Станіслаў Арыхоўскі-Раксалан: Розніца паміж версіямі

'''Станіслаў Арыхоўскі''' (Ажахоўскі) ({{lang-uk|Станіслав Оріховський}}, {{lang-pl|Stanisław Orzechowski}}, {{lang-la|Stanislaus Orzehovius}}) - — украінскі грамадскі дзеяч эпохі [[Рэнесансу]], пісьменнік, філосаф і ідэолаг [[шляхта|шляхецкага руху]] ў [[Польская Карона|Польскай Кароне]].

На жыцці Арыхоўскага адбілася ўсё тое спляценне палітычных і культурных фактараў, што ўплывалі на украінскую гісторыю ХV ст. Нарадзіўся ён пад Перамышлем, паходзіў з польска-украінскага роду герба “Окша”«Окша». Сам быў ксяндзом, яго дзед (па матчынай лініі) – — праваслаўным святаром. У маладосці Арыхоўскі навучаўся ва ўніверсітэтах Польшчы і Заходняй Еўропы, яго настаўнікамі былі М. Лютэр і [[Ф. МеланхтонМеланхтан]], знаёмымі - — А. Дюзрэр, У. фон Гутэн, Л. Кранах Старэйшы і інш. <ref>Bohomolec F. Życie Orzechowskiego.  — Sanok, 1855.</ref> Прадстаўнік рэнесанснай грамадскай думкі, С. Арыхоўскі рашуча адстойваў ідэі шляхецкага парламентарызму, развіцця шляхецкага руху за свае правы і вольнасці, быў прыхільнікам тэорыі грамадска-дагаворнага паходжання дзяржавы і ідэі натуральнага права <ref>Вирський Д. С.  Ст. Оріховський-Роксолан як історик та політичний мислитель: Автореф. дис...дис… канд. іст. наук: 07.00.06 / Д. С.  Вирський. – — Дніпропетровськ, 2000. – — 18 с.</ref>. Станіслаў Арыхоўскі пакінуў багатую літаратурную спадчыну. Да яе перадусім трэба аднесці такія творы, як “Устаноўкі«Устаноўкі польскаму каралю Жыгімонту Аўгусту”Аўгусту» (1543 і 1548) – — праект пераўтварэнняў у дзяржаве ў духу “шляхецкай«шляхецкай дэмакратыі”дэмакратыі» і супрацьстаяння асманскай агрэсіі; “Прамова«Прамова на пахаванне Жыгімонта І”І» (1548); дзве прамовы “Пра«Пра турэцкую пагрозу”пагрозу» (1543 – 15441543—1544) – — яскравы прыклад плыні так зв. “Польскай«Польскай антытурэцкай літаратуры”літаратуры», што заклікала ўмацоўваць абарону дзяржавы перад тварам пагрозы з боку Асманскай імперыі; “Натуральнае«Натуральнае права” –права» — твор, што, на жаль, не захаваўся да нашых дзён; а таксама, шэраг лістоў – — да Пятра Гамрата (1544), Паўла Рамузіо (1549) і інш.

С. Арыхоўскі падмацоўваў сваю грамадскую канцэпцыю заклікам да уніі [[Каталіцкі Касцёл|каталіцкай]] і [[Праваслаўе|праваслаўнай]] цэркваў, што таксама павінна было паспрыяць злітаванню ўсёй шляхты Кароны ў адзін палітычны народ. Добра разумеў ён і геапалітычнае становішча сваёй радзімы: С. Арыхоўскі з’яўляеццаз'яўляецца адным з прадстаўнікоў канцэпцыі агульнага “еўрапейскага«еўрапейскага дома”дома», неабходнасць умацавання якога ён тлумачыў у першую чаргу патрэбай абароны ад [[Асманская імперыя|асманаў]] <ref>Попель, Р. І.  Феномен двайной палітычнай свядомасці на прыкладзе гістарычнай спадчыны Станіслава Арыхоўскага-Раксалана / Р. І.  Попель // Электронная бібліятэка БДУ [Электронны рэсурс]. – — 2011. – — Рэжым доступу: http://elib.bsu.by/handle/123456789/3561</ref>.

== “Gente«Gente Ruthenus natione Polonus”Polonus»: ідэя двайной самаідэнтыфікацыі ўкраінскай шляхты ў Польскай Кароне ==

Амаль што ва ўсіх творах Станіслава Арыхоўскага добра прасочваецца яго палітычная і этнічна-культурная самаідэнтыфікацыя. Пачнём з таго, што, падпісваючы свае творы, каля свайго прозвішча ён ставіў словы “Раксалан” «Раксалан» ці “Рутэнец”«Рутэнец» (“русін”«русін»), таму і вядомы ў гісторыі як Арыхоўскі-Раксалан (Orzehovius Roxolanus). Адкрыта ідэнтыфікаваў ён сябе як “русіна”«русіна» ў большасці сваіх твораў. Так, у адным з іх – — палітычным трактаце “Узорны падданы”«Узорны –падданы» — Арыхоўскі заяўляе: “Я«Я русін, ганаруся гэтым, ахвотна пра гэта паўсюдна кажу”кажу» <ref>Оріховський-Роксолан С. Листи // ІЗБОРНИК. Історія України IX-XVIIIIX—XVIII ст. Першоджерела та інтерпретації [Электронны рэсурс]. –  — 2002. – — Рэжым доступа: http://izbornyk.org.ua/old14_16/old14_08.htm –- Дата доступу : 04.02.2012.</ref>. Свой родны Перамышль Арыхоўскі неаднаразова называе “рускім”«рускім». У лісце да П. Рамузіо ён піша: “Перамышль«Перамышль, даволі паказное месца ў Русі”Русі». [[Русь]] ён называе “сваёй«сваёй бацькаўшчынай”бацькаўшчынай», наогул для твораў Арыхоўскага характэрна апазіцыя “мы«мы — – яны”яны». Да першых ён адносіць уласна Русь і Польшчу (хоць апошнюю і не заўсёды), да другіх – — Масковію, Венгрыю і інш. замежныя краіны.

Аднак з “русінскай”«русінскай» ідэнтыфікацыяй у творах С. Арыхоўскага арганічна пераплятаецца і тоеснасць з [[Польская Карона|Польскай дзяржавай]], яе рэлігіяй і культурай. У лісце да П. Гамрата Арыхоўскі піша: “Я«Я чалавек рутэнскага роду, што нарадзіўся і выхаваны быў у рымскім абрадзе”абрадзе». Ідэнтыфікацыя з Польскай дзяржавай добра прасочваецца ў лісце да італьянскага гуманіста П. Рамузіо, дзе С. Арыхоўскі зазначае, што студэнтаў з земляў Русі у заходнееўрапейскіх універсітэтах называюць палякамі, бо яна “з’яўляецца«з'яўляецца правінцыяй, што ўваходзіць у склад Польшчы”Польшчы». Не чужой для Арыхоўскага з’яўляеццаз'яўляецца і польская ідэя сарматызму, сарматам ён лічыць і сябе: “я«я таксама сармат, таму што Украіна, якая з’яўляеццаз'яўляецца маёй радзімай, ляжыць у еўрапейскай частцы Сарматыі”Сарматыі» <ref>Оріховський-Роксолан С. Листи // ІЗБОРНИК. Історія України IX-XVIIIIX—XVIII ст. Першоджерела та інтерпретації [Электронны рэсурс]. –  — 2002. – — Рэжым доступу: http://izbornyk.org.ua/old14_16/old14_08.htm –- Дата доступа : 04.02.2012.</ref>.

І ўсё ж сапраўднай дэкларацыяй поглядаў Станіслава Арыхоўскага-Раксалана стала яго вызначэнне украінскага шляхціца ў Польшчы: “рускага«рускага племя польскай нацыі”нацыі» (“gente«gente Ruthenus natione Polonus”Polonus») <ref>Оріховський-Роксолан С. Листи // ІЗБОРНИК. Історія України IX-XVIIIIX—XVIII ст. Першоджерела та інтерпретації [Электронны рэсурс]. –  — 2002. – — Рэжым доступу: http://izbornyk.org.ua/old14_16/old14_08.htm –- Дата доступу : 04.02.2012.</ref>, што як нельга лепш сведчыць пра падвоенасць палітычнай свядомасці <ref>Попель, Р. І.  Феномен двайной палітычнай свядомасці на прыкладзе гістарычнай спадчыны Станіслава Арыхоўскага-Раксалана / Р. І.  Попель // Электронная бібліятэка БДУ [Электронны рэсурс]. – — 2011. – — Рэжым доступу: http://elib.bsu.by/handle/123456789/3561</ref>. Чаму палітычнай? С. Арыхоўскі, безумоўна, добра бачыў уплывы этнічнага, рэлігійнага і інш. аспектаў на жыццё грамадства. Аднак нацый у сучасным разуменні гэтага паняцця яшчэ не склалася, таму пад “народам”«народам» у той час хутчэй трэба разумець “шляхецкі«шляхецкі народ”народ» / “шляхецкую«шляхецкую нацыю”нацыю». [[шляхта|Шляхта]] не аб’ядноўвалааб'ядноўвала сябе яшчэ з прадстаўнікамі іншых сацыяльных станаў у адну нацыянальную супольнасць. Так, пад назваю ўтворанай у ХVІ стст. дзяржавы [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітая Абодвух Народаў]] трэба разумець саюз “шляхецкіх«шляхецкіх народаў”народаў» Польшчы і ВКЛ, з’яднаныхз'яднаных “агульнай«агульнай справай”справай» (res publika – — Rzeczpospolita). У гэтым святле “gente«gente Rutenus natione Polonus”Polonus» можна разумець таксама і як “рускае«рускае племя польскай дзяржавы”дзяржавы». Украінская шляхта, разумеючы свае “рускае”«рускае» паходжанне, усведамляла і сваю прыналежнасць да польскай палітычнай нацыі.

* Bohomolec F. Życie Orzechowskiego.  — Sanok, 1855.

* Вирський Д. С.  Ст. Оріховський-Роксолан як історик та політичний мислитель: Автореф. дис...дис… канд. іст. наук: 07.00.06 / Д. С.  Вирський. – — Дніпропетровськ, 2000. – — 18 с.

* Попель, Р. І.  Феномен двайной палітычнай свядомасці на прыкладзе гістарычнай спадчыны Станіслава Арыхоўскага-Раксалана / Р. І.  Попель // Роль личности в истории: реальность и проблемы изучения: науч. сб. (по материалам 1-й Международной научно-практической Интернет-конференции) / редкол. В.  Н.  Сидорцов (отв. ред.) [и др.]. – — Минск : БГУ, 2011. – — С. 15–1815-18. У Электроннай библиятэцы БДУ http://elib.bsu.by/handle/123456789/3561

[[Катэгорыя:Рэнесансныя гуманісты‎гуманісты]]