Камея Ганзага

«Камея Ганзага» (Парны партрэт Пталамея Філадэльфа і Арсіноі II; камея Мальмезон; італ.: Il Cammeo Gonzaga) — знакамітая камея з трохслаёвага сарданіксу, якая адносіцца да лепшых узораў антычнай гліптыкі. Паводле агульнапрынятага меркавання, з'яўляецца самай знакамітай камеяй Эрмітажа.

аўтар невядомы
«Камея Ганзага». III ст. да н.э.
Il Cammeo Gonzaga
Матэрыял	сарданікс, срэбра
Тэхніка	камея
Памеры	15,7 зм × 11,8 зм см
Эрмітаж, Санкт-Пецярбург
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Уяўляе сабой парны партрэт. Хутчэй за ўсё, гэта выява эліністычных фараонаў Егіпта — мужа і жонкі, якія з'яўляліся адначасова братам і сястрой — Пталамея II Філадэльфа і Арсіноі II. Выканана ў III ст. да н.э. невядомым аўтарам у Александрыі Егіпецкай.

Захоўваецца ў Эрмітажы (Інв. № ГР-12678). Даведнік 1971 года падае звесткі — 120 зала (зала гліптыкі), 14-я вітрына; аднак на 2014 год ёсць пазнака «Не прадстаўлена на пастаянных экспазіцыях».

Гісторыя камеі

Названа ў гонар першага вядомага ўладальніка — маркіза Франчэска II Ганзага, рэнесанснага мецэната, кіраўніка італьянскага горада Мантуі. Першае згадка пра яе сустракаецца ў 1542 годзе ў інвентарным каталогу збору Ізабелы д’Эстэ — жонкі Франчэска, дзе мадэлі былі апазнаны памылкова:

Вялікая камея апраўлена ў золата, з рэльефнымі партрэтамі Цэзара [Аўгуста] і Лівіі, з залатой гірляндай вакол, з лісцем лаўра з зялёнай смальты, з жамчужынай унізе, з адваротнага боку ўпрыгожанай чарненнем, і з таблічкай з імем памерлай найяснейшай спадарыні Герцагіні.

Малады Рубенс, які бачыў яе ў пачатку XVII стагоддзя, палічыў гэту камею лепшай з бачаных: «Я лічу, што сярод гем з парнымі партрэтамі гэта — найпрыгожая ў Еўропе».

Да 1630 года належала мантуанскім герцагам. У 1630—1648 гады камея захоўвалася ў Пражскім Градзе ў скарбніцы Габсбургаў, паколькі яны авалодалі Мантуяй і вывезлі адтуль скарбы. Затым яна трапляе ў Стакгольм як трафей шведскіх войскаў, якія захапілі Прагу. З 1648 года камея знаходзілася ў зборы шведскай каралевы Крысціны і пазначалася як «карціна з агату з выявай двух рымлян, у чырвоным футарале». Калі Крысціна адраклася ад прастола і з'ехала ў адзін з італьянскіх кляштароў, яна вывезла з сабой і камею. Пасля смерці каралевы ў 1689 годзе камея патрапіла да яе фаварыта кардынала Д. Ацаліна, які прадаў мастацкі збор каралевы герцагу Брачыяна з роду Адэскалькі. У 1794 годзе яна захоўвалася ў Ватыкане — у бібліятэцы Папы Пія VI, які і набыў яе. Адтуль у 1798 годзе камея была канфіскавана французамі пры акупацыі Рыма і вывезена ў Францыю.

Трапіла ў Эрмітаж у 1814 годзе з калекцыі Жазэфіны Багарнэ. У 1814 годзе імператар Аляксандр I, які ўвайшоў з войскамі ў Францыю, наведаў у Мальмезонскі палац і быў крануты бядотным становішчам Жазэфіны. Ён аддаў распараджэнне забеспячыць бяспеку яе і яе сям'і ў той момант, калі саюзныя войскі ўваходзілі ў Парыж. У знак сваёй удзячнасці Жазэфіна падарыла Аляксандру камею. Паводле назвы палаца Мальмезон, рэзідэнцыі Жазэфіны, у XIX стагоддзі камею таксама назвалі «камеяй Мальмезон». (У тым жа годзе Жазэфіна сканала — як гавораць, застудзіўшыся, гуляючы ў лёгкай сукенцы па алеях разам з рускім імператарам. Частка яе калекцыі была выкуплена Аляксандрам ужо ў спадчыннікаў).

Ідэнтыфікацыя мадэляў

Камея з выявай Аляксандра Македонскага, традыцыйна намаляванага ў адзіноце, без жанчыны. Парыж, кабінет медалёў.

Пталамей II і Арсіноя II на залатой актадрахме

У наш час лічыцца, што камея ўяўляе сабой парны партрэт эліністычных фараонаў Егіпта — мужа і жонкі, якія з'яўляліся адначасова братам і сястрой, — Пталамея II Філадэльфа і Арсіноі II. Паколькі ніякіх надпісаў і індывідуальных атрыбутаў на камеі няма, да такой высновы даследчыкі прыйшлі не адразу.

У перыяд Рэнесансу лічылася, што на камеі адлюстраваны Актавіян Аўгуст і яго жонка Лівія. Таксама высоўваліся версіі, што гэта Аляксандр Македонскі і яго маці Алімпіяда або іншыя царскія пары старажытнасці: Германік і Агрыпіна Старэйшая, і нават Пталамей II і яго першая жонка Арсіноя I. Пазней меркаванне змянілася, і ўзніклі наступныя версіі: сярод рымлян — Адрыян і Вібія Сабіна, Нерон і яго маці Агрыпіна Малодшая, Калігула і яго бабуля Антонія Малодшая, Друз Малодшы і Лівіла. Сярод кіраўнікоў эліністычнага свету найбольш часта называліся наступныя імёны: Пталамей і Эўрыдзіка I, Пталамей III і Берэніка II, Аляксандр I Валас і Клеапатра Тэя, Пталамей X Аляксандр і Клеапатра III, і нават Мітрыдат Еўпатар.

Эксперты вялі доўгія дэбаты наконт даты і месца паходжання гэтай камеі. Версіі ахопліваюць перыяд часу, прынамсі, у тры стагоддзі, і разыходжанні ў меркаваннях дагэтуль захоўваюцца. У наш час аўтарытэты прытрымліваюцца меркавання, што твор паходзіць з Александрыі, дзе і ўзнікла падобнае мастацтва працы з камянямі. Гэта тэорыя таксама падмацоўваецца іконаграфічнымі даследаваннямі і заўважанай сувяззю з егіпецкай традыцыяй. Акрамя таго, улічваецца любоў да міфалагічных сюжэтаў, уласцівая двару Пталамеяў, а таксама падабенства з рэльефамі Александрыі. Стыль і прырода разьбы, яе адрозненне ад рымскай традыцыі, схілілі многіх экспертаў да таго, каб перасунуць дату да першага эліністычнага перыяду, калі як раз і ўзніклі падвойныя профільныя партрэты. Гэты тып, вядомы як capita jugata, характарызуецца тым, што адзін профіль размешчаны непасрэдна за іншым.

Камея з выявай Пталамея II. Парыж, кабінет медалёў.

У цэлым, паколькі стыль і тэхніка даказваюць, што камея была выраблена ў Александрыі і адносіцца да першага эліністычнага перыяду, большасць даследчыкаў лічаць немагчымымі, каб яна адлюстроўвала кіраўнікоў Рыма ці Сірыі. Дагэтуль найбольш праўдападобнымі і папулярнымі застаюцца дзве версіі: Аляксандр Македонскі з маці або ж сын яго палкаводца Пталамей II з жонкай. Абедзве тэорыі маюць сваіх прыхільнікаў і праціўнікаў, які адзначаюць падабенства намаляваных з вядомымі ідэнтыфікаванымі партрэтамі. Версіі Аляксандра прытрымліваюцца J. Krause, Адольф Фуртвенглер, J. Bernoulli, A. Heckler, G. Lippold, M. Bieber, G. Richter, G. Wirth.

Першы ўсімі прызнаны мастак-гранільшчык быў Піргатэл, які адзін толькі меў права выразаць на камені выяву Аляксандра; але верх дасканаласці ў гэтым мастацтве ўяўляе гема, якая названа cameo Gonzaga і цяпер належыць рускаму імператару; на ёй намаляваны партрэты Пталамея Філадэльфа і яго сястры і ў той жа час жонкі, Арсіноі (паводле меркавання іншых — Алімпіяды і Аляксандра). Гэты онікс, твор невядомага нам мастака, самы цудоўны, вытанчаны і геніяльны твор з ліку ўсяго падобнае, што дайшло да нас; у параўнанні з ім іншая цудоўная венская гема (cameo) з'яўляецца слабым наследаваннем.

Ф. Любкер. «Реальный словарь классических древностей». (1898)

Тым не менш, паколькі апроч маці, ніякай іншай жанчыны, годнай таго, каб быць намаляванай побач з Аляксандрам, даследчыкі прапанаваць не могуць, і ўлічваючы той факт, што ў рысах мужчыны і жанчыны знаходзяць сямейнае падабенства, здагадка, што камея адлюстроўвае Пталамея і яго сястру-жонку Арсіною, здаецца найбольш праўдападобнай. Гэту версію прапанаваў J. Eckhel, развіў E. Q. Visconti, а падтрымліваюць C. Davenport, A. Springer, A. Michaelis, G. Rodenwaldt, A. Adriani, Z. Kiss, роўна як і М.Максімава і А. Нявераў, якія таксама адзначаюць, што ў нумізматыцы перыяду першых Пталамеяў была прынята менавіта capita jugata.

Стан

У Пталамея палоска караляў на шыі дапоўнена дзіўным карычневым завітком: гэта след пазнейшай рэстаўрацыі ў спробе схаваць, што камея была зламана напалам.

Мастацкая характарыстыка

Камея ўяўляе сабой парны партрэт кіраўнікоў Егіпта. Іх выявы з'яўляюцца ідэалізаванымі выявамі. У працы невядомага александрыйскага майстра ўмела выкарыстаны фактура і колер трох розных слаёў каменя, дзякуючы чаму скура апыняецца малочна-белай, а даспехі — цёмнымі.

«Поўнаўладныя манархі эліністычнага Егіпта Пталамей II і яго жонка Арсіноя прадстаўлены тут як багі грэчаскага пантэона — θεοί ἄδελφοι. Малюючы сваіх уладароў, прыдворны майстар ідэалізуе іх, надаючы Пталамею II падабенства з Аляксандрам Вялікім, падкрэсліваючы юнацтва, прыгажосць, энергію ў ідэальным профілі цара. Партрэт яго жонкі здаецца іератычна строгім, мяккія рысы твару дыхаюць спакоем. На плячы Пталамея II — эгіда Зеўса, вярхоўнага бога элінаў, а шлем прыпадабняе яго да бога Арэса. На галовах цара і царыцы, як знак абагаўлення, — лаўровыя вянкі.

Дзівіць смелая, віртуозная тэхніка майстра: энергічная пластыка, мяккая, нюансаваная мадэлёўка ў спалучэнні з тонкім каларыстычным рашэннем робяць камею цудоўным узорам «жывапісу ў камені». На папяліста-шэрым фоне выразна вырысоўваецца профілі цара і яго жонкі. Разьбяром выкарыстаны паступовыя градацыі трох асноўных слаёў каменя: за асляпляльна-белым профілем Пталамея, быццам вылучаным яркім святлом, бачны блакітнаваты профіль Арсіноі, які сыходзіць у цень. У верхнім, карычневым, слоі выразаны шлем, валасы, эгіда цара, а сустрэтыя больш светлыя ўкрапванні выкарыстаны для разеткі на шлеме і галоў Медузы і Фобаса, якія ўпрыгожваюць эгіду. Гэта ўзмацняе маляўнічасць камеі. Вар'іруючы паліроўку, майстар надаў сярэдняму, некалькі празрыстаму, слою цялесную цеплыню, а верхняму, у якім выразаны шлем, — амаль металічны бляск».

Егіпецкая стэла, якая адлюстроўвае Арсіною, што прымае дары ад Пталамея

Кіраўнікі намаляваны ў падвойным профілі ў якасці багоў, якія пабраліся свяшчэнным шлюбам (ιερός γάμος). Арсіноя апранута ў вясельны «вэлюм» і лаўровы вянок, іншы вянок надзеты на шлем Пталамея, упрыгожаны таксама наверсе зоркай і крылатым драконам.

Калі прытрымлівацца найбольш агульнапрынятай версіі ідэнтыфікацыі мадэлі (Пталамей II і Арсіноя II), то сюжэт шлюбу атрымлівае асаблівую каштоўнасць. Гэта быў першы шлюб паміж эліністычнымі кіраўнікамі Егіпта, заключаны па старажытнаегіпецкай традыцыі — паміж братам і сястрой, што шакіравала грэчаскае грамадства. У захаваным спісе тытулаў Арсіноя падкрэслівае, што яна была дачкой цара, сястрой цара і жонкай цара, вядомы таксама яе амбіцыйны і мяцежны характар, а таксама актыўны ўдзел у кіраванні дзяржавай. Дзякуючы гэтаму, верагодна, мастак пазлічыў магчымым намаляваць царыцу побач з царом. Пасля смерці Арсіноя была абагаўлёная як «багіня, якая кахае свайго брата » (θεά φιλάδελφος).

Літаратура

• Стефани, Путеводитель, стр. 72, — Н. Е. Макаренко, Художественные сокровища Эрмитажа, Пг., 1916, стр. 240, рис. 87
• Максимова М. И. Камея Гонзага. — Л., 1924.
• Максимова М. И. Античные резные камни Эрмитажа. Путеводитель по выставке. — Л., 1926.
• Максимова. Резные камни, стр. 94, табл. IV; Выставка портрета, стр. 21
• Неверов О. Я. Античные камеи в собрании Государственного Эрмитажа. — Л., Аврора, 1971. — С. 29, илл. 1.
• Неверов О. Я. Камея Гонзага: Из истории глиптики. — Л., 1977.
• E. Babelon, La gravure en [с.30] pierres fines: camées et intailles, Paris, 1894, p. 135, fig. 104
• Furtwängler, Die antiken Gemmen, Taf. LIII, 2; G. Rodenwaldt, Kunst der Antike, Propyläen-Kunstgeschichte, III, Berlin, 1944, Abb. 422
• M. Bieber, The Portraits of Alexander the Great, Proc. Amer. Phil. Soc., 93, 1949, p. 390, fig. 3; JDI, 77, 1962, S. 227, Abb. 7
• G. Richter, The Engraved Gems of the Greeks, Etruscans and Romans, I, London, 1968, p. 155, Nr 611

Спасылкі

• Сайт Эрмітажа
• Дакументальны фільм