мелі колеравую гаму сваіх будаўнічых матэрыялаў (дрэва, валун, вапна, гліна)<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 27.</ref>.

 

File:Застройка площади Рынок, дома ремесленников (XVIII век) 2.jpg|Дамы рамеснікаў у [[Паставы|Паставах]], 2-я палова XVIII стагоддзя. Фота 2013 года.

</gallery>

 

Двор і жытло [[феадал]]а ([[шляхта|шляхціца]], [[дваране|двараніна]]) вызначаліся яго багаццем і [[густ]]ам<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 234.</ref>. Двары малазаможнай шляхты мала чым адрозніваліся ад сялянскіх хат і толькі з XVII ст. атрымалі такі абавязковы элемент як [[калона|калоны]] на [[ганак|ганку]] ([[порцік]]), чаго не маглі мець сялянскія хаты, — сімвал шляхецкага гонару<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 161; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 240.</ref>. Рэзідэнцыі заможных феадалаў (драўляныя і мураваныя замкі) з XVI ст. набывалі свецкія стылявыя рысы<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 157.</ref>. Распаўсюджанню [[палац]]авых рыс у іх забудове садзейнічала з XVII ст. [[барока]], а пазней і іншыя модныя заходнееўрапейскія [[Архітэктурны стыль|архітэктурныя стылі]]. Заходнееўрапейскія стылі паўплывалі і на афармленне інтэр’ераў заможных рэзідэнцый<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 157—158; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 241.</ref>. Шляхецкія двары з XVII—XVIII стст. звычайна набывалі адмысловую планіроўку: уяздная брама са шляхецкім родавым гербам, ліпавая алея, чысты двор перад палацам («круг»), [[палац]], [[сад]] (ці [[парк]]), агарод (ці ягаднікі), вадаём, гаспадарчыя пабудовы (на акрайку) і г.д.<ref>''Лакотка, А. І.'' Народнае дойлідства. — Мінск : Беларуская навука, 2014. — С. 37—38; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2. — С. 235.</ref>

У часы [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] сфарміраваліся розныя праслойкі [[феадалізм|феадальнага грамадства]] — [[феадалы|феадалы (шляхта)]], [[мяшчане]] і розныя катэгорыі [[сяляне|сялян]]. Формай [[шлюб]]у была [[манагамія]], бо вызначалася [[хрысціянства]]м.

 

 

Жыццё гараджан вызначалася гарадскім правам (у тым ліку, [[магдэбургскае права|магдэбургскім правам]]), [[Гільдыі|цэхавымі]] статутамі і рэлігійнымі традыцыямі<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 119—123.</ref>. Адносіны паміж [[шляхта|шляхціцамі]] рэгуляваліся шляхецкімі правамі, дзяржаўнымі інстытутамі і сваімі непісанымі традыцыямі шляхецкай годнасці і салідарнасці<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 33—35.</ref>. У [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] беларуская [[шляхта]] сумесна з польскай, украінскай і літоўскай утваралі поліэтнічную саслоўную супольнасць («шляхецкі народ Рэчы Паспалітай», а асобна ў рамках [[ВКЛ]] і [[Карона Каралеўства Польскага|Польскага Каралеўства]] — «абодва народы»), асновай якога былі толькі некаторыя кампаненты агульнай самасвядомасці, польскай шляхецкай культуры, [[Каталіцызм|каталіцкая канфесія]] і [[польская мова]]<ref>''Чаквін, І.'' Беларусы // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя : у 3 т. — Мінск : БелЭн, 2005. — Т.1. — С. 304; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 95, 99, 178—179, 181.</ref>. У [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]] існавала фармальна-юрыдычная адасобленасць [[ВКЛ]] і [[Карона Каралеўства Польскага|Польскага Каралеўства]] (асобнае войска, скарб, біццё манеты, дзяржаўная канцылярыя, сімволіка, сістэма пасад, [[Статуты ВКЛ|уласныя законы ВКЛ, сабраныя ў Статуце]], і г.д.)<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 178; ''Сагановіч, Г.'' Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя. — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001. — С. 203.</ref>. [[Статуты ВКЛ]] прадугледжвалі [[вена, маёмасць|вена]] — маёнтак (уласнасць) [[жонка|жонкі]], які пасля [[шлюб]]у афармляўся на імя [[муж]]а, з мэтай маёмаснага забеспячэння жонкі ў выпадку спынення шлюбу. Гэта (разам з іншымі культурнымі традыцыямі) дазваляла ў ВКЛ жанчыне-[[шляхта|шляхцянцы]] займаць даволі высокі статус у грамадстве, чаго не мелі [[жанчына|жанчыны]] падобнага [[саслоўе|саслоўя]] ў іншых [[Еўропа|еўрапейскіх краінах]]<ref>''Сліж, Н.'' Статус жанчыны-шляхцянкі ў ВКЛ (XVI—XVIII стст.) // Беларускі гістарычны часопіс. — 1996. — № 4. — С. 57—66.</ref>. Калі яшчэ ў [[XVI ст.]] [[эліта]] была ў многім блізкай да традыцыйнай культуры сялянства па ўспрыняцці свету і святочным абрадам (якія захоўвалі многія дахрысціянскія ўяўленні аб еднасці натуральнага і звышнатуральнага свету), то з [[XVII ст.]] культура шляхты цалкам аддалілася ад сялянскай, мела ўласныя [[Элітарная культура|выразныя элітарныя рысы]] і пераймала [[Заходняя культура|агульныя заходнееўрапейскія тэндэнцыі]]<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 132, 159, 165.</ref>.

 

Традыцыйныя сялянскія [[свята|святы]], [[абрад]]ы і [[звычай|звычаі]] былі звязаны ў першую чаргу з земляробчым цыклам і хрысціянскай культурай, якая ў паўсядзённым жыцці дапаўнялася некаторымі элементамі [[язычніцтва|дахрысціянскіх вераванняў]]<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 165—167; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 445.</ref>. Сімвалам жыццёвага шляху беларуса-селяніна лічылася доўгае палатно: на палатняны [[ручнік]] клаўся нованароджаны, ручніком абгортвалі рукі маладых на [[вяселле|вяселлі]], ганаровыя ўдзельнікі вяселля перавязвалі ручнік цераз плячо, ручнік клаўся ў труну, на ручніках апускалі труну ў магілу, ручнік абвязваўся на магільны [[крыж]], і г.д.<ref>''Фадзеева, В. Я.'' Ручнік // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 435—437.</ref> Найстаражытнейшае боства ў беларускай міфалогіі (і амаль як жывая істота-карміцелька) — [[Маці-Зямля]]<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 166.</ref> — у канцы XIX ст. сярод прафесійных беларускіх паэтаў стала персаніфікацыяй [[Беларусь|Беларусі]] — у выразах «Маці-зямліца»<ref>Гл. напрыклад, творчасць [[Вінцэнт Каратынскі|Вінцэнта Каратынскага]]. Гл.: Гісторыя беларускай літаратуры XI—XIX стагоддзяў. У 2 т. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; навук. рэд. тома У. Мархель, В. Чамярыцкі — Мінск : Беларус. навука, 2010. — Т. 2. — С. 289.</ref> і «Маці-зямля беларуская»<ref>[[Марыян Здзяхоўскі]] (1861—1938) параўноўваў вядомага дзеяча беларускай гісторыі [[Эдвард Адамавіч Вайніловіч|Эдварда Вайніловіча]] з «Маці-зямлёй беларускай»: «Эдвард Вайніловіч быў жывым увасабленнем любові да маці-зямлі, якая яго нарадзіла і выхавала, быў звязаны з ёй усёй сваёй душой. Калі ён казаў, я меў дзіўнае ўражанне, што яго вуснамі прамаўляе [[Беларусь|маці-зямля беларуская]], што ў словах адбіваюцца думкі і пачуцці тых доўгіх-доўгіх шэрагаў пакаленняў, якія на гэтай зямлі і з гэтай зямлі жылі, на ёй і для яе працавалі і трывалі». Гл.: ''Zdziechowski, M.'' Edward Woyniłłowicz… С. 63.</ref>. «Маці-зямліца» стала паэтычным зваротам да радзімы ў вершы [[Янка Лучына|Янкі Лучыны]] {{нп3|Роднай старонцы|«Роднай старонцы» (1891)|be-x-old|Роднай старонцы}}, радкі якога [[Яўхім Фёдаравіч Карскі|Яўхім Карскі]] паставіў эпіграфам да сваёй шматтомнай даследчай працы «Беларусы» (т. 1-3, 1903—1922). У знак шчырай веры ў вёсках і на скрыжаваннях дарог ставіліся [[Беларускія народныя крыжы|драўляныя хрысціянскія крыжы]] (часта па 6-8 метраў вышынёй)<ref>''Раманюк, М.'' Беларускія народныя крыжы. — Вільня : Наша Ніва, 2000. — С. 157, 161, 163.</ref>, якія мелі сціплы дэкор, але часта абвязваліся [[Аброчныя тканіны|аброчнымі тканінамі]] (звычайна — узорыстымі [[ручнік]]амі) — адмысловым ахвяраваннем людзей у іх крызісных сітуацыях<ref>''Фадзеева, В. Я.'' Аброчныя тканіны // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 16.</ref>.

 

Галоўныя каляндарныя і рэлігійныя святы: зімой — [[Каляды]], [[Грамніцы]]; вясной — [[Масленіца]] і [[Вялікдзень]]; летам — [[Сёмуха|Троіца (Сёмік, Сёмуха)]], [[Купалле|Іванаў дзень (Купалле)]]; святы [[Ураджай|ўраджаю]] ([[Зажынкі]], [[Дажынкі]], [[Багач]])<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 167; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 445.</ref>. На год было некалькі дзён памінання продкаў: паводле каталіцкага звычаю, асноўным памінальным днём быў Дзень Усіх Святых восенню ([[Дзяды]], Задушны Дзень), у праваслаўных — на Масленіцу (масленічныя Дзяды), пасля Вялікадня ([[Радаўніца]], Наўскі Вялікдзень) і на [[Сёмуха|Сёмуху (траецкія Дзяды)]]<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 279; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 490, 493.</ref>.

 

Галоўнымі момантамі радзільнага абраду было разбіванне чыгунка, пачастунак [[Бабіна каша|бабінай кашай]], катанне бабкі-павітухі на баране, санках, на конях<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 466.</ref>. З сямейных абрадаў найболей маляўнічым было [[вяселле]], якое магло доўжыцца некалькі дзён: найболей важнымі момантамі лічыліся пасад нявесты і жаніха, выкуп [[Каса (інструмент)|касы]], падзел [[каравай|каравая]], завязванне рук маладых [[ручнік]]ом<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 277—278.</ref>. Пахавальны абрад захаваў архаічныя рысы — памінальная трапеза з абавязковай [[куцця|куццёю]], запальванне [[свечка|свечак]] і інш.<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 166.</ref>

 

На галоўнае зімовае свята ([[Каляды]]) дзяўчаты варажылі аб сваім лёсе, спявалі калядкі і шчадроўкі, ладзілі калядную гульню «[[Жаніцьба Цярэшкі]]» (хлопцы і дзяўчаты гулялі жартоўнае [[вяселле]] з эратычным падтэкстам) і каляднае прадстаўленне — [[Шчодры вечар|хаджэнне з «казой»]], якое сваімі каранямі ішло да старажытных татэмічных культаў<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 446, 452, 460.</ref>. Беларускі навагодні абрад «[[Цары Каляды]]» быў уключаны ў 2009 г. у [[Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны чалавецтва|Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА]]<ref>[http://www.unesco.org/culture/ich/en/USL/rite-of-the-kalyady-tsars-christmas-tsars-00308 Rite of the Kalyady Tsars (Christmas Tsars)]</ref>.

 

=== Вусная творчасць, музычнае мастацтва і танец ===

{{main|Беларускі фальклор|Музыка Беларусі|Беларускія народныя танцы|Музычнае мастацтва Вялікага Княства Літоўскага}}

[[Беларускі фальклор|Фальклорная спадчына беларусаў]], якую яшчэ здолелі зафіскаваць у XIX—XX ст. шматлікія прафесійныя даследчыкі, багатая і разнастайная па жанрам — каляндарная і сямейная абрадавая паэзія, замовы, легенды, паданні, казкі, прыказкі, прымаўкі, загадкі, народны тэатр і інш. У многіх легендах, паданнях, былічках знайшлі адлюстраванне дахрысціянскія ўяўленні [[славяне|славян]] аб паходжанні свету<ref name="ReferenceG">''Фядосік, А. С.'' Народная паэтычная творчасць / А. С. Фядосік // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 347—349</ref>.

 

У [[1922]] г. паэт [[Змітрок Бядуля]] апублікаваў у [[Мінск]]у свой высокамастацкі [[эпас]] «Палескія байкі» — першы беларускамоўны эпас аб стварэнні [[Свет]]у, — цэнтрам якога з’яўляецца «край Палессе». Матэрыялам для Змітрака Бядулі сталі касмагенічныя байкі сялян беларускага [[Палессе|Палесся]], якія ў сваіх байках стварылі сабе фантастычны свет, своеасаблівую філасофію змагання [[дабро|дабра]] і [[зло|зла]], арыгінальныя разважанні аб жыцці і смерці<ref>''Бядуля, З.'' Збор твораў : у 5 т. — Мінск : Мастацкая літаратура, 1985. — Т. 1. — С. 384.</ref>.

 

 

Аснову інструментальнай музыкі складалі песенныя і танцавальныя найгрышы, вясельныя маршы, імправізацыі. У XIX ст. паўсюль у краіне былі папулярнымі [[гармонік]], [[баян]], [[бубен]], [[барабан]]ы<ref name="ReferenceH"/>.

Вялікай любоўю карыстаўся народны лялечны тэатр «[[батлейка]]»<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 169; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2002. — Т. 6. — С. 241.</ref>.

 

<gallery perrow="5">

File:Batleika.JPG|Лялечны тэатр ''«[[батлейка]]»''.

=== Традыцыйны касцюм ===

{{main|Беларускі нацыянальны касцюм}}

Традыцыйны мяшчанскі ці шляхецкі касцюм упісваюцца ў агульныя заходнееўрапейскія модныя тэндэнцыі, але быў створаны своеасаблівы шляхецкі «сармацкі строй», які меў выразны нацыянальны характар.

 

Традыцыйны камплект сялянскага мужчынага адзення складаўся з [[белы колер|белых]] ці шэра-белых [[кашуля|кашулі]] і [[нагавіцы|нагавіц]] (паясная вопратка), да якіх з канца XIX ст. сталі дадаваць каляровую [[бандэля|бандэлю (бандану)]] і [[камізэлька|камізэльку]]. На [[свята]] ці іншыя ўрачыстасці мужчыны насілі святочную кашулю (з адкладным каўнерыкам), падпаясываліся рознакаляровым [[Пояс, дэталь адзення|поясам]]<ref name="ReferenceI">''Григорьева, Р. А.'' Белорусы / Р. А. Григорьева, Т. Б. Варфоломеева, А. Г. Шешкен // Большая Российская энциклопедия: в 30 т. / Председатель Науч.-ред совета Ю. С. Осипов. Отв. ред. С. Л. Кравец. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 2005. — Т. 3. «Банкетная кампания» 1904 — Большой Иргиз. — С. 261; ''Григорьева, Р. А.'' Белорусы / Р. А. Григорьева // Народы России: энциклопедия / Гл. ред. [[Валерый Аляксандравіч Цішкоў|В. А. Тишков]] ; Институт этнологии и антропологии имени Н. Н. Миклухо-Маклая РАН. — Москва : Большая Российская энциклопедия, 1994. — С. 111.</ref>. Арнаментаваныя ўзоры і [[Вышыўка|вышыўку]] наносілі на [[каўнер]], манжэты і падол кашулі. Абуткам служылі звычайна [[лапці]], скураныя [[пастолы]], [[Боты, абутак|боты]], зімой — [[валёнкі]]<ref name="ReferenceI"/>. Галаўным уборам у мужчын летам быў звычайна саламяны капялюш з шырокімі палямі ([[брыль]]), вясной і восенню — валеная шапка ([[магерка]]), зімой — футравая шапка (аўчына, кучма, [[аблавуха]])<ref name="ReferenceI"/>. Праз плячо мужчыны-сяляне насілі (пры патрэбе) скураную сумку.

 

Традыцыйны сялянскі жаночы касцюм быў болей разнастайным за мужчынскі і выразна адлюстроўваў нацыянальную і рэгіянальную спецыфіку. Вылучаюцца чатыры комплексы: 1) [[кашуля]], [[спадніца]] і [[фартух]]; 2) кашуля, спадніца, фартух і безрукаўка (гарсэт); 3) кашуля, спадніца, да якой быў прышыты ліф-гарсэт; 4) кашуля, [[панёва]], фартух і каляровая безрукаўка (гарсэт)<ref name="ReferenceI"/>. Два першыя комплексы былі распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]], два апошніх — ва ўсходніх і паўночна-ўсходніх раёнах. Мелася тры тыпы жаночых кашуль: з прамымі плечавымі ўстаўкамі, тунікападобная і з [[какетка, дэталь адзення|какеткай]]. Арнаментаванае тканае ці вышытае аздабленне ў жаночых кашулях наносілася на рукавы. Паясное сялянскае жаночае адзенне скаладася з разнастайнага фасону спадніц ([[андарак]], [[саян]], палатнянік, летнік), а таксама [[панёва|панёвы]] і фартухаў<ref name="ReferenceI"/>. Спадніцы звычайна былі чырвоныя, сіне-зялёныя, у шэра-белую клетку, з падоўжнымі і папярочнымі палосамі — мелі свае рэгіянальныя асаблівасці. Фартухі ўпрыгожваліся карункамі, складкамі; камізэлькі (гарсэт) — вышыўкай, карункамі. Абавязковым аксесуарам быў каляровы пояс. Галаўным ўборам дзяўчат былі вузенькія рознакаляровыя стужкі (''скідачка'', ''шлячок'') ці [[Вянок|вянкі]], бо яны не хавалі цалкам валос. Замужнія жанчыны прыбіралі і хавалі валасы пад [[каптур]], апраналі ручніковы галаўны ўбор ([[намітка]]) альбо [[хустка|хустку]] — існавала мноства спосабаў іх завязваць<ref name="ReferenceI"/>. Звычайным паўсядзённым жаночым абуткам былі [[лапці]], а святочным — [[пастолы]] і хромавыя [[Боты, абутак|боты]]<ref name="ReferenceI"/>.

 

Адметным і любімым элементам традыцыйнага беларускага народнага мастацтва ў першую чаргу было [[ткацтва]], а не [[вышыўка]], таму (па тэхналагічных прычынах) у [[арнамент]]ыцы вопраткі мужчын і жанчын пераважаюць разнастайныя лінейна-геаметрычныя формы<ref name="ReferenceJ">[http://budzma.by/news/styl-yak-faktar-identychnasci-chastka-5-zaklyuchnaya.html Стыль як фактар ідэнтычнасці. Арнамент]</ref>. Тканае аздабленне святочнай кашулі выконвалася спосабам «ператыкання», у выніку чаго ствараліся розныя па шырыні паскі геаметрычнага арнаменту, вытканага чырвонымі баваўнянымі ніткамі. Найболей архаічным (верагодна, не толькі ў Беларусі, але і ва ўсёй [[Еўропа|Еўропе]]) быў арнамент у «паскі», які захаваўся ў [[Заходняе Палессе|Заходнім Палессі]]. Старадаўнім, таксама адметным і традыцыйным для беларускай народнай культуры, характэрным амаль для ўсёй тэрыторыі Беларусі, з’яўляецца крыжова-рамбічны геаметрычны арнамент: яго элементы заўсёды павернутыя на 45 градусаў адносна поля набору, а ўсе фігуры ўтвараюцца на аснове спалучэнняў [[ромб]]а і касога [[крыж]]а (якія былі сімваламі [[сонца]], урадлівасці). Каларыстыка [[арнамент]]у стрыманая, звычайна — цёмна-чырвонага (кармазынавага) колеру, часам з дамешкам чорнага колеру<ref name="ReferenceJ"/>. Раслінная і зааморфная арнаментыка, а таксама арнаменты, паўсталыя ў тэхналогіі вышывання, з’яўляюцца ў [[Беларускі нацыянальны касцюм|беларускім традыцыйным касцюме]] (гэтак жа і на [[ручнік]]ах і [[абрус]]ах) пазнейшымі запазычаннямі (з канца XIX ст.) і не могуць лічыцца традыцыйнымі і кананічнымі<ref name="ReferenceJ"/>.

 

=== Традыцыі харчавання ===

{{main|Беларуская кухня}}

Аснову харчавання беларусаў са старажытных часоў складалі [[страва|стравы]] з жытняй, пшанічнай, грэцкай, просавай, аўсянай, гарохавай мукі і розныя крупы, з якіх рабілі [[хлеб]], [[пірог|пірагі]], [[бліны]], [[каша|кашы]], [[клёцкі]], [[секанка|секанку]], розныя віды [[поліўка|полівак]] (''[[зацірка]]'', ''[[крупеня|кулеш]]'', ''[[крупеня]]''; квашаныя поліўкі — ''[[саладуха]]'', ''[[Кулага, страва|кулага]]'')<ref name="ReferenceK"/>. Сярод традыцыйных прысмак — розныя віды [[кісель|кісялю]] (''[[жур]]''), [[поліўка]], [[юшка]], [[Салата (страва)|салаты]] і інш.<ref name="ReferenceK"/>

 

На святы спажывалі абрадавыя стравы: на [[радзіны]] падавалі [[Бабіна каша|бабіну кашу]]; на [[вяселле]] елі хлеб-[[каравай]]; на [[Вялікдзень]] — велікодную [[паска|паску]], рабілі [[каўбаса|каўбасы]] і [[Велікоднае яйка|фарбавалі яйкі]]; на [[Масленіца|Масленіцу]] рабілі [[бліны]]; на [[Купалле]] — [[Кулага (страва)|кулагу]]; на [[хаўтуры]] і [[памінкі]] нябожчыкаў ужываліся спецыяльныя памінальныя кашы і напоі ([[коліва]], [[куцця]], [[гарэлка]], [[кісель]] і інш.)<ref name="ReferenceK"/>.

 

У сярэдзіне [[XVIII ст.]] у [[Беларусь]] пранікае [[бульба]], якая з сярэдзіны XIX ст. ужо настолькі набывае шырокае выкарыстанне ў рацыёне беларускіх сялян, што самі беларусы сталі лічыць бульбу сваім нацыянальным прадуктам харчавання. У беларускай кухні налічваецца болей за 200 страў з бульбы — адварная, печаная, смажаная, тушаная, камы, пюрэ, [[Бабка (страва)|бабка (ці драніцы)]], [[бліны]], аладкі, [[клёцкі]], [[калдуны]], гульбішнікі, запяканкі, піражкі, суп і г.д. Беларускімі нацыянальнымі стравамі з бульбы лічацца: пюрэ (''[[тоўчанка]]''), аладкі (''[[дранікі]]'', ''бульбянікі''), [[Бабка (страва)|бабка]] і інш.<ref name="ReferenceI"/>

 

 

== Сучасныя культурныя традыцыі і сацыяльныя тэндэнцыі ==

Сучасныя беларусы страцілі многія свае былыя лакальныя этнаграфічныя асаблівасці і традыцыйныя рысы матэрыяльнай і духоўнай культуры (акрамя [[мова|мовы]] і [[рэлігія|рэлігіі]]), што тлумачыцца працэсамі [[урбанізацыя|ўрбанізацыі]], інтэнсіфікацыі ўнутрыкраінных кантактаў (па прычыне развіцця сродкаў сувязі і інфраструктуры), увядзеннем стандартаў пачатковай адукацыі, узнікненнем агульнанацыянальнай прэсы і г.д.

 

У [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] (1921—1939), дзе былі захаваны капіталістычныя адносіны, становішча беларусаў і беларускай культуры было дыскрымінацыйным<ref name="ReferenceN"/>. З пачаткам [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] (1939—1945) Заходняя Беларусь увайшла ў [[1939]] г. у склад БССР, што было актам уз’яднання [[этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічнай тэрыторыі беларусаў]] пад адным дзяржаўным кіраваннем, хоць і савецкай уладай. Пры гэтым [[Віленскі край]] быў перададзены ў [[1940]] г. [[Літоўская ССР|Літве]], а [[Беласточчына]] ў [[1945]] г. — [[Польшча|Польшчы]]<ref>''Чаквін, І. У.'' Беларусы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Мінск : БелЭн, 1993. — Т. 1. — С. 478.</ref>. [[26 чэрвеня]] [[1945]] г. [[БССР]] стала адной з краін-заснавальніц [[ААН]] і фармальна яе членам.

 

[[Беларускі правапіс 1959|У 1957 г. быў ўдакладнены і зменены ў лепшы бок правапіс беларускай мовы]], які выправіў [[Беларуская граматыка 1934|адыёзныя рысы правапісу ад 1933 г.]] Менавіта ў [[1960]]—[[1990]] гг. [[БССР|Беларусь (БССР)]] перайшла ў разрад індустрыяльна развітых краін<ref name="ReferenceO">''Манак, Б. А.'' Насельніцтва Беларусі: рэгіянальныя асаблівасці развіцця і рассялення. — Мінск : Універсітэцкае, 1992. — С. 8.</ref>: на гэтыя 30 год прыпадае бум [[індустрыялізацыя|індустрыялізацыі]] і як вынік — бум [[урбанізацыя|урбанізацыі]] (у 1975 г. працэнт гарадскога насельніцтва БССР перавысіў 50 % і была дасягнута амаль суцэльная пісьменнасць насельніцтва)<ref name="ReferenceO"/>. Гарады БССР імкліва развіваліся па перадавым савецкім стандартам [[урбаністыка|урбаністыкі]], узрастала якасць жыцця гараджан — у канцы 1970-х гг. узнікла [[грамадства спажывання]]<ref>''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002). — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — С. 374; ''Третьяков, В.'' [http://library.ua/m/articles/view/КРУШЕНИЕ-СССР-И-ВОЗРОЖДЕНИЕ-РОССИИ Крушение СССР и возрождение России]{{Недаступная спасылка}}… С. 18.</ref>. Калі ў [[1959]] г. у [[Мінск]]у жыло 506 тыс., то ў [[1989]] г. ужо 1,58 млн чал.<ref>''Манак, Б. А.'' Насельніцтва Беларусі: рэгіянальныя асаблівасці развіцця і рассялення. — Мінск : Універсітэцкае, 1992. — С. 27.</ref> Для БССР 1960—1990 гг. сталі і перыядам росквіту афіцыйнай беларускай культуры і [[Навука ў Беларусі|навукі]], а таксама — стварэння нешматлікіх нелегальных і нефармальных культурных суполак («На Паддашку», «[[Майстроўня]]» і інш.), якія ідэалагічна адхілялі [[сацыялізм]]<ref>''Чаквін, І. У.'' Беларусы // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: у 6 т. — Мінск : БелЭн, 1993. — Т. 1. — С. 479—480; ''Шыбека, З.'' Нарыс гісторыі Беларусі (1795—2002). — Мінск : Энцыклапедыкс, 2003. — С. 378—383; Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 412.</ref>. Напрыклад, паводле твораў выдатнага беларускага пісьменніка [[Уладзімір Сямёнавіч Караткевіч|Уладзіміра Караткевіча]] здымаліся кінастужкі на «[[Беларусьфільм]]е» і ставіліся оперы. З [[1952]] г. [[СССР]] стаў удзельнікам [[Алімпійскія гульні|Алімпійскіх гульняў]], а ў [[БССР]] дзяржаўную падтрымку і папулярнасць атрымалі амаль усе алімпійскія віды спорту, асабліва лёгкая і цяжкая атлетыка, [[футбол]], [[гандбол]], [[фехтаванне]], [[Стральба кулявая|кулявая стральба]], [[гімнастыка]], [[біятлон]] і інш.<ref>Фізічная культура і спорт у 1945—1974 // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя: у 12 т. — Т. 12. Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мінск : Бел. Сав. Эн., 1975. — С. 369.</ref><ref>[http://zakazat.by/bgufk/vitebskij-gosudarstvennyj-universitet-im-p-m-masherova/fakultet-fizicheskoj-kultury-i-sporta/366-kurs-lektsij-istoriya-fizicheskoj-kultury-i-sporta.html?start=11 Таблица. Чемпионы и призеры летних Олимпийских игр — спортсмены БССР (1952—1988 гг.)] — Узята з кнігі: ''Сазанович, В. П.'' Физическая культура и спорт в Белоруссии: Страницы летописи / В. П. Сазанович, К. А. Кулинкович, В. С. Филиппович. — Минск : Полымя, 1988. — 268 с.</ref> У [[БССР]] у [[1974]] г. 61 % спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй былі беларусамі<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 403.</ref>, а ў [[1989]] г. доля беларусаў сярод студэнтаў БССР была 70,7 %<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 404.</ref>. З 1960—1970-х гг. грамадства [[СССР]] ужо не было такім цалкам закрытым і жорсткім, як раней (у часы [[Іосіф Вісарыёнавіч Сталін|Іосіфа Сталіна]]): існавалі пэўныя мажлівасці кароткатэрміновага выязду за мяжу, знаёмства з сусветнай [[літаратура]]й (у тым ліку літаратурай [[Заходняя культура|Захада]]), пракат замежных кінафільмаў, інфармаванасць аб рэаліях жыцця за мяжой (часам большая, чым інфармаванасць жыхароў [[Заходняя культура|краін Захаду]] аб рэаліях жыцця ў СССР і іншых краінах) і г.д.<ref name="Крушение СССР и возрождение России">''Третьяков, В.'' [http://library.ua/m/articles/view/КРУШЕНИЕ-СССР-И-ВОЗРОЖДЕНИЕ-РОССИИ Крушение СССР и возрождение России]{{Недаступная спасылка}}… С. 19—20.</ref> Выказваюцца думкі, што ў [[СССР]] у 1970-ыя гг. узнік [[сярэдні клас]], хоць ён быў пазбаўлены права на [[прыватная ўласнасць|прыватную ўласнасць]] і свабодную прэсу<ref name="Крушение СССР и возрождение России"/>.

 

У 1950—1990 гг. савецкая ўлада рабіла шмат намаганняў, каб наблізіць умовы і стандарты духоўна-культурнага і матэрыяльнага жыцця на вёсцы да гарадскіх: у сельскім быце прывычнымі сталі дамы з [[цэгла|цэглы]], [[электрычнасць]], газ, [[вадаправод]], [[каналізацыя]], цэнтральнае ацяпленне, масава будаваліся дамы культуры і [[кінатэатр]]ы, цэнтры бытавога абслугоўвання і медпункты. У сельскай мясцовасці масава пачалі насіць адзенне, зробленае на [[фабрыка]]х СССР. У вёсцы прысядзібная гаспадарка была невялікай, а такія прадукты як [[хлеб]], кандытарскія вырабы, кансервацыя, вострыя прыправы і напоі сельскія жыхары пакупалі выключна ў дзяржаўных [[магазін]]ах. У [[1989]] г. у вёсках жыло толькі 3,5 % насельніцтва БССР<ref>''Манак, Б. А.'' Насельніцтва Беларусі: рэгіянальныя асаблівасці развіцця і рассялення. — Мінск : Універсітэцкае, 1992. — С. 10. (Астатняе насельніцтва жыло не толькі ў гарадах, але і ў пасёлках гарадскога тыпу).</ref>. Народная мастацкая самадзейнасць арганізоўвалася адміністрацыяй дзяржаўных устаноў і прадпрыемстваў (у [[1987]] г. у ёй было задзейнічана звыш 1 млн чал.<ref>''Чаквін, І. У.'' Беларусы // Этнаграфія беларусаў: Энцыкл. — Мінск : БелСЭ, 1989. — С. 76.</ref>). Рэдкасцю сталі народныя мастакі і складальнікі песень, што кампенсавалася развіццём [[поп-культура|поп-культуры]] з 1960-х гг.

 

</gallery>

 

Пасля выхаду ў [[1991]] г. [[Беларусь|Беларусі]] са складу [[СССР]] і атрымання незалежнасці [[Рэспубліка Беларусь|Рэспублікай Беларусь]], што моцна і пазітыўна ўплывае на свядомасць беларусаў, [[беларуская мова]] захавала статус дзяржаўнай, а рэспубліка пачала лагодную рэвізію сацыялістычнага мінулага, аднаўленне шматпартыйнасці, развіццё культурнага плюралізму і працэс прыватызацыі, арыентуючы знешнюю палітыку на краіны [[СНД]], у першую чаргу — на [[Расія|Расію]]. Адкрыўся свабодны ўезд і выезд з краіны. Грамадства стала адкрытым да пераняцця многіх агульнаеўрапейскіх традыцый вядзення бізнесу, баўлення вольнага часу ([[свята|святы]], [[спорт]], [[турызм]] і інш.), стандартаў адукацыі, пашырэнню ўжытку замежных моў ([[англійская мова|англійскай]], [[нямецкая мова|нямецкай]]), развіццю інфармацыйнай прасторы (у тым ліку [[Інтэрнэт]]а) і г.д. Афіцыйныя ўлады імкнуцца захаваць для насельніцтва лепшыя сацыяльныя стандарты, складзеныя ў савецкія часы (бясплатныя публічныя бібліятэкі, адукацыя, медыцына, дэкрэтны адпачынак і інш.), а таксама надаюць вялікую ўвагу арганізацыі і правядзенню дзяржаўных свят ([[Дзень Перамогі]], [[Дзень Незалежнасці Рэспублікі Беларусь|Дзень Рэспублікі]], [[Дзень беларускага пісьменства]], [[Дзень народнага адзінства (Беларусь)|Дзень народнага адзінства]] і інш.), [[Дажынкі (фестываль)|фестывалю «Дажынкі»]], [[Маладзечанскі фестываль беларускай песні і паэзіі|фестывалю беларускай паэзіі і песні ў Маладзечне]], фестывалю «[[Славянскі базар у Віцебску]]» і развіццю [[спорт]]у за кошт рэспубліканскага [[бюджэт]]у.

 

Многія рысы традыцыйных абрадаў (у скарочаным або пераасэнсаваным выглядзе) набылі новае жыццё і ў сучаснай культуры беларусаў, у тым ліку — у гульнявой форме<ref>Беларусы : у 13 т. / Рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш]. — Мінск : Беларус. навука, 2001. — Т. 4. — С. 422—423.</ref>. Напрыклад, у сучасную цырымонію рэгістрацыю [[шлюб]]у ўвайшлі некаторыя элементы традыцыйнага [[вяселле|вяселля]]: «выкуп» нявесты, абгортванне рук маладых [[ручнік]]ом, абсыпанне маладых [[зерне]]м і г.д.<ref>[http://repository.buk.by:8080/jspui/bitstream/123456789/965/1/TRANSFORMACIYA%20TRADICIY%20V%20SOVREMENNOY%20KUL'TURE%20BELARUSI.pdf ''Шелупеко, Н. Е.'' Трансформация традиций в современной культуре Беларуси]</ref> Традыцыйныя рамёствы звычайна выкарыстоўваюцца толькі для вырабу нацыянальных [[сувенір]]аў.

 

<gallery perrow="5">

File:Белорусские 100 р. 1992 г.jpg|Выява [[Зубр еўрапейскі|зубра]] на банкноце ў 100 беларускіх рублёў (узору 1992 года).

 

== Колькасць і рассяленне. Беларуская дыяспара ==

{{main|Этнічная тэрыторыя беларусаў|Беларуская дыяспара}}

Паводле [[перапіс насельніцтва|перапісу насельніцтва]] Рэспублікі Беларусь ([[2009]]), колькасць беларусаў склала 7957 тыс. (83,7 % насельніцтва краіны). Беларусы жывуць таксама ў [[Расія|Расіі]], [[Украіна|Украіне]], [[Латвія|Латвіі]], [[Польшча|Польшчы]] (пераважна ў [[Падляскае ваяводства|Падляскім ваяводстве]]), [[Літва|Літве]], [[Эстонія|Эстоніі]], [[Малдова|Малдове]], [[Казахстан]]е, [[ЗША]], [[Канада|Канадзе]], [[Аўстралія|Аўстраліі]], [[Германія|Германіі]], [[Чэхія|Чэхіі]], [[Бельгія|Бельгіі]] і інш. краінах. Па звестках Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, у 2018 годзе за межамі Беларусі пражывалі 1 млн. 484 тыс. 875 беларусаў<ref>[http://mfa.gov.by/be/mulateral/diaspora/ mfa.gov.by]</ref>.

 

== Літаратура ==

* Беларусы : у 13 т. / рэдкал.: [[Васіль Кірылавіч Бандарчык|В. К. Бандарчык]] [і інш.] ; АН Беларусі. [[Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя Кандрата Крапівы НАН Беларусі|Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы]]. — Мінск : Беларус. навука, 1995. — Т. 1 : Прамысловыя і рамесныя заняткі. — 350 с.

* Беларусы : у 13 т. / рэдкал.: В. К. Бандарчык [і інш.] ; АН Беларусі. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. — Мінск : Беларус. навука, 1997. — Т. 2 : Дойлідства. — 389 с.

* Беларусы : сучасныя этнакультурныя працэсы / Г. І. Каспяровіч [і інш.]; рэдкал.: А. І. Лакотка [і інш.] ; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору імя К. Крапівы. — Мінск : Беларус. навука, 2009. — 605 с.

* Белоруссия // Географическо-статистический словарь Российской империи / сост. П. Семенов; Русское географическое общество. — Санкт-Пецярбург : Тип. В. Безобразова, 1863. — Т. I. — С. 371.

* ''Бялявіна, В. М.'' Мужчынскі касцюм на Беларусі / В. М. Бялявіна, [[Любоў Васілеўна Ракава|Л. В. Ракава]]. — Мінск : Беларусь, 2007. — 303 с.

* ''Вайткявичус, В.'' [http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/1793/1/%D0%92%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%BA%D1%8F%D0%B2%D0%B8%D1%87%D1%8E%D1%81%20%D0%92.pdf Нестереотипный взгляд на культуру восточнолитовских курганов] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160305110625/http://elib.bsu.by/bitstream/123456789/1793/1/%D0%92%D0%B0%D0%B9%D1%82%D0%BA%D1%8F%D0%B2%D0%B8%D1%87%D1%8E%D1%81%20%D0%92.pdf |date=5 сакавіка 2016 }} // Працы гістарычнага факультэта БДУ. Навук. зборнік. — Вып. 3. — Мн., 2008. — С. 180—188.

* ''Вуглік, І. Р.'' Матэрыяльная культура і быт беларусаў у XVII—XVIII стст. : вучэб.-метад. дапаможнік / І. Р. Вуглік. — Мінск : БДПУ, 2005. — 114 с.

* Грамадскі быт і культура гарадскога насельніцтва Беларусі / [[Васіль Кірылавіч Бандарчык|В. К. Бандарчык]] [і інш.]; навук. рэд. В. К. Бандарчык. — Мінск : Навука і тэхніка, 1993. — 248 с.

* Грамадскі быт і культура сельскага насельніцтва Беларусі / В. К. Бандарчык [і інш.]; навук. рэд. В. К. Бандарчык. — Мінск : Навука і тэхніка, 1993. — 256 с.

* Живописная Россия: Отечество наше в его земельном, историческом, племенном, экономическом и бытовом значении: Литовское и Белоруское Полесье / под общ. ред. П. П. Семенова. — репринт. воспр. изд. 1882 г. — Минск : БелЭн, 1993. — 550 с.

* ''Казлоў, Л. Р.'' Беларусь на сямі рубяжах / Л. Р. Казлоў, [[Анатоль Кірылавіч Цітоў|А. К. Цітоў]]. — Мінск : Беларусь, 1993. — 71 с.

* Канфесіі на Беларусі (к. XVIII—XX ст.) / В. В. Грыгор’ева [і інш.]; навук. рэд. У. І. Навіцкі. — Мінск : Экаперспектыва, 1998. — 340 с.

* ''Карскі, Я.'' Беларусы / Яўхім Карскі. — Мінск : Бел. кнігазбор, 2001. — 637 с.

* ''Манак, Б. А.'' Насельніцтва Беларусі: рэгіянальныя асаблівасці развіцця і рассялення / Б. А. Манак. — Мінск : Універсітэцкае, 1992. — 176 с.

* Народы России. Белорусы и поляки / Издание «Досуг и дело». — Санкт-Пецярбург : Общественная польза, 1878. — 68 с.

* Нарысы па гісторыі беларускай мовы : Дапаможнік для студэнтаў ВНУ / Рэдкал.: [[Пятро Глебка|П. Ф. Глебка]] і [і інш.] ; АН Беларускай ССР. Ін-т мовазнаўства імя Якуба Коласа. — Мінск : Вучпедвыд БССР, 1957. — 450 с.

* ''Насытка, Я.'' «Тыя ж беларусы…»: Этнічныя межы беларусаў у XIX — пачатку XX ст. / Я. Насытка // Беларуская мінуўшчына. — 1994. — № 4. — С. 11—15.

* Нацыянальны атлас Беларусі / Складз. і падрыхт. да друку Рэсп. унітарн. прадпрыемствам «Белкартаграфія» у 2000—2002 гг., Гал. рэдкал. М. У. Мясніковіч (старшыня) і інш. — Мінск : Белкартаграфія, 2002. — 292 с.

* ''Петров, Н. И.'' Белоруссия и Литва. Исторические судьбы Северо-Западного края / Н. И. Петров. — Санкт-Пецярбург : Тип. Тов. «Общественная польза», 1890. — 585 с. [http://www.runivers.ru/lib/book4334/52989/]

* ''Попкова, А.'' [http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_946478.pdf На принципах равноправия. Эффективные схемы государственно-частного партнерства в Республике Беларусь] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20160305191957/http://beldumka.belta.by/isfiles/000167_946478.pdf |date=5 сакавіка 2016 }} / А. Попкова // Беларуская думка. — 2013. — № 10. — С. 71—75.

* ''Раюк, А. Р.'' [http://imef.basnet.by/Sborniki/pytanni_28.pdf «Адных бацькоў сыны»: праблема этнічнага адзінства беларусаў у канцы XVIII — пачатку ХХ ст.] / А. Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2020. — Вып. 28. — С. 318—323.

* ''Раюк, А. Р.'' [http://imef.basnet.by/Sborniki/pytanni_30.pdf «Народ лесу»: абагульнены этнастэрэатып аб беларусах і Беларусі канца XVIII — пачатку XX ст.] / А. Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2021. — Вып. 30. — С. 295—301.

* ''Раюк, А. Р.'' [http://imef.basnet.by/Sborniki/pytanni_27.pdf Статус Беларусі ў свядомасці мясцовых каталіцкіх дваран-кансерватараў канца XIX — пачатку XX ст.] / А. Р. Раюк // Пытанні мастацтвазнаўства, этналогіі і фалькларыстыкі / Цэнтр даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі; навук. рэд. А. І. Лакотка. — Мінск : Права і эканоміка, 2020. — Вып. 27. — С. 337—342.

* ''Реклю, Э.'' [http://dlib.rsl.ru/loader/view/01004461306?get=pdf Россия европейская и азиатская] : в 2 т. / Э. Реклю. — Т. 1. Европейская Россия. До Урала. — Санкт-Петербург : А. Ильин, 1883. — 700 с.

* ''Сементовский, А.'' Этнографический обзор Витебской губернии / А. Сементовский. — Санкт-Петербург : Тип. Н. Хана. — 1872. — 69 с.

* ''[[Лідзія Іванаўна Цягака|Тегако, Л. И.]]'' Антропология белорусского Полесья: демография, этническая история, генетика / Л. И. Тегако, А. И. Микулич, И. И. Саливон. — Минск. — 1978.

* ''Терешкович, П. В.'' [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ceraskowich/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%9F._%D0%92._%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8_%D0%A5%D0%86%D0%A5_-_%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BB%D0%B0_%D0%A5%D0%A5_%D0%B2..html Этническая история Беларуси XIX — начала XX в.: В контексте Центрально-Восточной Европы] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110812160849/http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/ceraskowich/%D0%A2%D0%B5%D1%80%D0%B5%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%9F._%D0%92._%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%83%D1%81%D0%B8_%D0%A5%D0%86%D0%A5_-_%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B0%D0%BB%D0%B0_%D0%A5%D0%A5_%D0%B2..html |date=12 жніўня 2011 }} / П. В. Терешкович. — Минск : БГУ, 2004. — 233 с. [http://pawet.net/files/ceraskowich.pdf]

* Типология двуязычия и многоязычия в Беларуси / Нац. акад. наук Беларуси. Ин-т языкознания им. Я. Коласа, Бел. респ. фонд фундамент. исслед. ; под ред. А. Н. Булыко, Л. П. Крысина. — Минск : Беларуская навука, 1999. — 246 с.

* Фізічная культура і спорт у 1945—1974 // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя: у 12 т. — Т. 12. Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя; Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мінск : Бел. Сав. Эн., 1975. — С. 368—370.

* ''Ширяев, Е. Е.'' Беларусь: Русь Белая, Русь Черная и Литва в картах / Е. Е. Ширяев. — Минск : Навука і тэхніка, 1991. — 119 с.

* Этнаграфія беларусаў: гістарыяграфія, этнагенез, этнічная гісторыя / [[Васіль Кірылавіч Бандарчык|В. К. Бандарчык]] [і інш]. — Мінск : Навука і тэхніка, 1985. — 215 с.

* Этнаграфія Беларусі : энцыклапедыя / рэдкал. [[Іван Пятровіч Шамякін|І. П. Шамякін]] [і інш.]. — Мінск : БелСЭ, 1989. — 575 с.

* Этналогія Беларусі: традыцыйная культура насельніцтва ў гістарычнай перспектыве : вучэб.-метад. дапам. / [[Тадэвуш Антонавіч Навагродскі|Т. А. Навагродскі]] [і інш.]. — Мінск : Беларускі дзяржаўны універсітэт, 2009. — 335 с.

 

== Спасылкі ==

* [http://livingheritage.by Жывая спадчына Беларусі] // livingheritage.by

* [http://news.tut.by/culture/466853.html Шедевры народного творчества в музее белорусского народного искусства в «Раубичах»] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20200716013653/http://news.tut.by/culture/466853.html |date=16 ліпеня 2020 }} // tut.by

* [[Армен Сяргеевіч Сардараў|Армен Сардаров]] [http://realty.ej.by/reconstruction/2015/07/20/armen-sardarov-komfort-krasota-i-bezopasnost-aktualny-i-dlya.html : Комфорт, красота и безопасность актуальны и для отдельного дома, и для целой страны] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20150806033750/http://realty.ej.by/reconstruction/2015/07/20/armen-sardarov-komfort-krasota-i-bezopasnost-aktualny-i-dlya.html |date=6 жніўня 2015 }}

* [https://www.sb.by/articles/chto-i-sledovalo-pokazat.html Зубр, аист, василек. Какие культурные символы нас объединяют — узнали у профессора БГУ]