Абрыкос: Розніца паміж версіямі

'''Абрыкос''' (''Prunus armeniaca''), пладовае дрэва з [[Род, (біялогія)|роду]] [[сліва]] [[Сямейства, (біялогія)|сямейства]] ружакветных.

У сучаснай навуковай літаратуры вылучаюць ад трох да шасці магчымых {{нп3|Цэнтры паходжання культурных раслін|цэнтраў паходжання|ru|Центры происхождения культурных растений}} абрыкоса. Сярод іх найбольш верагодным першасным цэнтрам лічыцца раён [[Цянь-Шань|Цянь-Шаня]] уў склад [[Кітай|Кітаі]]<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/30806/apricot Apricot] — [[Энцыклапедыя Брытаніка]]</ref><ref name="dalby">''{{нп3|Эндру Долбі|Andrew Dalby|en|Andrew Dalby}}''.&nbsp; Food in the ancient world from A to Z. [http://books.google.com/books?id=FtIXAe2qYDgC&pg=PA20&dq=This+name+betrays+a+confusion:+the+fruit+did+not+come+from+Armenia&hl=ru&ei=2jQjTuC6Dcbvsgb55bWIAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q=This%20name%20betrays%20a%20confusion%3A%20the%20fruit%20did%20not%20come%20from%20Armenia&f=false p.20]</ref><ref name="folta">''[http://www.kevinfolta.com/5yearCV.pdf Kevin M. Folta]''.&nbsp; Genetics and Genomics of Rosaceae, Springer, 2009, [http://books.google.com/books?id=YoQYCgTOregC&pg=PA317&dq=Apricots+were+extensively+cultivated+in+Armeina+and+eventually+engrained+in+the+culture&hl=ru&ei=QD8jTufVIs3dsga7vtSDAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false p.316—317]</ref><ref name="faust">''Faust et al.''&nbsp; Origin and Dissemination of Apricot, in Horticultural Reviews (1998), [http://books.google.com/books?id=lVlilno_NacC&pg=PA225&dq=origin+and+dissemination+of+apricot&hl=ru&ei=CT4jTrq9C4XDswbL8tG6BQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q=origin%20and%20dissemination%20of%20apricot&f=false p.242 и далее]</ref><ref>''Mark Rieger''.&nbsp; Introduction to Fruit Crops, [http://books.google.de/books?id=hF8bpk7fbsQC&pg=PA65&dq=Apricot+origin&hl=ru&sa=X&ei=QzWdT4GuDITZsgbNuPRR&ved=0CDYQ6AEwAQ#v=onepage&q=Apricot%20origin&f=false p. 65]</ref>. У той жа час адзначаецца, што адназначных доказаў на карысць кітайскай версіі па-ранейшаму не хапае<ref name="zohary">''Daniel Zohary, Maria Hopf, Ehud Weiss''.&nbsp; Domestication of Plants in the Old World, [http://books.google.ru/books?id=1hHSYoqY-AwC&pg=PA144&lpg=PA144&dq=However,+the+evidence+supporting+a+Chinese+origin+is+still+scanty.+We+still+know+very+little+about+the+early+history+of+apricot+domestication+in+central+Asia,+or+Armenia%E2%80%94territories+where+wild+forms+apricot+occur+as+well&source=bl&ots=Iw78qI9PmL&sig=a5dqg_NQmlZ7pGAJc7tBEyNizhw&hl=ru&sa=X&ei=w4yqT-LhJMyD-wban4meCg&ved=0CFMQ6AEwAA#v=onepage&q=However%2C%20the%20evidence%20supporting%20a%20Chinese%20origin%20is%20still%20scanty.%20We%20still%20know%20very%20little%20about%20the%20early%20history%20of%20apricot%20domestication%20in%20central%20Asia%2C%20or%20Armenia%E2%80%94territories%20where%20wild%20forms%20apricot%20occur%20as%20well&f=false стр. 144]</ref>. У мінулым радзімай абрыкоса нярэдка лічылі [[Арменія|Арменію]], што звязана з гісторыяй пранікнення абрыкоса з Азіі ў Еўропу. Біёлаг Дэ Паэрдэрле ({{lang-fr|De Poerderlé}}) пісаў у XVIII стагоддзі: «назва гэтага дрэва адбываецца з Арменіі, азіяцкай правінцыі, дзе яно з'явілася і адкуль было прывезена ў Еўропу…»<ref name="poer">{{cite book | first=M. le Baron.| last=De Poerderlé | title=Manuel de l'Arboriste et du Forestier Belgiques: Seconde Édition: Tome Premier | publisher=Emmanuel Flon | location=à Bruxelles | date=MDCCLXXXVIII (1788) | page=682}} Downloadable Google Books: <blockquote>Cet arbre tire son nom de l'Arménie, province d'Asie, d'où il est originaire et d'où il fut porté en Europe…</blockquote></ref> У XIX стагоддзі лічылася, што абрыкос быў завезены з Арменіі ў Грэцыю [[Аляксандр Македонскі|Аляксандрам Македонскім]], а з Грэцыі трапіў у Італію<ref name="faust" /><ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Абрикос}}</ref>. Аднак гэтая версія не пацвярджаецца рымскімі і грэцкімігрэчаскімі пісьмовымі крыніцамі таго часу: абрыкос ўу іх не згадваецца. У той жа час, абрыкос згадваецца ў крыніцах I стагоддзя, што можа сведчыць аб трапленні абрыкоса ў Італію ў I стагоддзі да н. э., пасля {{нп3|Рымска-парфянскія войны|рымска-парфянскіх войнаў|ru|Римско-парфянские войны}}. [[Пліній Старэйшы|Пліній]], {{нп3|Дыяскарыд||ru|Диоскорид}} і {{нп3|Калумела||ru|Колумелла}} называюць абрыкос «армянским яблыкам» ({{lang-lat|Mela armeniaca}}, {{lang-lat|pomum armeniacum}}), што дазваляе выказаць здагадку, што абрыкос быў завезены ў Рым з Арменіі або армянскімі купцамі<ref name="faust" /><ref name="moore">''[http://www.ag.purdue.edu/hla/Pages/janick.aspx Jules Janick], James N. Moore.''&nbsp; Fruit Breeding: Tree and tropical fruits. — John Wiley and Sons, 1996. [http://books.google.com/books?id=7YBrT6Up_S0C&pg=PA81&dq=Apricots+apparently+moved+from+central+Asia&hl=ru&ei=uVQjTtTNDc6SswbXtPSTAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q=Apricots%20apparently%20moved%20from%20central%20Asia&f=false p.81]: <blockquote>Apricots apparently moved from central Asia through Iran into the Transcaucasian area and westward. Such movement must have occured as as a part of the military, economic, and cultural exchange that followed Alexandes of Macedon's penetrations into Turkestanas far as the Fergana valley during the fourth century B.C. The further movement of apricots westward into Europe seems to have occured in two steps. Apricots came to be known in Greece and Italy as an aftermath of Roman-Persian wars during the first century B.C. The specific or generic name, Armeniaca, certainly suggests that the apricot was first distributed in Italy and Greece by Armenian traders. It was many years later that apricot was cultivated in other southern European countries.</blockquote></ref>. У той жа час, абрыкос культываваўся паўсюль у Азіі, і цяжка пазначыць дакладна, адкуль менавіта абрыкос трапіў у Еўропу<ref name="faust" />.

Дрэва абрыкоса расце доўга, у цёплым клімаце да 100 гадоў. Кветкавыя пупышкі падмярзаюць пры тэмпературы −16 … −21 &nbsp;°C. Большасць сартоў абрыкоса марозаўстойлівыя, вытрымліваюць маразы да −25 &nbsp;°C, а больш устойлівыя да −30 &nbsp;°C. Дрэвы ўстойлівыя да засухі (за кошт глыбокага пранікнення каранёў), іх можна вырошчваць у гарачых рэгіёнах з мінімальнай колькасцю ападкаў.

[[ФайлВыява:ArmenianStamps-407.jpg|right|thumb|250px|Абрыкос на паштовай марцы Арменіі]]

У костачках абрыкоса утрымліваеццаўтрымліваецца ад 35 да 60 % невысыхаючага тлустага алею, па хімічным складзе блізкага персікаваму (у склад алею ўваходзяць [[Алеінавая кіслата|алеінавая]] і [[ліналенавая кіслата|ліналенавую кіслоты]])<ref name="ДПЯ"/>. Абрыкосавы алей мае нізкую [[Вадародны паказчык|кіслотнасць]] і невялікую [[глейкасць]], яго выкарыстоўваюць у [[медыцына|медыцыне]] і [[касметыка|касметыцы]]. У насенні абрыкоса ўтрымліваюцца таксама [[Гліказіды|гліказід]] [[амігдалін]] (да 8,43 %), [[ферменты]] [[эмульсін]], [[лактоза]] і [[сінільная кіслата]].

[[ФайлВыява:Apricots one open.jpg|250px|thumb|left|Абрыкос як [[садавіна]]]]

=== Абрыкос ўу Арменіі ===

Некаторыя навукоўцы лічаць абрыкос ўу Арменіі абарыгеннай раслінай. Згодна з аглядам Фаўста, Г. С. Есаян ўу 1977 годзе<ref>''Есаян Г. С.''&nbsp; Культура абрикоса в Армении. — Ереван: Айастан, 1977.</ref> абгрунтаваў гэта меркаванне доўгай гісторыяй вырошчвання абрыкоса ў Арменіі, асабліва ў раёне [[Горад Ерэван|Ерэвана]]. [[Насенне]] абрыкоса, датаваныя прыкладна 3000 г. да н. э., былі выяўленыявыяўлены ў {{нп3|Шэнгавіт|Шэнгавіце|ru|Шенгавит}} і {{нп3|Сяло Гарні|Гарні|ru|Гарни (село)}}, аднак на думку {{нп3|Бабкен Мікалаевіч Аракелян|Аракеляна|ru|Аракелян, Бабкен Николаевич}}, плод, які даў гэтаегэта насенне, быў, хутчэй, прывезены ў Арменію, чым вырашчаны там. Фаўст прыводзіць звесткі, што {{нп3|Ан Казімір Пірам Дэкандоль|Дэкандоль|ru|Декандоль, Анн Казимир Пирам}} у 1886 годзе, вырабляючы агляд звестак пра дзікія абрыкосы ў Арменіі, устанавіў, што шэраг кваліфікаваных падарожнікаў не знайшлі там дзікі абрыкос. Знойдзеныя абрыкосы былі выгадаванымі або здзіўчэлымі. На аснове гэтай інфармацыі Дэкандоль зрабіў выснову, што Арменія не з'яўляецца радзімай абрыкоса<ref name="faust" />. Аднак шэраг пазнейшых крыніц паведамляе пра вырастанне дзікага абрыкоса на тэрыторыі Арменіі<ref name="zohary" /><ref>''Степанян Н. П., Степанян Р. А.''.&nbsp; [http://takhtajania.asj-oa.am/38/1/190.pdf Новое местонахождение дикорастущего абрикоса (''Armeniaca vulgaris'' Lam.) в Армении]. — ''Takhtajania'' / Армянское ботаническое общество, Институт ботаники НАН РА, 2011, 1. — С. 190—191.</ref>. Э. С. Марыкян (Армянскі НДІ вінаградарства, вінаробства і пладаводства) выступаў з дакладам на V, VI и VII International Symposium on Apricot Culture and Decline (1981, 1983), дзе адзначаў, што абрыкос на тэрыторыі Арменіі вырошчваецца з 4-га тысячагоддзя да н. э. (калі не існавала гандлёвых сувязяў з Кітаем), што пацвярджаецца раскопкамі 1964 і 1967 гг<ref>''Agulian S. L., Sanagian M. B., Morikian E. S., Avetisian M.A.''&nbsp; [http://www.actahort.org/books/85/85_40.htm Apricot Selection in Armenia] // ISHS Acta Horticulturae 85: V and VI International Symposium on Apricot Culture and Decline.</ref><ref>''Morikian E. S.''.&nbsp; [http://www.actahort.org/books/121/121_36.htm Apricots of Armenia: Origin and Classification of Varietes] // ISHS Acta Horticulturae 121: VII Symposium on Apricot Culture and Decline.</ref>. У той жа час адзначаецца, што аб раннім этапе [[Прыручэнне|прыручэння]] абрыкоса ў Арменіі вядома вельмі мала<ref name="zohary" />.

[[ФайлВыява:Turkey.Pasa Baglari005.jpg|thumb|Абрыкосавае дрэва ў цэнтральнай [[Кападокія|Кападокіі]], [[Турцыя]]]]

Насенне (костачкі) ужываюцца ў ежу падобна [[міндаль|Міндаль]], а з дапамогай выціскання з іх атрымліваюць малако ({{lang-fr|Huille de marmotte}}). Насенне выкарыстоўваюць для вытворчасці {{нп3|Трыгліцэрыды|тлустага алею|ru|Триглицериды}}, званага [[Абрыкосавы алей|абрыкосавы]], які ўжываецца ў медыцыне ў якасці [[растваральнік]]а<ref name="ДПЯ"/><ref name="БФС">{{кніга|аўтар=Блинова, К. Ф. и др.|частка=Абрикос обыкновенный|загаловак=Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие|спасылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|адказны=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|месца={{М}}|выдавецтва=Высш. шк.|год=1990|старонкі=161|isbn=5-06-000085-0}}</ref> некаторых лекавых рэчываў (напрыклад, {{нп3|Камфара|камфары|ru|Камфора}}) для падрыхтоўкі {{нп3|Ін'екцыя|ін'екцыйных раствораў|ru|Инъекция}} і як аснова для вадкіх мазяў.

''Злуецца часамiчасамі вясновы мароз,''<br />

''Хай трохiтрохі яшчэ паблукае,''<br />

''Не ў змозе чакаць i цвiцецвіце абрыкос,''<br />

''I вiшнявішня вясну сустракае.''<br />

ФайлВыява:Emilie Preyer - Pflaumen und Aprikosen.jpg|{{нп3|Эмілі Прэер||de|Emilie Preyer}}. «Сліва і абрыкос»

ФайлВыява:Louise Moillon - Basket of Apricots - WGA16078.jpg|{{нп3|Луіза Муаён||ru|Муайон, Луиза}}. «Кошык абрыкосаў»