Дзеясловы англійскай мовы

Дзеясловы англійскай мовы (English verbs) - гэта часціны англійскай мовы, якія абазначаюць дзеянні ў розныя моманты часу. Спрагаюцца па часу і, у абмежаванай ступені па ліку і асобе. Большасць дзеясловаў англійскай мовы маюць граматычныя катэгорыі трывання, пераходнасці, стану і ладу.

Можна ўмоўна падзяліць дзеясловы англійскай мовы на наступныя катэгорыі: дапаможныя дзеясловы, асноўныя (якія ў сваю чаргу могуць быць правільнымі ці няправільнымі), мадальныя і фразавыя. Існуюць таксама 3 неасабовых формы дзеясловаў англійскай мовы - інфінітыў, герундый і дзеепрыметнік.

Дапаможныя дзеясловы

Дапаможныя дзеясловы (auxilliary verbs) выкарыстоўваюцца для выражэння граматычных катэгорый часу і ў некаторых выпадках ліку і асобы. У сучаснай англійскай мове іх толькі 4 - do, be, have i will. Гэтыя 4 дзеясловы звычайна не перакладаюцца на беларускую мову, калі выступаюць у ролі дапаможных, але ў сказах, дзе яны выступаюць у ролі асноўных дзеясловаў, яны перакладаюцца наступным чынам: do - рабіць, be - быць, have - мець і will - жадаць, загадываць (мадальны дзеяслоў). Усе вышэй пералічаныя дзеясловы з’яўляюцца няправільнымі, і маюць свае формы прошлага часу, прыслоўя прошлага часу (3-й формы) і г.д. Выкарыстанне do, be, have i will як дапаможных дзеясловаў можна праілюстраваць на наступных прыкладах.

Дапаможны дзеяслоў do: Do you like coffee? - Вы любіце каву? (do выражае пытанне); He does not read such books - Ён не чытае такія кнігі (does перадае 3-ю асобу адзіночнага ліку і "суправаджае" адмоўную часціцу not (не/ня)); I did study - Я сапраўды вучыў/Я займаўся, займаўся (did выкарыстоўваецца для перадачы прошлага часу, у сцвярджальных сказах дапаможны дзеяслоў do ўзмацняе сэнс асноўнага дзеяслова ("сапраўды, але ж")).

Ве ў якасці дапаможнага дзеяслова выкарыстоўваецца ў працяглым часе: What is he looking for? - Што ён шукае? (is перадае 3-ю асобу адзіночнага ліку цяперашняга часу, стаіць перад дзейнікам he (ён) і такой пазіцыяй выражае пытанне і з’яўляецца часткай канструкцыі выражэння працяглага часу). Таксама be служыць дапаможным дзеясловам у канструкцыях з пасіўным (залежным) станам (She was asked a lot of questions - Ей задалі шмат пытанняў) і перфектнымі (завершанымі) формамі (I have been waiting for a friend - Я чакаю сябра).

Выкарыстанне have i will як дапаможных дзеясловаў носіць больш абмежаваны характар. Have ставіцца ў канструцыях з перфектнымі (завершанымі) формамі асноўных дзеясловаў, прычым у завершана-працяглых формах ён яшчэ суправаджаецца 3-й формай дзеяслова be, як гэта паказана на вышэй прыведзеным прыкладзе "I have been waiting for a friend". А will выкарыстоўваецца для перадачы будучага часу і нярэдка выступае ў камбінацыі з дапаможнымі дзеясловамі be і have (I will have finished the work by 5 - Я скончу работу да пяці). У адрозненні ад have, які мае форму 3-й асобы адзіночнага ліку has, will як дапаможны дзеяслоў можа ставіцца толькі ў прошлы час (Future-in-the-Past), звычайна, ў канструкцыях з даданым сказам умовы каб перадаць тое, што магло б адбыцца ў цяперашнім ці будучым часе, але так і не адбылася: I would go there if I had time - Я пайшоў бы туды, калі б меў час.

Спражэнне дзеясловаў англійскай мовы

Найбольш распаўсюджанай формай дзеяслова англійскай мовы з’яўляецца просты інфінітыў (так званая 1-я форма няправільных дзеясловаў), якім выражаецца просты цяперашні час амаль для ўсіх лікаў і асоб, а таксама загадны лад (go to work - ідзі(це) на работу). Усе дзеясловы, акрамя мадальных, маюць форму 3-й асобы адзіночнага ліку цяперашняга часу выражаную суфіксам s(es) (he wants - ён хоча). Таксама ўсе дзеясловы, акрамя мадальных і некаторых іншых ставяцца ў працяглую форму з дапамогай суфікса ing і адпаведнай формы дапаможнага дзеяслова be. Правільныя дзеясловы (regular verbs) ў форме простага прошлага часу (Past Simple), ва ўсіх завершаных формах (Perfect Tenses) і ў залежным стане (Passive Voice) набываюць суфікс ed: I worked (я працаваў), he has finished (ён (толькі што) скончыў), it was discussed (гэта было абмяркавана). Няправільныя дзеясловы (irregular verbs) маюць спецыяльныя формы выражэння простага прошлага часу (2-я форма) і формы прошлага дзеепрыметніка для завершанага часу і залежнага стану. Звычайна ў падручніках па англійскай мове для чужынцаў і білінгвальных слоўніках (напрыклад, беларуска-англійскіх) прыводіцца спіс няправільных дзеясловаў англійскай мовы з пералічэннем усіх іх форм.

Табліца няправільных дзеясловаў

1-я форма	2-я форма	3-я форма	Пераклад
be	was, were	been	быць
bear	bore	born	нараджаць, несці
beat	beat	beaten	біць
become	became	become	рабіцца
begin	began	begun	пачынаць
blow	blew	blown	дзмуць
break	broke	broken	ламаць
bring	brought	brought	прыносіць
build	built	built	будаваць
burn	burnt	burnt	паліць, гарэць
buy	bought	bought	купляць
catch	caught	caught	лавіць
choose	chose	chosen	выбіраць
come	came	come	прыходзіць
cost	cost	cost	каштаваць
cut	cut	cut	рэзаць
do	did	done	рабіць
draw	drew	drawn	маляваць
dream	dreamt	dreamt	марыць
drink	drank	drunk	піць
drive	drove	driven	весці машыну
eat	ate	eaten	есці
fall	fell	fallen	падаць
feel	felt	felt	адчуваць
fight	fought	fought	змагацца
find	found	found	знаходзіць
fly	flew	flown	летаць
forget	forgot	forgotten	забываць
forgive	forgave	forgiven	дараваць, выбачаць
freeze	froze	frozen	замярзаць
get	got	got	атрымоўваць
give	gave	given	даваць
go	went	gone	ісці, ехаць
grow	grew	grown	расці, расціць
have	had	had	мець
hang	hung, hanged	hung, hanged	вісець, вешаць
hear	heard	heard	чуць
hold	held	held	трымаць, праводзіць
hurt	hurt	hurt	балець
keep	kept	kept	захоўваць, працягваць
know	knew	known	ведаць
lay	laid	laid	класці
lead	led	led	весці, узначальваць
learn	learnt	learnt	вучыць, даведывацца
leave	left	left	пакідаць
lend	lent	lent	пазычаць (каму-н.)
let	let	let	дазволяць
lie	lay	lain	ляжаць
light	lit	lit	запаліваць
lose	lost	lost	губляць
make	made	made	рабіць
mean	meant	meant	значыць, мець намер
meet	met	met	сустракацца, знаеміцца
pay	paid	paid	плаціць
put	put	put	класці, ставіць
read [ri:d]	read [red]	read [red]	чытаць
ring	rang	rung	званіць
rise	rose	risen	усходзіць (сонца)
run	ran	run	бегчы
say	said	said	казаць
see	saw	seen	бачыць
sell	sold	sold	прадаваць
send	sent	sent	пасылаць
set	set	set	класці, усталевываць, наладжваць
shake	shook	shaken	трасці, паціскаць (руку)
shine	shone	shone	свяціць, ззяць
shoot	shot	shot	страляць
show	showed	shown	паказываць, дэманстраваць
shrink	shrank	shrunk	скарачаць, асесці (аб тканіне)
shut	shut	shut	зачыняць
sing	sang	sung	спяваць
sit	sat	sat	сідзець
sleep	slept	slept	спаць
speak	spoke	spoken	размаўляць
spend	spent	spent	праводзіць (час), траціць (грошы)
spread	spread	spread	распаўсюджваць
stand	stood	stood	стаяць
sweep	swept	swept	месці
swim	swam	swum	плаваць
take	took	taken	браць
teach	taught	taught	навучаць
tell	told	told	казаць, апавядаць
think	thought	thought	думаць, лічыць
throw	threw	thrown	кідаць
understand	understood	understood	разумець
wake	woke	woken	прасынацца
wear	wore	worn	насіць (вопратку), карыстацца (касметыкай)
win	won	won	перамагаць
write	wrote	written	пісаць

Мадальныя дзеясловы

Усе мадальныя дзеясловы (modal verbs, modals) аб’ядноўваюць наступныя рысы. Яны перадаюць розны настрой у спалучэнні з іншымі дзеясловамі, якія ставяцца ў розныя інфінітыўныя формы. Яны могуць мець форму прошлага часу, але не маюць форм будучага часу (для выражэння прошлых і будучых дзеянняў нярэдка выкарыстоўваюцца немадальныя сінонімы гэтых дзеясловаў). Большасць мадальных дзеясловаў не ставіцца разам з дапаможнымі дзеясловамі.

Can i may

Мадальны дзеяслоў can у большасці выпадкаў выражае фізічную здольнасць, магчымасць штосьці зрабіць (I can swim -Я ўмею плаваць). Дзеяслоў may звычайна выражае дазвол ці забарону на тое ці іншае дзеянне (May I smoke here? - Можна мне тут курыць?). Can i may перадаюць таксама нязначную верагоднасць чаго-небудзь (He can/may be working now - Магчыма, ён зараз працуе). Абодва дзеясловы маюць форму прошлага часу could i might адпаведна. У будучым часе, і не толькі, can замяняецца сінонімам be able to (быць здольным на штосьці), а may замяняецца на пасіўную канструкцыю дзеяслова allow (дазваляць) - be allowed to. Выраз can't help звычайна перакладаецца "ня магчы не (рабіць што-небудзь)" (I can't help laughing - Я не магу не смяяцца).

Must, have to i be to

Гэтыя 3 дзеясловы перадаюць ідэю абавязку. Must звычайна выражае альбо неабходнасць (I must go to work - Я павінен ісці на работу), альбо значную верагоднасць чаго-небудзь (She must be at home - Хутчэй за ўсе яна дома). Дзеяслоў have to можа замяняць must у прошлым і будучым часе, але сам перадае крыху іншы сэнс - "вымушанасць": I had to tell him everything - Я быў вымушаны ўсе сказаць яму. Есць прынцыповая розніца і паміж адмоўнымі формамі гэтых дзеясловаў: mustn't азначае "нельга", а don't have to - "няма неабходнасці". Дзеяслоў be to перадае ідэю службовага абавязку (I am to conduct the reseach - Я павінен праводзіць гэта даследванне), наканаванасці лесам (The girl was to become his wife - Гэтай дзяўчыне было наканавана стаць яго жонкай). Дзеясловы have to i be to не маюць звычайных граматычных уласцівасцяў мадальных дзеясловаў (адсутнасць будучага часу, адсутнасць дапаможных дзеясловаў (есць у have to)), але традыцыйна адносяцца да мадальных. Спалучэнне must needs з’яўляецца ўстойлівым і перакладаецца словам "абавязкова".

Shall

Гэты дзеяслоў выкарыстоўваецца ў сучаснай англійскай мове для выражэння абавязку павіннасці, напрыклад у кантрактах і іншых юрыдычных дакументах: The Seller shall make reasonable compensation to the Buyer - Прадавец абавязаны выплаціць разумную кампенсацыю пакупніку. Таксама сустракаецца ў ветлівых прапановах: Shall I go with you? - Хочаш, пайду з табой/Ці не жадаеце, каб я з вамі пайшоў?

Should i ought to

Дзеясловы should i ought to перадаюць ідэю аб тым, што пажадана альбо варта зрабіць, але не абавязкова: You should (ought to) read this book - Вам варта прачытаць гэту кнігу. Яшчэ яны могуць перадаваць верагоднасць, магчымасць чаго-небудзь: He should be at home now - Ён, верагодна зараз знаходзіцца дома. Таксама should можа выкарыстоўвацца для выражэння эмоцый: Why should I marry this guy? - Чаму гэта я павінна выходзіць за гэтага хлопца? Дзеяслоў should звычайна выкарыстоўваецца ў паўсядзеннай англійскай, а ought - у "сур'езных" сітуацыях: афіцыйная лексіка, бацькоўскія парады і г. д. Дзеяслоў should першапачаткова быў формай дзеяслова shall, але ў сучаснай англійскай мове яны разглядаюцца як самастойныя дзеясловы з рознымі значэннямі.

Will

Гэты дзеяслоў можа складаць цяжкасці пры перакладзе бо з’яўляецца адначасова звычайным правільным (са значэннем "праяўляць волю, загадываць") і дапаможным пры выражэнні будучага часу і мадальным. Мадальны дзеяслоў will i яго форма прошлага часу would могуць перадаваць звычкі, дзеянні які паўтараюцца час ад часу (He will sit for hours by the window - Ён сядзіць многія гадзіны ля акна). Адмоўная форма гэтых дзеясловаў выражае адмову каго-небудзь ад тых ці іншых дзеянняў ці брак у рабоце неадушаўленых прадметаў (My pen won't write - Мая асадка не піша). У камбінацыі з дзейнікам першай асобы will як мадальны дзеяслоў перадае праяўленне волі (I will not forgive her for that - Я ей гэтага не дарую/Я не жадаю ей гэта дараваць).

Need i dare

Дзеяслоў need можа быць і мадальным і звычайным. Значэнні, якія ён перадае: патрэба ў чым-небудзь ці яе адсутнасць: Need I repeat it? - Ці трэба мне гэта паўтарыць? Як мадальны дзеяслоў need звычайна сустракаецца ў пытаннях і адмоўных сказах. Можа выкарыстоўвацца ў сцвярджальных сказах, але гэта рэдкасць. Need як звычайны дзеяслоў не мае такіх абмежаванняў.

Мадальны дзеяслоў dare выкарыстоўваецца пераважна ў пытаннях і ў адмоўных сказах і выражае значэнне "асмельвацца, адважвацца": How dare you look at me? - Як ты асмельваешься глядзець на мяне? Можа выкарыстовацца і як звычайны правільны дзеяслоў ва ўсіх відах сказаў: He didn't dare to go there again - Ён не асмельваўся хадзіць туды ізноў. Выраз dare say з’яўляецца ўстойлівым і перакладаецца "асмелюсь сказаць, я лічу, магчыма".

Фразавыя дзеясловы

Фразавыя дзеясловы (phrasal verbs) - гэта спалучэнне дзеясловаў з прыназоўнікамі ці часціцамі, якія ставяцца пасля дзеяслова. Некаторыя спецыялісты па граматыцы англійскай мовы дзеяляць іх на 4 тыпы:

• Першы: пераходны дзеяслоў+прыназоўнік (Listen to music - Слухаць музыку)
• Другі: пераходны дзеяслоў+часціца (Turn off the light/Turn it off - Выключыць святло)
• Трэці: непераходны дзеяслоў+часціца (Hurry up - Спяшацца)
• Чацверты: пераходны дзеяслоў+часціца+прыназоўнік (Put up with the noise - Цярпець шум, (літаральна: "прымірыцца")).

Трэба зазначыць што не ўсе фразавыя дзеясловы строга падпарадкуюцца такой сістэме. Напрыклад дзеяслоў work out можа быць непераходным (3-і тып) і значыць "практыкавацца ў спартыўнай зале, пампаваць мускулы", але можа выкарыстоўвацца з дапаўненнем, якое выражаецца займеннікам ці назоўнікам, тады ён робіцца пераходным (2-і тып) і перадае зусім іншы сэнс "вырашаць (задачу, праблему), распрацоўваць (праект)").

Літаратура

• Krylova, I.P.; Gordon, E.M. (2008). A Grammar of Present-day English. Practical Course (12th ed.). М.: КДУ.
• Alexander, L.G. (2003). Longman English Grammar Practice for Intermediate Students (15th impression ed.). Longman.