Вікіпедыя

Багемізм

Багемі́зм або чэхізм — запазычанне з чэшскай мовы. Паняцце багемізм паходзіць ад састарэлай назвы Чэхіі — Багемія (з с.-лац. Bo(h)emia).

Багемізм у беларускай мове: ст.-бел. грошъ, гроши, бел. грошы. Каля 1300 г. у Чэхіі па загадзе Вацлава ІІ пачалі чаканіць пражскія грошы, якія па-лацінску называліся grossus denarius (або проста grossus), у ст.-чэш. мове замацаваліся назвы groš, kroš. Пражскі грош з’явіўся ў Галіцкай Русі да 1320 г., іх масавы наплыў на тэрыторыю ВКЛ адбыўся ў сярэдзіне XIV ст.

Маравізмы (чэха-маравізмы) у старажытнарускіх пісьмовых помніках правіць

Кіеўская Русь не мела прамых сувязей з дзейнасцю Кірылы і Мяфодзія на мараўскіх землях у 860-880-я гады. Тым не менш, ужо ў X ст. ва ўсходнеславянскіх хрысціянскіх цэнтрах былі добра вядомыя царкоўна-богаслужбовыя кнігі і тэксты Святога Пісьма, створаныя на стараславянскай мове. Пасля 885 года створаныя і перакладзеныя ў Маравіі стараславянскія тэксты былі перанесены вучнямі Кірылы і Мяфодзія ў паўднёваславянскія землі, адкуль яны трапілі ў Кіеўскую Русь. Даследчыкі не выключаюць таксама магчымасць простага шляху гэтых помнікаў з заходнеславянскіх зямель на Русь. Ёсць меркаванне, што Кіеўская Русь магла мець сувязі з Вялікай Маравіяй або Чэхіяй не пазней за Х ст. і адтуль непасрэдна атрымліваць помнікі стараславянскай пісьменнасці.

Сярод чэха-мараўскіх стараславянскіх помнікаў, якія праніклі ў старажытнарускую пісьмова-літаратурную традыцыю, вылучаюць Жыціе Мяфодзія і Канстанціна, Жыціе св. Вацлава (Вячаслава), Жыціе св. Людмілы, Жыціе пакутніка св. Віта, Гутаркі пра евангелле папы Грыгорыя Вялікага, Нікадзімава Евангелле, Номоканонъ, Законъ соудьнъи людемь і некаторыя іншыя. У гэтых помніках старажытнарускай пісьменнасці сустракаюцца маравізмы (чэха-маравізмы): вароватисѧ, гризь, древле, жидъ, законьникъ, крижма, лакота, малжена, оплатъкъ, папежь, роугота, снага і інш.[1] [2] [3]

Багемізмы ў старабеларускай мове правіць

Засваенне багемізмаў старабеларускай пісьменнасцю адбывалася на працягу ўсяго перыяду яе існавання. Большасць багемізмаў была зафіксавана ў XV ст. (39,6 %) і XVI ст. (46 %), невялікая іх колькасць — у канцы XIV ст. (6,4 %) і ў XVII ст. (8 %)[4].

Багемізмы, запазычаныя старабеларускай мовай, пераважна з’яўляліся лексічнымі і называлі рэаліі і паняцці з розных сфер чалавечай дзейнасці і навакольнага свету:

рэлігійная лексіка (бермовати, жекгнати, кацеръ, кляшторъ, костелъ, крижмо, мша, нешпоръ, оплатокъ, пацеръ, фара, чистецъ, ялмужна і інш.);

ваенная (башта, гаковница, геваръ, дека, жолнеръ, капалинъ, куша, мождчеръ, пищаль, пушка, ручница, торасница, шафелина і інш.);

грамадска-палітычная, эканамічная і сацыяльная (вердунокъ, владати, гербъ, грошъ, ланъ, ленный, лотръ, маршалокъ, место, обыватель, подканцлерый, подчаший, реша, рынокъ, франтъ і інш.);

бытавая (баволна, брама, едвабъ, замокъ, китлица, коминъ, комната, коновъ, кухня, пончоха, стодола і інш.);

лексіка, якая характарызуе фізічную, разумовую дзейнасць і эмацыянальна-псіхічны стан чалавека (благати, взменка, вшетечный, ганьба, гасло, довтипъ, крутофиля, неснаска, праца, привлащити, справедливый, фортель, хлюба, хуть, чигати і інш.);

іншыя (барва, варцабы, кминъ, левартъ, марецъ, палцатъ, пижмо, пытлованый, ритина, тузинъ, шахи і інш.).

Багемізмы пранікалі ў старабеларускую мову прамым і непрамым шляхамі. Часцей засваенне чэшскіх запазычанняў адбывалася непрамым шляхам — пры польскім пасрэдніцтве[5] [6]. На працягу некалькіх стагоддзяў польская мова і яе пісьменнасць знаходзіліся пад прамым чэшскім уплывам, што адбілася перад усім на яе лексічным складзе[7] [8]. Багемізмы, якія замацаваліся ў польскай мове, пазней засвойваліся старабеларускай мовай, паколькі апошняя працяглы час знаходзілася пад істотным польскім уплывам.

Прамыя запазычанні з чэшскай мовы сустракаюцца ў старабеларускіх перакладных творах, якія ўзыходзяць да старачэшскіх рэдакцый: біблейскія пераклады Ф. Скарыны, «Сказанне пра Сівілу-прарочыцу» (видим — марфалагічны багемізм (параўн. са ст.-чэш. vidím), замоутокъ, звлашти, ругава), «Песня песень» з рукапісу 588 Сінадальнага зборніка (зернатое яблоко, вечерѧдло, ѣдло, отъпочивало, превалъ), «Аповесць пра Таўдала-рыцара» (прелишь, оскварокъ, вражделникъ, повлаць, мръха, штиръ)[9] [10].

Статус багемізмаў у старабеларускай мове правіць

Паколькі многія багемізмы запазычваліся праз польскую мову, пад пытаннем, ці правамерна іх адносіць да багемізмаў, а не паланізмаў. Акрамя таго, большасць багемізмаў не з’яўляецца запазычаннямі ўласначэшскага паходжання, г. зн. першакрыніцай выступалі іншыя, як правіла, заходнееўрапейскія мовы — лацінская (берло, грошъ, жакъ, келихъ, кляшторъ, левартъ), нямецкая (баволна, вердунокъ, ланъ, маршалокъ, реша, пончоха), раманскія (башта, газука, гарусъ, дека, павеза), венгерская (гарцъ, гарцовати, палцатъ). Між тым, па меркаванні Я. І. Мельнікава: «<…> чэшская мова выступае ў ролі словаперадатчыка, пасрэдніка ў распаўсюджанні заходнееўрапеізмаў, нярэдка славянізуе іх і прыўносіць свае фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці <…>, якія пераважна і засвойваюць іншыя, запазычваючыя, славянскія мовы»[11].

Асобнае месца сярод багемізмаў займаюць запазычанні ўласначэшскага паходжання, г. зн. першакрыніцай запазычання з’яўляецца чэшская мова: благати, брама, варцабы, взменка, владати, владза, владаръ, власный, внетъ, вспанялый, вшетечный, ганьба, гасло, гмызъ, гойный, довтипъ, зацный, звлаштный, звлаща, куша, крутофиля, лечъ, малжонка, надеръ, неснаска, нестеты, обецный, обыватель, подчаший, подканцлерый, подкоморый, подконий, подстаростий, подстолий, поневажъ, праца, привлащити, ритина, ручница, справедливый, упреймый, уставичный, франтъ, хлюба, чигати.

Некаторыя багемізмы захавалі фанетычныя асаблівасці чэшскай мовы, напрыклад, наяўнасць рэфлексаў -ra-, -la- ў групах з дыфтангічнымі спалучэннямі *tort, *tolt: благати, брама, владати, владза, владаръ, власный, звлаща, праца, привлащити, параўн. з уласнапольскімі адпаведнікамі błogać, brona, włodać, włodza, włodarz, włosny, proca, przywłoszczyć (ст.-польск. zwłaszcza, zwłaszcze з’яўляецца лексічным багемізмам і зарэгістравана толькі з рэфлексам -la-). У старабеларускай мове асобным з іх адпавядаюць уласнабеларускія формы з поўнагалоссем: бологовати, борона, володати, волость, волостный[12].

Багемізмы ў сучаснай беларускай мове правіць

Частка багемізмаў, якія ўжываюцца ў сучаснай беларускай літаратурнай мове, былі запазычаны яшчэ ў старабеларускі перыяд: абывацель, ахвяра, бавоўна, гарцаваць, герб, грошы, жагнаць, жаўнер, імша, капліца, касцёл, келіх, кляштар, панчоха, пацеры, пісталет, пушка, рынак, рыцар, улада, уладар, уладарыць і інш.

Зноскі

  1. ↑ Львов, А. С. О западнославянских словах в памятниках древнерусской письменности / Проблемы современной филологии: сб. ст. к 70-летию акад. В. В. Виноградова. — М., 1965. — С. 199—203.
  2. ↑ Львов, А. С. Чешско-моравская лексика в памятниках древнерусской письменности / Славянское языкознание: докл. совет. делегации: VI Междунар. съезд славистов, Прага, авг. 1968 г. — М., 1968. — С. 316—338.
  3. ↑ Станков, Р. Древнеболгарские переводные тексты и проблема лексических моравизмов. — София: Св. Кл. Охридски, 2016.
  4. ↑ Алексяевіч, Г. В. Чэшская моўная традыцыя ў Беларусі: старабеларускі перыяд: дыс. … канд. філал. навук. Мінск, 2020.- С. 111—114.
  5. ↑ Пальцаў, Г. В. Агульныя словы чэшскага паходжання ў беларускай і польскай літаратурных мовах / Польские говоры в СССР: исследования и материалы: в 2 ч. — Минск, 1973. — Ч. 1 : 1967—1969 гг. — С. 120—131
  6. ↑ Алексяевіч, Г. В. Польская мова як пасрэднік у працэсе запазычвання лексем з чэшскай у беларускую мову / Беларуска-польскія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі. Да 220-годдзя з дня нараджэння Адама Міцкевіча: зб. арт. — Мінск, 2018. — С. 203—213.
  7. ↑ Havránek, B. Expanse spisovné češtiny od 14. do 16. století / Co daly naše země Evropě a lidstvu. — 3-é vyd. — Praha, 1998. — S. 103—116.
  8. ↑ Сятковский, Я. Воздействие чешского языка на формирование польского литературного языка / Славянские культуры в эпоху формирования и развития славянских наций XVIII—XIX вв.: материалы междунар. конф. ЮНЕСКО ; редкол.: Д. Ф. Марков [и др.]. — М., 1978. — С. 134—136.
  9. ↑ Флоровский, А. В. Чехи и восточные славяне. Очерки по истории чешско-русских отношений (X—XVIII вв.): в 2 т. — Praha: Orbis-Legiografie-Práce, 1935—1947. — 2 т. — С. 28-45.
  10. ↑ Verkholantsev, J. Ruthenica Bohemica: Ruthenian Translations from Czech in the Grand Duchy of Lithuanian and Poland. — Wien ; Berlin: Lit. Verlag, 2008.
  11. ↑ Мельников, Е. И. О чешских лексических элементах в русском языке, заимствованных через посредство польского и других языков (в XIV—XIX вв.) / Slavia. — 1967. — Roč. 36, № 1. — S. 114
  12. ↑ Алексяевіч, Г. В. Багемізмы, запазычаныя праз польскае пасрэдніцтва, у старабеларускай мове: фанетычны аспект. — Беларуская лінгвістыка. — 2018. — Вып. 80. — С. 111—123.

Літаратура правіць

  • Алексяевіч, Г. В. Чэшская моўная традыцыя ў Беларусі на іншаславянскім фоне: старабеларускі перыяд: дыс. … канд. філал. навук. — Мінск, 2020.
  • Алексяевіч, Г. В. Польская мова як пасрэднік у працэсе запазычвання лексем з чэшскай у беларускую мову / Беларуска-польскія моўныя, літаратурныя, гістарычныя і культурныя сувязі. Да 220-годдзя з дня нараджэння Адама Міцкевіча: зб. арт. — Мінск, 2018. — С. 203—213.
  • Алексяевіч, Г. В. Багемізмы, запазычаныя праз польскае пасрэдніцтва, у старабеларускай мове: фанетычны аспект. — Беларуская лінгвістыка. — 2018. — Вып. 80. — С. 111—123.
  • Львов, А. С. О западнославянских словах в памятниках древнерусской письменности / Проблемы современной филологии: сб. ст. к 70-летию акад. В. В. Виноградова. — М., 1965. — С. 199—203.
  • Львов, А. С. Чешско-моравская лексика в памятниках древнерусской письменности / Славянское языкознание: докл. совет. делегации: VI Междунар. съезд славистов, Прага, авг. 1968 г. — М., 1968. — С. 316—338.
  • Мельников, Е. И. О чешских лексических элементах в русском языке, заимствованных через посредство польского и других языков (в XIV—XIX вв.) / Slavia. — 1967. — Roč. 36, № 1. — S. 98—114.
  • Пальцаў, Г. В. Агульныя словы чэшскага паходжання ў беларускай і польскай літаратурных мовах / Польские говоры в СССР: исследования и материалы: в 2 ч. — Минск, 1973. — Ч. 1 : 1967—1969 гг. — С. 120—131.
  • Станков, Р. Древнеболгарские переводные тексты и проблема лексических моравизмов. — София: Св. Кл. Охридски, 2016.
  • Сятковский, Я. Воздействие чешского языка на формирование польского литературного языка / Славянские культуры в эпоху формирования и развития славянских наций XVIII—XIX вв.: материалы междунар. конф. ЮНЕСКО ; редкол.: Д. Ф. Марков [и др.]. — М., 1978. — С. 134—136.
  • Флоровский, А. В. Чехи и восточные славяне. Очерки по истории чешско-русских отношений (X—XVIII вв.): в 2 т. — Praha: Orbis-Legiografie-Práce, 1935—1947.
  • Шенкер, А. Главные пути лексический заимствований в славянских языках (на материалах чешского, польского и восточнославянских языков) / American contributions to the Ninth International congress of slavists, Kiev, Sept. 1983: [in 2 vol.]. — Columbs, Ohio, 1983. — Vol. 1. — P. 255—267.
  • Havránek, B. Expanse spisovné češtiny od 14. do 16. století / Co daly naše země Evropě a lidstvu. — 3-é vyd. — Praha, 1998. — S. 103—116.
  • Verkholantsev, J. Ruthenica Bohemica: Ruthenian Translations from Czech in the Grand Duchy of Lithuanian and Poland. — Wien ; Berlin : Lit. Verlag, 2008.
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Багемізм&oldid=4608279"