Метрычная сістэма мер

Метрычная сістэма — агульная назва міжнароднай дзесятковай сістэмы адзінак, заснаванай на выкарыстанні метра і грама. На працягу двух апошніх стагоддзяў існавалі розныя варыянты метрычнай сістэмы, якія адрозніваюцца выбарам асноўных адзінак. У цяперашні час міжнародна прызнанай з'яўляецца сістэма СІ. Пры некаторых адрозненнях у дэталях, элементы сістэмы аднолькавыя ва ўсім свеце. Метрычныя адзінкі шырока выкарыстоўваюцца па ўсім свеце як у навуковых мэтах, так і ў паўсядзённым жыцці.

Асноўнае адрозненне метрычнай сістэмы ад ужывальных раней традыцыйных сістэм складаецца ў выкарыстанні спарадкаванага набору адзінак вымярэння. Для любой фізічнай велічыні існуе толькі адна галоўная адзінка і набор дзельных і кратных адзінак, утвораных стандартным чынам з дапамогай дзесятковых прыставак. Тым самым ухіляецца нязручнасць ад выкарыстання вялікай колькасці розных адзінак (такіх, напрыклад, як цаля, футы, фадэны, мілі і т. д.) са складанымі правіламі пераўтварэння паміж імі. У метрычнай сістэме пераўтварэнне зводзіцца да множання або дзялення на ступень ліку 10, гэта значыць да простай перастановы коскі ў дзесятковай дробе.

Прадпрымаліся спробы ўвядзення метрычных адзінак для вымярэння часу (шляхам дзялення сутак, напрыклад, на мілісуткі) і вуглоў (шляхам дзялення абарачэння на 1000 міліабарачэнняў альбо на 400 градаў), але яны не мелі поспеху. У цяперашні час у сістэме СІ выкарыстоўваюцца секунды (дзеляцца на мілісекунды і т.п.) і радыяны.

Гісторыя

Метрычная сістэма вырасла з пастаноў, прынятых Нацыянальным сходам Францыі ў 1791 і 1795 пры вызначэнні метра як адной дзесяцімільённай дзелі ўчастку зямнога мерыдыяна ад Паўночнага полюса да экватара.

XIX стагоддзе

Дэкрэтам, выдадзеным 4 ліпеня 1837, метрычная сістэма была абвешчаная абавязковай да ўжывання ва ўсіх камерцыйных угодах у Францыі. Яна паступова выцесніла мясцовыя і нацыянальныя сістэмы ў іншых краінах Еўропы і была заканадаўча прызнаная як дапушчальная ў Вялікабрытаніі і ЗША.

Вызначаючы метр як дзесяцімільённую дзель чвэрці зямнога мерыдыяна, стваральнікі метрычнай сістэмы імкнуліся дамагчыся інварыянтнасці і дакладнай узнаўляльнасці сістэмы. За адзінку масы яны ўзялі грам, вызначыўшы яго як масу адной мільённай кубічнага метра вады пры ёй максімальнай шчыльнасці. Для палягчэння ўжывання новых адзінак у паўсядзённай практыцы былі створаныя металічныя эталоны, якія з максімальнай дакладнасцю прайграваюць паказаныя ідэальныя азначэнні.

Копія эталона 1 кг, захоўваецца ў ЗША.

Неўзабаве высвятлілася, што металічныя эталоны даўжыні можна параўноўваць адзін з адным, уносячы значна меншую хібнасць, чым пры параўнанні любога такога эталона з чвэрцю зямнога мерыдыяна. Акрамя таго, стала ясна, што і дакладнасць параўнання металічных эталонаў масы адзін з адным значна вышэй дакладнасці параўнання любога падобнага эталона з масай, якая адпавядае аб'ёму вады.

У сувязі з гэтым Міжнародная камісія па метры ў 1872 пастанавіла прыняць за эталон даўжыні «архіўны» метр, які захоўваецца ў Парыжы, «такі, які ён ёсць». Таксама гэтак жа чальцы Камісіі прынялі за эталон масы архіўны плаціна-ірыдыявы кілаграм, «улічваючы, што простыя суадносіны, усталяваныя стваральнікамі метрычнай сістэмы, паміж адзінкай вагі і адзінкай аб'ёму ўяўляецца гэтым кілаграмам з дакладнасцю, дастатковай для звычайных ужыванняў у прамысловасці і гандлю, а дакладныя навукі патрабуюць не ў простых лікавых суадносін падобнага роду, а ў максімальна дасканалага азначэння гэтых суадносін».

20 мая 1875 сямнаццаць краін падпісалі Метрычную канвенцыю, і гэтай дамовай была ўсталявана працэдура каардынацыі метралагічных эталонаў для сусветнай навуковай супольнасці праз Міжнароднае бюро мер і ваг і Генеральную канферэнцыю па мерах і вагам.

Новая міжнародная арганізацыя неадкладна занялася распрацоўкай міжнародных эталонаў даўжыні і масы і перадачай іх копіяў усім краінам-удзельніцам.

ХХ стагоддзе

Метрычная сістэма мер была дапушчаная да ўжывання ў Расіі (у неабавязковым парадку) законам ад 4 чэрвеня 1899, праект якога быў распрацаваны Д. І. Мендзялеевым, і ўведзеная ў якасці абавязковай дэкрэтам Часовага ўрада ад 30 красавіка 1917 году, а для СССР — пастановай СНК СССР ад 21 ліпеня 1925.

На аснове метрычнай сістэмы была распрацаваная і прынятая ў 1960 годзе XI Генеральнай канферэнцыяй па мерах і вагам Міжнародная сістэма адзінак ([СІ]). На працягу другой паловы XX стагоддзя большасць краін свету перайшло на сістэму СІ.

Канец XX стагоддзя — XXI стагоддзе

У 90-х гадах ХХ стагоддзя шырокае распаўсюджванне камп'ютарнай і бытавой тэхнікі з Азіі, у якіх адсутнічалі інструкцыі і надпісы на беларускай мове і іншых мовах былых сацкраін, але меліся на англійскай, прывяло да адціскання метрычнай сістэмы ў шэрагу кірункаў тэхнікі. Так, памеры кампакт-дыскаў, дыскет, цвёрдых дыскаў, дыяганалі манітораў і тэлевізараў, матрыц лічбавых фотаапаратаў у Беларусі звычайна паказваюцца ў цалях.

Да цяперашняга часу метрычная сістэма афіцыйна прынятая ва ўсіх дзяржавах свету, акрамя ЗША, Ліберыі і М'янмы (Бірмы). Апошняй краінай, якая завяршылі пераход да метрычнай сістэмы стала Ірландыя (2005 год). У Вялікабрытаніі і Сент-Люсіі працэс пераходу да СІ дагэтуль не скончаны. У Антыгуа і Гаяне фактычна гэты пераход далёкі ад завяршэння. Кітай, які завяршыў гэты пераход, тым не менш выкарыстоўвае для метрычных адзінак старажытнакітайскія назвы. У ЗША для выкарыстання ў навуцы і вырабу навуковых прыбораў прынятую сістэма СІ, для ўсіх астатніх абласцей — амерыканскі варыянт брытанскай сістэмы адзінак.

Метрычныя варыянты традыцыйных адзінак

Былі таксама спробы трохі змяніць традыцыйныя адзінкі так, каб суадносіны паміж імі і метрычнымі адзінкамі сталі прасцейшымі; гэта дазваляла таксама пазбавіцца ад неадназначнага азначэння шматлікіх традыцыйных адзінак. Напрыклад:

метрычная тона (роўная 1000 кг)
метрычны карат (роўная 0,2 г)
метрычны фунт (роўная 500 г)
метрычны фут (роўная 300 мм)
метрычная цаля (роўная 25 мм)
метрычная конская сіла (роўная 75 кгс•м/с)

Частка гэтых адзінак прыжылася; у цяперашні час у Беларусі «тона», «карат» і «конская сіла» без удакладнення заўсёды пазначаюць метрычныя варыянты гэтых адзінак.

Гл. таксама

Старажытныя адзінкі вымярэння

Спасылкі

Кароткая гісторыя СІ (англ.)
Імпэрскія і мэтрычныя аўтаматычныя пераўтварэньні
NASA цалкам пераходзіць на мэтрычную сыстэму Архівавана 18 снежня 2007. (руск.) compuLenta.ru-2007