Лізавета Іванаўна дэ Вітэ

Лізавета Іванаўна дэ Вітэ, па нараджэнні Амосава (руск.: Елизавета Ивановна де Витте; 21 мая (2 чэрвеня) 1834 — каля 1918) — расійская педагог і пісьменніца.

Лізавета Іванаўна дэ Вітэ
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні	руск.: Елизавета Ивановна Аммосова
Дата нараджэння	21 мая (2 чэрвеня) 1834
Дата смерці	каля 1918
Грамадзянства	Расійская імперыя
Альма-матар	Смольны інстытут
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	педагог, настаўніца, пісьменніца, публіцыстка, выхавальніца
Грамадская дзейнасць
Член у	Гістарычнае таварыства летапісца Нестара[d]

Біяграфія

Дачка калежскага асэсара Івана Пятровіча Амосава (1797—1872) і Варвары Дзмітрыеўны Свечынай (1807—1871).

Скончыла Імператарскае выхавальнае таварыства высакародных дзяўчат (Смольны інстытут) у 1851 годзе. У 1856 годзе ўзяла шлюб з гвардыі паручнікам артылерыі Міхаілам Паўлавічам дэ Вітэ (1828—1867).

Галоўная наглядчыца Тыфліскай (1875-1878), Ковенскай (1885—1897), Кіева-Фундуклееўскай жаночых гімназій (1897—1904). Пра час працы ў гэтых гімназіях апублікавала ўспаміны.

Правадзейная член Гістарычнага таварыства летапісца Нестара пры Кіеўскім універсітэце.

Сям’я

Муж з 1856 года — Міхаіл Паўлавіч дэ Вітэ (17.7.1828 — 16.3.1867, Варшава; пахаваны на Вольскіх могілках) — залічаны ў пажы 25.3.1834 года, паступіў у Пажаскі корпус (24.9.1844), узведзены ў прапаршчыкі ў 3-ю гвардзейскую і грэнадзёрскую артылерыйскую брыгаду (13.6.1848), выканавец пасады брыгаднага ад’ютанта (з 15.2.1850, зацверджаны 15.4.1856), падпаручнік (13.8.1851), гвардыі прапаршчык (18.1.1852), падпаручнік (11.4.1854), паручнік (15.4.1856), палкоўнік (19.4.1864), камандзір лейб-гвардзейскай батарэйнай № 5 батарэі 3-й гвардзейскай і грэнадзёрскай артылерыйскай брыгады. Кавалер ордэнаў св. Станіслава 2-й і 3-й ступені, св. Ганны 3-й ступені і св. Уладзіміра 4-й ступені з мячамі і бантам (1851).

• Валерыя Міхайлаўна дэ Вітэ (16.3.1857 — 10.10.1882, пахавана ў слабадзе Стапавой Варонежскай губерні);
• Вольга Міхайлаўна дэ Вітэ (3.10.1859 — 14.5.1879, пахавана ў Санкт-Пецербургу на Успенскіх могілках);
• Уладзімір Міхайлавіч дэ Вітэ (30.9.1866 — 16.3.1868, пахаваны ў сяле Гутараве Курскай губерні).

Творчасць

Друкавалася ў часопісах «Русское дело», «Заря», «Русь», «Правдивое слово». Аўтарка шэрагу выданняў палітычнай публіцыстыкі, навукова-папулярных, агульнадаступных публікацый па рускай гісторыі, гімназічных дапаможнікаў па старажытнарускай літаратуры і фальклоры. Друкавалася, у тым ліку, у выдавецтве Казанскай Амвросіеўскай жаночай пустыні ў Ша́мардзіне Калужскай губерні.

Выдавала «Книгу для чтения в школе и дома» (Вып. 1—3), дзе апублікавала «пачатковы летапіс», жыція вялебных Антонія і Феадосія Пячэрскіх, некалькі старажытнарускіх павучанняў, быліны, казкі, духоўныя вершы, плачы і песні, у тым ліку «Слова пра паход Ігараў» з уласным перакладам і каментарыямі.

Слова пра паход Ігараў

У другім выпуску «Книги для чтения в школе и дома» (Коўна, 1889) у складзе зборніка твораў фальклору апублікавала свой пераклад «Слова пра паход Ігараў». У прадмове да яго пазначыла, што грунтавалася на перакладзе Герасіма Паўскага, даследаваннях Аляксандра Пацябні і Елпідыфора Барсава. Перад тэкстам Слова змешчаны невялікі гістарычны нарыс «Борьба Руси со степью», дзе значнае месца нададзена аповеду пра падзеі 1185 года.

Тэкст Слова і яго пераклад апублікаваны паралельна. Старажытнарускі тэкст пададзены паводле рэканструкцыі Пацябні (1-е выд. — Варонеж, 1878), захавана, у прыватнасці, і яго арфаграфія, арыентаваная на аднаўленне этымалагічных напісанняў (напрыклад, «Иже и стягу умъ крѣпостью своею и поостри сѣрдьця своего мужьствъмъ, и напълнився ратьнаго духа») і нават яго перастаноўкі: так, пасле слоў «Туга и тоска сыну Глѣбову» чытаецца фрагмент «О стонати Русской земле … хоботи пашут». Перыяды, на якія разбіў тэкст Слова Пацябня, захаваны і ў перакладзе Вітэ: «Мы спрабавалі зрабіць пераклад Слова як магчыма блізкім, амаль літаральным, да тэксту выдання Пацябні, ад якога адхіліліся толькі ў некаторых месцах», — пісала яна.

Пераклад празаічны: «Па нашым разуменні, Слова не ёсць агулам паэтычны па форме твор. Ёсць месцы, якія зусім без цяжкасці кладуцца ў вершы, але ёсць месцы і такія, дзе без гвалту на духам творам радкі не кладуцца ў вершы», — заўважала перакладчыца ў прадмове. Каб захаваць рытмічную структуру тэксту, некаторыя месцы Слова пакінуты без перакладу, іх пераклад пададзены асобна, у заўвагах (напрыклад, «стягнуть ум крѣпостью своею» арыгінала перакладзены рускай як «твердо решиться, изострить ум мужеством» у заўвазе). Уладзімір Зайцаў адзначае, што нават угрунтаваная на перакладзе Паўскага, які, як шэраг іншых перакладчыкаў, разбівае тэкст Слова на карацейшыя радкі, і кіруецца не асаблівасцямі рытмічнай арганізацыі прозы Слова, а паўзамі паміж сінтагмамі простага сказу, Вітэ, наадварот, імкнецца наблізіцца да рытму арыгінала, і яе «не задавальнялі дужа кароткія радкі», бо яна «не лічыла патрэбным любым коштам нацягваць вершы». Вартасцю перакладу Вітэ, на думку Зайцава, «ёсць дакладная і выразная перадача лексічных элементаў „Слова“. Многія месцы перакладу гучаць гарманічна і добра перадаюць рытмічную інтанацыю арыгінала». Вітэ «замяняе амаль усе састарэлыя словы арыгінала, дамагаецца тым самым часам захавання гістарычнага каларыту „Слова“». Не заўсёды дакладна, па назіраннях Зайцава, Вітэ перадае вайсковую фразеалогію арыгінала. Так, выраз «испить шеломомъ Дону» перакладзены літаральна: «Либо шлемом напьюсь из Дона». У перакладзе Вітэ ёсць шэраг індывідуальных вытлумачэнняў, напрыклад: «На седьмом веке Трояновом бросил Всеслав жребий о любой себе — девице. Опершись на хитрость, добыл себе коня и скочил к городу Киеву, и лишь дотронулся копьем до золотого стола киевского. Оттуда скочил лютым зверем в полночь из Белаграда, закутанный в синюю мглу; утром кликнул — и боевыми топорами отворил ворота Новаграда…».

Пераклад забяспечаны падрадковымі заўвагамі, а пасля тэксту Слова пададзены асобныя тлумачэнні, дзе ёсць кароткія біяграфічныя звесткі пра князёў, згаданых у Слове, падрабязныя характарыстыкі паганскіх багоў. Далей пададзена невялікая нататка «О языке „Слова“. Объяснения грамматических форм», якая змяшчае кароткі каментарый да фанетычных, граматычных і сінтаксічных асаблівасцях тэксту Слова.

Пераклад Вітэ не перадрукоўвалі, цяпер кніга стала бібліяграфічнай рэдкасцю.

Бібліяграфія

Успаміны

• Е. В. Из воспоминаний начальницы женской гимназии. В трех частях. 1875 – 1904. Часть I и II.. — Почаев, Волын. губ.: Тип. Почаево-Успенской Лавры, 1908. — 188 с.

Дапаможнікі для школы

• Чтения по истории славян. Ковно, 1886.
• Равноапостольный князь Владимир святой. Санкт-Петербург, 1888.
• Книга для чтения в школе и дома:
  • Выпуск 1. Начальная летопись и жития препод. Антония и Феодосия Печерских… Санкт-Петербург: тип. Ф. Елеонского и Ко., 1888.
  • Выпуск 2. Народное творчество: сказки и былины и Слово о полку Игореве… Ковно: в тип. Губернского правления, 1889.
• Святые первоучители славянские Кирилл и Мефодий и культурная роль их в Славянстве и России. Санкт-Петербург: Общество ревнителей русского исторического просвещения в память императора Александра III, 1908.
• Рассказы из русской истории. Почаев, 1908—1909.
• «Крещение Руси (летописный рассказ)», 1911
• Княжество Московское. Почаев, 1912.
• Книга для чтения в начальной школе. Почаев, 1913.
• Потомки великого князя Ивана Калиты. Почаев, 1913.
• Культура XIX и XX веков: популярный очерк. Шамордино, 1914.
• Св. Василий Великий. Почаев, 1914.

Сачыненні па гісторыі, краіназнаўстве, падарожныя нататкі

• Об археологической находке в с. Ласкове, Владимир-Волынского уезда, в 1610 году. Киев: тип. Т. Г. Мейнандер, 1900.
• Буковина и Галичина, лето 1903 г.: сообщение, читанное в общем собрании Киев. слав. благотворит. о-ва 22 окт. 1903 г. Киев: тип. И. И. Горбунова, 1903.
  • Буковина и Галичина. Путевые впечатления (с историческими очерками). Лето 1903 г. Киев: тип. Т. Г. Мейнандера, 1904.
• Путевые впечатления и исторические очерки. Киев, 1905.
• Действительность. Административное управление и правовой порядок. Выпуски 1-18. Почаев, 1905—1915.
• Босния и Герцеговина. Берлинский договор. Культурная миссия Австрии на Балканах. Мюрциштегское соглашение. Кременец, 1908.
• Путевые впечатления с историческими очерками. Словачина и Угро-руссы. Почаев, 1909.
• Белорусы и литовцы. Почаев, 1910.
• Угроруссы. Почаев, 1914.
• Триест, Приморье, Далмация и Тироль. Шамордино, 1915.

Палітычная публіцыстыка

• Чему учат нас поляки. Почаев, 1905.
• Пангерманизм. Почаев, 1909.
• Как живется галичанам под конституцией. Почаев, 1910.
• Очерк истории возникновения и развития украинофильства и самосознания русского народа в Галичине. Почаев, 1911.
• Немец о жидах и жиды в Германии и во всем мире. Почаев, 1911.
• Австро-Венгрия и её славянские народы. Шамордино, 1912.
• Буковина и Галичина. Шамордино, 1914.
• Жиды в Австро-Венгрии и Румынии. Шамордино, 1914.
• Масонство в Австрии и Германии. Шамордино, 1914.
• Происхождение и развитие украйнофильства. Шамордино, 1915.
• (с Е. Ф. Тураевой-Церетели) Галицкая Русь в её прошлом и настоящем. М.: т-во скоропеч. А. А. Левенсона, 1915.

Літаратура

• Зайцев В. И. Переводы «Слова о полку Игореве» с сохранением основ ритмического строя памятника // Вест. МГУ. Сер. ист.-филол.. — М.: 1958. — № 1. — С. 23—38.
• Суляк С. Г. Елизавета Ивановна де-Витте и Карпатская Русь // Русин. — 2020. — № 60. — С. 61—96.
• Федотова М. А. Де-Витте Елизавета Ивановна // Энциклопедия «Слова о полку Игореве»: В 5 т.. — СПб: Дмитрий Буланин, 1995. — Т. 2. Г—И . — С. 99—101.