Сусветнае дрэва (беларуская міфалогія)

Сусветная дрэва — гіганцкае касмічнае дрэва, якое, на думку некаторых даследчыкаў (У. М. Тапароў, І. А. Швед і інш), магло служыць воссю светапабудовы ў старажытнай беларускай міфалогіі. Дакладных звестак аб дахрысціянскім светаўяўленні беларусаў не захавалася, таму вобраз Сусветнага Дрэва з’яўляецца рэканструкцыяй па народных песнях, загадках, казках, арнаментах і г.д. З’яўляецца міфалагічных аналагам сусветных дрэў іншых міфалогій (у праватнасці, скандынаўскага ясеня Ігдрасіля).

Апісанне

Па меркаваннях даследчыкаў, гэтае дрэва знаходзіцца ў цэнтры сусвету, неба — яго карона. На вяршыне размясцілася птушка — Сонца, на галінах (па версіі валачобнай песні) гараць свечы (зоркі). У галінах Сусветнага Дрэва размяшчаўся Птушыны Вырай, а каранях — Змяіны. Сусветнае дрэва расце на вялікім валуне, які стаіць пасярод бясконцай вады (акіяну). З каронай суадносіліся істоты «верхняга» сусвету — птушкі, з сярэдзінай — пчолы, людзі, звяры, з каранямі — хтанічныя жывёлы «ніжэйшага» сектару — змеі, рапухі і г.д.

Прыклады фальклорных крыніц

• Народная загадка:

«Стаіць дуб-старадуб,

На тым дубе-старадубе

Сядзіць пцічка-варанічка.

Ніхто яе не спаймае:

Ні цар, ні царыца,

Ні красна дзявіца».

Адгадка — «Сонца». Тут прасочваецца наступная карціна Сусвету — воссю космасу з’яўляецца дрэва, на вершаліне якога сядзіць птушка — сонца (гл. Сонца, беларуская міфалогія).

• Урывак народнай песні:

«І да раілася пчолачка

Да ў вяршэчку сосанькі,

Да вылятала ластаўка

Сы-пад сіня возера

Сы-пад белага камня».

Пчала заўсёды суадносіцца з вяршыняй ці сярэднім узроўнем Сусвету. Некаторыя народныя песні надаюць ёй функцыю штогадовага «адмыкання» вясны і замыкання зімы, а таксама адмыкання Выраю, які знаходзіцца ў галінах Сусветнага Дрэва.

• Народныя замовы, накшталт: «На сінім моры ёсь выспа, на той выспі стаіць дуб, на тым дубу дванаццаць сукоў, на тых дванаццаць сукоў па дванаццаць гняздзён, там разныя пташкі райскія песні пяюць», «На моры, на лукаморы — гара, на той гарэ — яблыня, на яблыні — гняздо, у гняздзе — змяя-шкурапея». Гара пасярод мора, якая не аднаразова згадваецца як лакацыя дрэва, можа быць тоеснай Залатой гары з валачобных песень і замоў. Гэта дазваляе меркаваць, што «падмуркам» Сусветнага дрэва ў старажытнай міфалогіі магла служыць менавіта гара (ці валун). Рай часта атоесамліваўся ў фальклоры і міфалогіі з Выраем, у які адбываюць птушкі. У замове, дзе згадваюцца райскія птушкі на галінах дуба, верагодна, гаворка ідзе пра карону Сусветнага Дрэва, якая служыла гэтым Выраем — зімовым прытулкам дзеля пералётнага птаства.
• Звесткі аб магчымым «нараджэнні» Сусветнага могуць утрымліваць некаторыя валачобныя песні накшталт гэтай, з яўна касмаганічным сюжэтам:

«Да ляцелі да два галубочкі…

Да зранілі да два жалудочкі,

З тых жалудочкаў сталі два дубочкі,

А на тых дубочках свечы гарэлі,

Свечы гарэлі, іскры сыпацелі,

А з тых іскраў сіня мора стала…»

«Свечы», што гараць на дубочках, верагодна, з’яўляюцца нябеснымі зоркамі. У іншых песнях згадваецца падобны матыў, але жалуд, з якога вырастае дуб, губляе сава ці іншая птушка.

• У некаторых замовах хвоя замяшчае сабою дуб ў статусе Сусветнага Дрэва: «Стаіць у бару сасна, усяму бору прыкрасна. Пад тою сасной залаты тын, пад тым тынам залатое крэсла. А ў тым крэслі сам Гасподзь Сус Хрыстос сядзіць…»

Літаратура

• Швед І. А. Космас у каардынатах дэндралагічных // Вучоныя запіскі Брэсцкага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А. С. Пушкіна. 2006. Т.2. Ч.1.
• Топоров В. Н. Модель мира // МНМ-2
• Міфалогія беларусаў: энцыкладпедычны слоўнік / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько. — Мн.: Беларусь, 2011. — 607 с.: іл. С. 272, 466—467.