Жамойцкае староства: Розніца паміж версіямі

|Сталіца = [[мястэчка Кражай|Крожы]], [[Кедайней|Кейданы]], [[Расяйней|Расіены (Расейны)]]

'''Жамойцкае старо́ства''', ці на польскі манер '''Жму́дскае старо́ства''' ({{lang-ru|Жема́йтское старо́ство}}; {{lang-pl|Starostwo żmudzkie / Księstwo Żmudzkie}}) — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў [[1409]]Вялікае г.Княства іЛітоўскае|Вялікага [[1411]]—[[1793Княства Літоўскага]] гг.ў у1409 [[Вялікаеі Княства1411—1793 Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]]гадах.

З 1441 г.года таксама называлася паралельна і як ''ЖамойцкаеЖамойцкім княствакняствам'' (альбо ''Жму́дскаеЖму́дскім княствакняствам''), а [[Вялікія князі літоўскія|вялікі князь літоўскі і рускі]] дадаваўдадаў да свайго тытулу і тытул «князь жамойцкі»<ref>Жямайтское староство / Литва. Краткая энциклопедия...Сэнциклопедия…С. 257.</ref>. Жамойцкае староства выразна адрознівалася ад іншых рэгіёнаў дзяржавы спецыфікай адміністрацыйнага і эканамічнага ладу.

ПачатковаСпачатку цэнтрам староства было мястэчкабылі [[мястэчка Кражай|Крожы]] (валоданнеуладанне [[Кезгайлы|роду Кезгайлаў]]), з 1535 г.  — [[Кедайней|Кейданы]] (валоданнеуладанне [[Радзівілы|роду Радзівілаў]]), а з канца XVI ст.  — горад [[Расяйней|Расіены (Расейны)]] (з самакіраваннем на [[магдэбургскае права|магдэбургскім правамправе]] самакіравання)<ref>Жямайтское староство / Литва. Краткая энциклопедия...энциклопедия… С. 257.</ref>. УНайболей лепшыяадначасова часыў наЖамойцкім тэрыторыістаростве Жамойцкага староства меласябыло 11 гарадоў з самакіраваннем пана магдэбургскамумагдэбургскім правуправе<ref>Жямайтское староство / Литва. Краткая энциклопедия...энциклопедия… С. 257.</ref>.

Жамойцкае староства ахоплівала землі [[ВКЛ]] на захад ад [[Нявежыс|ракі Нявежыс]] і было трывала створана, каліпасля 1 лютага 1411 г.года, калі паводле [[Першы Торунскі мір|Торуньскага міру]] ўся [[Жамойць]] пажыццёва пераходзіла ад [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]] ў валоданнепажыццёвае ўладанне польскага караля [[Ягайла|Ягайлы]] і вялікага князя літоўскага [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўта]]. ВерагоднаАхоплівала тэрыторыі [[ВКЛ]] на захад ад ракі [[Нявежыс|Нявежы]]. Імаверна, старосты ў Жамойць прызначаліся вялікімі князямі літоўскімі і раней, калі земліў Жамойцібарацьбе часова (з-за барацьбыкрыжакамі зземлі крыжакамі)Жамойці часова пераходзілітраплялі пад іх уладу ВКЛ, але дакладнапра вядома,рэгулярнае штопрызначэнне зстаростаў часоўпэўна [[Вітаўтвядома Кейстутавіч|Вітаўта]]толькі прызначэннез старостаўчасоў сталавялікага рэгулярнайкнязя практыкайВітаўта. ТадыУ часы ж Вітаўта да Жамойці былі канчаткова далучаны запусцелыя [[Куршы|куршскія землі]] — [[Мегава|Мегаву]] (з [[Паланга|Палангай]]й) і [[Цэкліс]], а таксама воласць [[Панемунь]] за Нёманам., За гэтагапасля 1411 часугода пачаласяпачалося інтэнсіўнае засяленне запусцелых памежных валасцей<ref>''Насевіч, В. Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>.

У 1412 г.годзе на ўрад [[КезгайлаСтаросты Валімонтавічжамойцкія|жамойцкага старосты]] (зпрызначаны блізкагаблізкі колабаярын Вітаўта) быў прызначаны на пасаду — [[СтаростыКезгайла жамойцкія|жамойцкага старостыВалімонтавіч]], а Жамойць тым часам падзялася на воласці (цівунствы): [[Айрагола]], [[Бержаны]], [[Біржыняны]], [[Вейшвяны]], [[Відукле]], [[Вількія]], [[Вялёна]], [[Вялікія Дырваны]], [[Гондынге]], [[Жараны]], [[Каркляны]], [[Каршова]], [[Кельме]], Крожы, [[Малыя Дырваны]], [[Медынгяны]], [[Павандэны]], [[Паланга]], [[Патумшы]], [[Паюры]], [[Плоцеле]], [[Расіены]], [[Рэтаў]], [[Цельшы]], [[Тандзягола]], [[Ужвенты]], [[Цверы]], [[Шаўдаў]], [[Шаўле]], [[Ясвойна]]. Плошча Жамойцкага староства складала каля 19 тыс. [[км²]]. Такі валасны падзел і знешнія межы заставаліся ў далейшымпазней амаль нязменнымі:, пазнейтолькі некаторыя воласці (цівунствы) аб'ядноўвалісяаб’ядноўваліся ў большыя адзінкі<ref>''Насевіч, В. Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. Галоўнай задачай першых старостаў сталабыло распаўсюджанне [[каталіцызм]]а сярод мясцовага, амаль поўнасцюцалкам [[язычніцтва|язычніцкага]] насельніцтва. Звычайна ў ВКЛ староствы ў адміністрацыйныхВКЛ адносінахадміністрацыйна знаходзілісябылі на адным ўзроўні з валасцяміваласцей і ўваходзілі ў склад павету, аднак Жамойцкае староства афіцыйна мела ў дзяржаве статус [[ваяводства]]<ref>''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва]</ref>, то бок староствам было толькі па назве. У акце ад 1417 г.года аб заснаванні ўпра Жамойцізаснаванне [[Жамойцкае біскупства|Медніцкага (Жамойцкага біскупства)]] вялікі князь Вітаўт выкарыстаў у адносінах да сябеужываў тытул «вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі»<ref>''Краўцэвіч, А. К.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага...Літоўскага… С. 114.</ref>.

Сутычкі і спрэчкі за Жамойць працягнулісяпрацягваліся да заключэння 17 жніўня 1422 г.года [[Мельнскі мір|Мельнскага міра]], падпісанага з крыжакамі, паводле якога Жамойць назаўсёды пераходзіла ў вотчыннаеспадчыннае валоданнеўладанне Ягайлы і Вітаўта і ніколі ўжо не былатрапляла пад уладайуладу крыжакоў<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 15.</ref>.

Пасля абрання вялікім князем [[Казімір Ягелончык|Казіміра Ягелончыка]], у Жамойці пачалося [[Паўстанне ў Жамойці, 1440|паўстанне мясцовага баярства (1440)]], штоякое было на баку іншага прэтэндэнта на сталец — [[Міхаіл Жыгімонтавіч|Міхаіла Жыгімонтавіча]]. ЖамойцкімЖамойцкія старостамбаяры быўабралі абраны мясцовысваім баярынкіраўніком [[Контаўт]]. Каб улагодзіць баярства, вялікі князь Казімір выдаў прывілей (1441), паводле якога Жамойцкаму староству гарантаваўся асобны федэратыўнызямельны статус, у тым ліку беспрэцэдэнтнае права мясцовамумясцовага баярствубаярства самімсамому абіраць кандыдатуру на пасадуўрад старосты, які сваім статусам быўроўнага роўны ваяводзеваяводсе, а таксама мясцовых службоўцаў  — цівуноў (кіраўнікоў валасцей Жамойці-цівунстваў)<ref>''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва]</ref>. Зацвярджэнне выбранага баярствам кандыдата на пасаду старосты было прэрагатывай вялікага князя літоўскага. Права вылучаць кандыдатурукандыдатаў на пасадуўрад ваяводы (для далейшага зацвярджэння вялікім князем) яшчэ мела толькі шляхтабаярства [[Полацкае ваяводства|ПолацкагаПолацкай]] і [[Віцебскае ваяводства|ВіцебскагаВіцебскай ваяводстваўзямель]], што захавалася аж да канца існавання Рэчы Паспалітай.

[[Контаўт]] (паяк выбарувыбар баяр ібыў зацвярджэннізацвярджаны вялікагавялікім князя)князем захаваў пасадуурад старосты і пасля паўстання. З гэтага1441 часу (1441)года поўная афіцыйная назва Вялікага Княства Літоўскага абавязкова змяшчала і назву «княства Жамойцкае», якое традыцыйна называлася зямлёй, алето-бок фактычна былароўна па адміністрацыйнамупазнейшаму статусу роўнай [[ваяводства|ваяводству]]. КняземАдпаведна князем Жамойці быў вялікі князь літоўскі і рускі, якішто пачаўі дадавацьбыло дазасведчана свайгоў тытулупоўным івялікакняскім тытул «князь жамойцкі»тытуле.

22 жніўня 1492 г.года вялікі князь [[Аляксандр Ягелончык|Аляксандр]] выдаў [[Аляксандраў прывілей, 1492|земскі прывілей]], якім надзяляў баяр Жамойці тымі жтакімі самымі правамі, што ўжоі мелібаяр баярыусіх іншых зямель ВКЛ, і пацвярджаў федэратыўныасобны земельны статус Жамойці. Той жаГэты статус быў пацверджаны земскім прывілеем (1507) вялікага князя [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонта I Старага]]<ref>''Насевіч, В. Л.'' [http://vln.by/node/29 Жамойць]</ref>. У першым пункце граматы 1492 г.года вялікі князь Аляксандр усім жыхарам [[ВКЛ]] забараняў казаць, што жыхары Жамойці далучаны да ВКЛ сілай, а не па добрай волі (''«Найпервей, хочем, иж им [жыхарам Жамойці] жадны не мает мовити, альбо на очи истить, иж бы през меч, альбо через оныи валки были звалчоные, але з доброю волею пристали»'')<ref>Жалованная грамота литовского великого князя Александра Казимировича жителям Жмудской земли. 15 августа 1492  г. // Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т.  — Т. 1. 1340—1506.  — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В.  Канцелярии, 1846.  — С. 120—122.</ref>.

УціскЗлоўжыванні ураднікаўўраднікаў староства, якія ўводзілі непамерныя аплаты за позвы і запісы ў актавыя кнігі, паборы, несправядлівы суд, а таксама скаргі насельніцтва на жамойцкага біскупа ў 1540-ыяя гг.гады звярнулі ўвагу вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старага.Старога, Ён выдаўякі 1 мая 1542 г.года выдаў прывілей, якімз пацвярджаўпацвярджэннем усеусіх ранейшыяранейшых правыправоў староства, але абавязваў старосту рабіцьчыніць суд не самастойна, а разам з цівуном і выбранымі старостам двума шляхціцамі<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna.  — T. 28.  — С. 992.</ref>. Новы вялікі князь [[Жыгімонт Аўгуст]] 7 жніўня 1545 г.года таксама пацвердзіў ранейшыя прывілеі староства<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna.  — T. 28.  — С. 992.</ref>.

У 1566 г.годзе уў ВКЛ паводле ўніфікацыйнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы асноўнымі адзінкамі адміністрацыйна-тэрытарыяльнай структуры станавілісясталі ваяводствы і паветы (са сваімі соймікамі), аднак гэта не крануласязакранула [[Жамойць|Жамойці]], дзе працягвала існаваць Жамойцкае староства. Староства працягвала складацца з 28 валасцей (ці інакш — цівунстваў), якія не меўшыхмелі соймікавай і судовай кампетэнцыі, а выключна вайсковыя. Па сутнасці Жамойцкае староства было паветам у ВКЛ, бо мела толькі адзін [[Ваяводскі соймік|соймік]], аднак [[Старосты жамойцкія|жамойцкі староста]] меў кампентэнцыі ваяводы і таму быў сенатарам і засядаў у [[Сенат Рэчы Паспалітай|Сенаце]]. СтаростваТакая самая сітуацыя была ў Полацкім ваяводстве, бо яно складалася з аднаго павета. Жамойцкае староства мела трох сенатараў  — [[біскупы жамойцкія|жамойцкіжамойцкага біскупбіскупа]], [[Старосты жамойцкія|жамойцкіжамойцкага старостастаросту]] і [[кашталяны жамойцкія|жамойцкіжамойцкага кашталянкашталяна]]. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы (1566) Жамойцкае староства атрымала тойтакі жасамы склад земскіх ураднікаў, як і іншыя ваяводствы ВКЛ.

Земскія акты (г.зн.то-бок афіцыйнае справаводства), якія захаваліся да цяперашняга часу толькі з сярэдзіны XVI ст., у Жамойцкім старостве яны пісаліся да 1640 г.года на [[старабеларуская мова|«рускай мове» (г.зн.то-бок старабеларускай)]], а пасля  — на [[польская мова|польскай мове]]<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna.  — T. 28.  — С. 994.</ref>. З XVII ст. цівунствы Жамойцкага староства пачалі называцца ў афіцыйным справаводстве «трактамі» (на польскі манер). У хуткім часеНеўзабаве «тракты» Жамойцкага староства пачалі называцца і як «паветыпаветамі»<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna.  — T. 28.  — С. 994.</ref>.

Толькі нямногія прывілеяваныя гарады ([[Варней|Ворні]], [[Кедайней|Кейданы]], [[Крацінга]], [[Скуодас|Шкуды]], [[Шадува|Шадаў]], [[Шаўляй|Шаўлі]] і інш.іншыя) мелі суды войтаўскі і ратушны (адпаведна па ўгалоўнымкрымінальным і грамадзянскім справам), але на жыццё такіх гарадоў аказвалізначна значныўплывалі ўплыўўласнікі уласнікізямель тых зямель,на дзеякіх гарады знаходзілісяразмяшчаліся<ref>История Литовской ССР...ССР… С. 154; ''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej...Kowieńskiej… С. 62.</ref>.

У 1764 г.годзе рашэннем сойма шляхта кожнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі рэгіянальнага ўзроўню атрымлівалаатрымала свой выгляд[[Павятовы службовагакунтуш|павятовы мундзірастрой]] адрознага вонкавага выгляду. Шляхта Жамойцкага староства павінна была апранацца ў чырвоны кунтуш з сінімі вылогамі і белы жупан.

Паводле рашэння сойма ад 1764 г.года, з 2 чэрвеня 1765 г.года Жамойцкае староства ў судовых адносінах было падзелена на два судовыя староствы, у якіх мелісябылі сваеасобныя земскі суд і гродскі суд:суды — Расіенская рэпартыцыя (13 трактаў) і Цельшаўская рэпартыцыя (15 трактаў)<ref>Żmudź / Encyklopedia Powszechna.  — T. 28.  — С. 994; ''Закшэўскі, А. Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А. Б.  Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне.  — Мінск : Навука і тэхніка, 1994.  — С. 16—23; ''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej...Kowieńskiej… С. 22.</ref>. Таксама ў 1764 г.годзе ад Жамойці была павялічана колькасць паслоў (да трох) на [[Сойм Рэчы Паспалітай|сойм]] і дэпутатаў (да чатырох) у [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Трыбунал ВКЛ]] (па два паслы на рускую і літоўскую сесіі Трыбунала). Паводле рашэння сойма, у 1776 г.годзе ад Жамойці яшчэ раз была падвоена колькасць паслоў на сойм (г.зн.то-бок разам ад Жамойці з 1766 г. года — 6 паслоў на сойм)<ref>''Закшэўскі, А. Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у І Рэчы Паспалітай / А. Б.  Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне.  — Мінск : Навука і тэхніка, 1994.  — С. 16—23.</ref>. У 1776 г.годзе цэнтр Цельшаўскай судовай рэпартыцыі быў, паводле рашэння сойма, перанесены з Цельшаў у [[Шаўляй|Шаўлі]]<ref>''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej...Kowieńskiej… С. 22.</ref>. У 1790 г.годзе рашэннем сойма да двух судовых рэпартыцый (Расіенскай і Шавельскай) у Жамойцкім старостве была створана яшчэ адна  — Цельшаўская судовая рэпартыцыя<ref>''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej...Kowieńskiej… С. 22.</ref>.

23 лістапада 1793 г. угодзе ходзепаводле адміністрацыйна-тэрытарыяльных рэформ, прынятых [[Чатырохгадовы сейм|Вялікім соймам]] (1788—1792), Жамойцкае староства было пераўтворана ў [[Жамойцкае ваяводства]] (1793—1795) і падзелена на тры паветы («зямлі»)  — [[Расейнскі павет|Расейнскі]], Цельшаўскі і Шавельскі. Усе гэтыя змены адбыліся ў адказ на патрабаванні шляхты, якая хацела заняцьмець большболей [[земскія ўраднікі|земскіх урадаў]], дэпутацтваў і пасольстваў пасля тэрытарыяльных страт у выніку [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першага (1772)]] і [[другі падзел Рэчы Паспалітай|другога (1793) падзелаў Рэчы Паспалітай]]<ref>''Закшэўскі, А. Б.'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у I Рэчы Паспалітай / А. Б.  Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне.  — Мінск : Навука і тэхніка, 1994.  — С. 16—23; Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 20—21.</ref>.

* Акты относящиеся к истории Западной России, собранные и изданные Археографическою комиссиею: в 5 т.  — Т. 1. 1340—1506.  — Санкт-Петербург : Тип. II Отделения Собственной Е. И. В.  Канцелярии, 1846.  — 375 с.

* ''[[Эдвардас Гудавічус|''Гудавичюс, Э.'']]'' История Литвы / Э. Гудавичюс.  — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года.  — Москва : Фонд им. И.  Д.  Сытина; Baltrus, 2005.  — 680 с.

* ''[[Алег Іванавіч Дзярновіч|''Дзярновіч, А.'']]'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва] / А. Дзярновіч // Наша ніва. — 22 чэрвеня 2013.

* Жямайтское староство // Литва. Краткая энциклопедия.  — Вильнюс, 1989.  — С. 257.

* ''[[Анджэй Закшэўскі|''Закшэўскі, А. Б.'']]'' Юрыдычна-адміністрацыйны рэгіяналізм у I Рэчы Паспалітай / А. Б.  Закшэўскі // Беларусіка = Albaruthenica. Кн. 3 : Нацыянальная і рэгіянальныя культуры, іх узаемадзеянне.  — Мінск : Навука і тэхніка, 1994.  — С. 16—23.

* История Литовской ССР / А. Таутавичюс, Ю. Юргинис, М. Ючас и др.; Ред. колл. Б. Вайткявичюс (отв. ред.) [и др.].  — Вильнюс : Мокслас, 1978.  — 676 с.

* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис.  — Вильнюс : Eugrimas, 2013.  — 318 с.

* ''[[Аляксандр Канстанцінавіч Краўцэвіч|Краўцэвіч, А. К.]]'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага / А. К.  Краўцэвіч. — Rzeszów, 2000. — 238 с.

* Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния / сост. Д. Афанасьев.  — Санкт-Петербург : Общественная польза, 1861.  — 745 с.

* ''[[Вячаслаў Насевіч|''Насевіч, В. Л.'']]'' [http://vln.by/node/29 Жамойць] / В. Л.  Насевіч // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя ў 2 т. — Мн.: БелЭН, 2006. — Т.1. — С. 624—625.

* ''Gadon, M.'' Opisanie Powiatu Telszewskiego w Guberni Kowieńskiej w dawnem Xięstwie Żmujdzkiem położonego / M. Gadon.  — Wilno : druk. S. Blumowicza, 1846.  — 186 s.

* Żmudź / Encyklopedia Powszechna.  — Warszawa : S. Orgelbrand, 1868.  — T. 28 (Wybrzeże-Żyżmory).  — S. 973—997.