Зухра Акчурына
Зухра Акчурына (татар.: Зөһрә Акчурина), Бібі-Зухра Асфандыяр кызы Гаспралы (Гаспрынская) (татар.: Биби-Зөһрә Әсфәндияр кызы Гаспралы (Гаспринская); дзявочае прозвішча — Акчурына, у рускамоўных дакументах: Зухра (Бібі-Зегра) Асфандыяраўна Акчурына (татар.: Зухра (Биби-Зегра) Асфандияровна Акчурина); 1862, Старацімошкіна, Сімбірская губерня — 13 красавіка 1903, Таўрычаская губерня) — першая татарская жанчына-журналістка, адна з выдаўцоў газеты «Терджыман».
| Зухра Акчурына | |
|---|---|
| татар.: Зөһрә Акчурина | |
 | |
| Род дзейнасці | журналістка |
| Дата нараджэння | 1862 |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 13 красавіка 1903 |
| Месца смерці | |
| Месца пахавання | |
| Грамадзянства | |
| Муж | Ismail Gaspıralı[d] |
| Дзеці | Шэфіка Ісмаілаўна Гаспрынская і Rifat Gasprinsky[d] |
Жонка вядомага крымскататарскага асветніка Ісмаіла Гаспрынскага, маці журналістаў Рыфата Гаспрынскага і Шэфікі Гаспрынскай, якія таксама з’яўляліся выдаўцамі газеты «Терджыман».
Біяграфія правіць
Зухра Акчурына нарадзілася ў 1862 годзе ў вёсцы Старая Цімошкіна Сенгілееўскага павета Сімбірскай губерні ў вядомым татарскім княжым родзе Акчурыных. Бацька — Асфандыяр Акчурын, маці — Фаціма Акчурына.
Дзяцінства Зухры прайшло ў сяле Карамыслаўка. Ужо з дзяцінства яна адрознівалася ад сваіх аднагодкаў: была «прыгожая, спрытная, адрознівалася асаблівым, уласцівым менавіта ёй, складам розуму, з’яўлялася добрым суразмоўцам». З дзяцінства яна вучылася дома, у яе была руская гувернантка, якая яе вучыла. Атрымлівала добрую па тых часах адукацыю і мусульманскае хатняе выхаванне. Па прыкладзе сям’і Асылзат яе бацькі нанялі гувернантку рускага паходжання, якая навучала Зухру рускай мове, рускай літаратуры і музыцы. Аб гувернантцы Гаяз Ісхакі у газеце «Іл» ў 1914 годзе пісаў наступнае:
<blockquote>’’Хоць гувернантка і не валодала вялікімі ведамі, ужо тое, што яна прыйшла з іншага свету, з рускага жыцця, была хоць трохі знаёмая з расквітнелай літаратурай Расіі, дало добрую глебу для фантазій маленькай Зухры, спрыяла пашырэнню яе далягляду, яе мыслення.’’</blockquote>
Знаёмства і вяселле з Ісмаілам Гаспрынскім правіць
Брат яе бацькі Ібрагім Курамшаевіч Акчурын (1859—?), скончыў Сімбірскі кадэцкі корпус, адправіўся на лячэнне ў Крым, разам з ім паехала Зухра. У 1880 годзе ў Крыму Акчурыны пазнаёміліся з Ісмаілам Гаспрынскім — гарадскім кіраўніком Бахчысарая. Азнаёміўшыся з брашурай Ісмаіла «Рускае мусульманства», у якім гаварылася аб неабходнасці запазычання рускай і еўрапейскай культуры для патрэб мусульман Расіі, Акчурыны былі ўражаны яго поглядамі . Пра сваю першую сустрэчу з Зухрой Ісмаіл Гаспрынскі ўспамінаў наступнае: «Мне здавалася, што над ёй не кіпіць вада».
Вярнуўшыся ў Сімбірск, Зухра першай напісала ліст Ісмаілу Гаспрынскаму. Абмяняўшыся лістамі, праз некаторы час яны вырашаюць «звязаць свой лёс». Сустрэўшыся ў 1881 годзе на Макарджынскім кірмашы, Гаспрынскі папрасіў Ібрагіма Акчурына стаць пасярэднікам паміж ім і бацькам Зухры, але не атрымаў згоды.
Ісмаіл вырашыў сам адправіцца ў Карамыслаўку. Спыніўшыся ў суседнім рускім сяле, ён паслаў паведамленне, што едзе да Зухры. Аднак Асфандыяр-эфендзі не пагадзіўся выдаць дачку за выхадца з шляхетнага роду Ісмаіла Гаспрынскага[1]. Але маладыя людзі вырашаюць быць разам. Ноччу ў Акчурынскім садзе пры ўдзеле двух сведак быў падпісаны своеасаблівы дагавор аб шлюбе тых часоў — алдым-бірдэм («узяў-аддаў»). Раніцай яго прадставілі Асфандыяру. Бацька дзяўчыны загадаў прыпыніць працу на фабрыцы і збіць рабочым няпрошанага госця. У той час Зухра выбегла на балкон са словамі: «Я твая! Я навекі буду тваёй!». Гаспрынскага выратавала наяўнасць над ім мундзіра гарадскога галавы, вышытага золатам, і таму працоўныя не вырашаліся падняць руку на чалавека ў такім мундзіры.
Ісмаіл Гаспрынскі, спадзеючыся на абарону, паехаў ва Уфу да муфтыя Салімагерэя Тафкілева. Муфтый палічыў падпісаны ў прысутнасці сведак дагавор правільным[2] і прапанаваў кіраўніку роду Цымербулату Курамшынавічу Акчурыну (1826—1906) вырашыць справу мірным шляхам. Пасля гэтага Акчурыны прынялі рашэнне зладзіць вясельную ўрачыстасць.
Артыкул Гаяза Ісхакі аб вясельнай падзеі «Ісмаіл-бек, Зухра-ханум Гаспрынскія», якая выйшла ў газеце «Іл» пасля смерці І. Гаспрынскага, выклікала незадаволенасць у родзе Акчурыных. Ібрагім Акчурын і Махбубзамал Акчурына напісалі артыкулы ў адказ, у якіх зрабілі акцэнт на тым, што, хоць вясельная падзея спачатку кінула цень на адносіны паміж двума сем’ямі, пасля паміж імі ўсталявалася сяброўства. Рызаітдзін Фахрэтдзін у сваёй працы «Знакамітыя дамы» называе Зухру Акчурыну «жамчужынай сярод татарскіх жанчын», адзначаючы, што з-за моцнага жадання служыць асвеце, нягледзячы на нязгоду сваякоў, яна пакінула родную Сімбірскую губерню і з’ехала ў Крым у Бахчысарай.
Праца ў газеце правіць
32-гадовы І. Гаспрынскі ў красавіку 1883 дамогся дазволу на выданне газеты «Терджыман» на рускую і татарскую мовы. 21-гадовая Зухра Акчурына падтрымала ініцыятыву мужа. Свой пасаг і ўпрыгожанні яна марнавала на выданне газет. На працягу 5—6 гадоў Зухра вяла ўсю працу па афармленні, дакументацыі, прыцягненню новых падпісчыкаў газеты.
Калі пачынаўся выпуск газеты, друкаваную машыну пара ўручную пераварочвала, друкавала, фальцавала, пісала адрас, ляпіла марку, дастаўляла на пошту. Пасля адпраўкі чарговага нумара газеты падпісчыкам прыступалі да працы над новым. Ісмаіл Гаспрынскі пісаў артыкулы для рускай часткі газеты звычайна па-руску, а Зухра Акчурына выпраўляла, спрашчала і перакладала на татарскую мову, якую ведала лепш за мужа, напісаныя тэксты. Газета выходзіла па 1—2 нумары на тыдзень, на адным баку газеты малога фармату размяшчаўся тэкст на рускай мове, на другім — на татарскай.
Рос і тыраж газет. Калі ў першы год (1883) газета атрымала 320 падпісчыкаў, то ў 1884 годзе — 406 падпісчыкаў, а ў 1885 годзе — 1000 падпісчыкаў. Газета пачала пакрываць свае выдаткі толькі ў пачатку XX стагоддзя. За 20 гадоў Ісмаіл Гаспрынскі і Зухра Акчурына змаглі падрыхтаваць сваіх пастаянных вучняў. У той час, калі Ісмаіл ад’язджаў з працай у іншыя гарады, выпуск газеты цалкам знаходзіўся пад кантролем Зухры Акчурынай. Яна пісала адказы на лісты, рыхтавала і публікавала для газеты артыкулы, прысвечаныя волга-уральскаму рэгіёну.
Калі газета ўстала на ногі, Зухра Акчурына ўзяла ў рэдакцыю супрацоўнікаў і прыцягнула да газетнай справы сваіх братоў[3]. Яна, перадаўшы памочнікам частку абавязкаў па газеце, занялася новай для яе справай стварэннем ўзорнай школы для дзяўчынак.
Гарадскі галава Бахчысарая Мустафа Давыдовіч назваў Зухру Акчурыну «першай журналісткай сярод мусульманскіх жанчын Расіі» і ад імя крымскіх цюрак падарыў ёй залатую брошку. Прадстаўнікі Казані назвалі яе «маці нацыі»[4].
Школа правіць
У 1893 Зухра Акчурына на ўласныя сродкі адкрыла ў Бахчысараі ўласную пачатковую школу новага метаду для дзяўчынак і на працягу дзесяці гадоў ўзначальвала яе. У якасці ўзору для сваёй школы яна ўзяла пачатковую школу для хлопчыкаў, якая дзейнічала з 1883 года пры Зынджырлы-медрэсэ.
Смерць правіць
13 красавіка 1903 года Зухра Акчурына захварэла на брушны тыф і памерла на 41-м годзе жыцця. Яе магіла знаходзіцца ля ўваходу ў маўзалей першых крымскіх ханаў. Калі Ісмаіл Гаспрвнскі памёр у 1914 годзе, яго пахавалі на адных могілках з Зухрой Акчурыной на тэрыторыі медрэсэ «Зынджырлы».
Рызаітдзін Фахрэтдзін адзначыў, што пасля смерці Зухры-ханум на імя Ісмаіла Гаспрынскага прыйшло каля трохсот спачувальных лістоў і тэлеграм з усіх куткоў Расіі.
Сям’я правіць
Муж — Ісмаіл Гаспрынскі (1851—1914)
Памяць правіць
У жніўні 2015 года прайшла Міжнародная канферэнцыя «Юсуф Акчура: спадчына і сучаснасць», дзе на працягу некалькіх дзён — спачатку ў Казані, затым ва Ульянаўску і ў радавым маёнтку Старацімошкіна — навукоўцы з Расіі і Турцыі чыталі даклады аб гісторыі роду Акчурыных. У рамках гэтай канферэнцыі сельскай бібліятэцы Старацімошкіна было прысвоена імя Зухры Гаспрынскай-Акчурынай.
Зноскі
- ↑ Беренче хатыны — Самур Хәсән
- ↑ Семберле Зөһрә Акчурина милләт анасы булды. «Аргументы и факты», 06.03.2014
- ↑ Габдулла Тукайга багышланган портал
- ↑ krumza.livejournal.com
Літаратура правіць
- Татарский энциклопедический словарь. Казань: Институт татарской энциклопедии АН РТ, 1999. ISBN 0-9530650-3-0.
- А. Х. Махмутова. Лишь тебе, народ, служенье. Казань: «Мәгариф», 2003.
- А. Х. Махмутова. Пора и нам зажечь огонь свободы. Казань: ТКН, 2006.
- Т. И. Биктимерова. Ступени образования до Сорбонны. Казань, 2011.
- А. Беляев. Историческая генеалогия татарского народа. Казань: ТКН, 2012. ISBN 978-5-298-02215-6.
Спасылкі правіць
- Род Акчурыных
- Зухра Акчурына(недаступная спасылка)