Грамата

Гра́мата (грэч. γράμματαе — пісьмо, пісчая папера) — на Русі X—XVII стагоддзяў дзелавы дакумент (галоўным чнам, так называлі акты) і пісьмы (афіцыйныя і прыватныя). Термін запазычаны з Візантыі, дзе grammata абазначала пасланні, указы, а таксама любыя іншыя пісьмовыя дакументы.

• У савецкі час шырока распаўсюдзіліся пахвальныя і ганаровыя граматы.
• У цяперашні час тэрмін грамата па-ранейшаму ўжываецца адносна некаторых відаў дакументаў: даверчыя граматы і некаторыя іншыя.

Гісторыя

Даравальная грамата вялікага князя Івана Васілевіча Спаскаму Салавецкаму манастыру

На Русі граматы пісаліся на дошках, лубе-бяросце (т. зв. берасцяныя граматы), пергаменце, з XIV стагоддзя і на паперы.

Адным з першых упамінанняў граматы лічыцца ўказанне ў «Аповесці мінулых часоў» на грамату Уладзіміра Святаславіча, аб дзесяціне, дадзенай царкве Багародзіцы.

З найстаражытнейшых грамат Русі, якія дайшлі да нашых дзён, можна адзначыць даравальную грамату князя Мсціслава Уладзіміравіча наўгародскаму манастыру на зямлю (прыблізна XII стагоддзе, пергамент). Захавалася таксама некалькі старажытных берасцяных грамат.

У перыяд з XIV па XVII стст. з развіццём усходнеславянскай дзяржаўнасці і эканамічных адносін паяўляецца значная колькасць грамат, большая частка якіх прадстаўляе сабою розныя прававыя акты. У выглядзе грамат выкладзены і некаторыя судзебнікі таго часу, напрыклад, Наўгародская і Пскоўская судныя граматы.

У Расійскай імперыі, з увядзеннем у XVIII стагоддзі Пятром I заходнееўрапейскай наменклатуры дзелавых дакументаў, ужыванне тэрміна «грамата» звужаецца (аднак Кацярына II прымае граматы 1785 года: даравальную грамату дваранству і гарадам), але ізноў пачынае пашырацца пасля рэформы 1861 (устаўныя граматы, якія вызначалі ўзаемныя правы і абавязкі памешчыкаў і вызваленых сялян). У той жа час распаўсюдзілася выдача грамат на чын, званне, тытул і пад.

У навуковай гістарычнай літаратуры граматай таксама прынята называць некаторыя заходнееўрапейскія дакументы феадальнага перыяду (у асноўным, XIII—XIV стст.), якія былі па сутнасці прававымі актамі, якія юрыдычна афармлялі правы, абавязкі і прывілеі бакоў (у асноўным правы дараваліся манархамі пэўным асобам ці ўстановам). Такія дакументы пісаліся на лацінскай мове і мелі адмысловую наменклатуру. Акрамя таго, у форме грамат замацоўваліся судовыя рашэнні і розныя здзелкі.

Найбольш старажытнымі з захаваных з'яўляюцца граматы франкскіх каралёў, якія афармлялі зямельныя дарэнні, імунітэтныя і іншыя падараванні (VII стагоддзе). Большая частка з іх дайшла да цяперашняга часу ў копіях, запісаных у картулярыях. Асабліва многа заходнееўрапейскіх грамат XI—XV стагоддзяў (напрыклад, да грамат адносіцца Вялікая хартыя вольнасцей 1215). Для розных відаў грамат прымяняліся розныя формулы.

Цяпер, у Расіі, відам заахвочвання з'яўляецца Грамата Вярхоўнага Галоўнакамандуючага Узброенымі Сіламі Расійскай Федэрацыі.

Гл. таксама

• Беларускі архіў старажытных грамат
• Берасцяныя граматы
• Даверчыя граматы
• Даравальныя граматы

Літаратура

• Грамота // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Тихомиров М. Н., Источниковедение истории СССР, т. 1, М., 1962
• Черепнин Л. В., Русские феодальные архивы XIV—XV вв., ч. 1—2, М. — Л., 1948—51
• Арциховский А. В. и Борковский В. И., Новгородские грамоты на бересте, М., 1958.
• Большая советская энциклопедия. — Издательство «Советская энциклопедия». 1970—1977.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Грамота
• Древнерусские берестяные грамоты.
• Текст берестяной грамоты в Хроносе
• Грамота на бересте «от Жизномира к Микуле» и Грамота на бересте «от Гостяты к Васильви». XI в. Из раскопок А. В. Арциховского в Новгороде в 1951, 1954 гг. Архівавана 28 ліпеня 2013.
• «По следам берестяных грамот».
• Грамота на права, вольности и преимущества благородного российского дворянства 1785
• Освободительная борьба горожан Безье на рубеже XII—XIII веков (картулярии, хартии и пр.). Саратовский государственный университет