Часовы ўрад

Часовы ўрад, або, надзвычайны ці пераходны ўрад  — надзвычайны ўрадавы орган, створаны для кіравання пад час палітычнага пераходу, як правіла, у новастворанай дзяржаве або пасля распаду краіны. Часовыя ўрады, як правіла, часта ўзнікаюць падчас або пасля грамадзянскіх ці іншых канфліктаў.

Часовыя ўрады захоўваюць уладу да таго часу, пакуль новы ўрад не будзе прызначаны ў выніку звычайнага палітычнага працэсу, якім звычайна з’яўляюцца выбары. Яны могуць удзельнічаць у вызначэнні прававой структуры будуймых рэжымаў, кіруючых прынцыпаў, звязаных з правамі чалавека і палітычнымі свабодамі, удзельнічаць у фарміраванні структуры эканомікі, дзяржаўных інстытутаў і выбудоўваць ўзаемадзеянне з іншымі краінамі. Часовыя ўрады могуць з’яўляцца як у выніку канфліктаў і выконваць вышэйзгаданныя функцыя, так і могуць быць створанымі з мэтай запаўнення вакуму ўлады ў крызісны перыяд. Напрыклад: часовы ўрад можа быць створаны пры вотуме недаверу да дзейнага кіраўніцтва або пасля роспуску кіруючай кааліцыі.

На думку Ёсі Шэйна і Хуана Дж. Лінца, часовыя ўрады можна падзяліць на чатыры групы:

1. Рэвалюцыйныя часовыя ўрады (калі былы рэжым зрынуты і ўлада належыць народу, які яго зрынуў).
2. Часовыя ўрады з падзелам улады (калі ўлада дзеліцца паміж былым рэжымам і тымі, хто спрабуе яго змяніць).
3. Дзеючыя часовыя ўрады (калі ўлада ў пераходны перыяд належыць былому рэжыму).
4. Міжнародныя часовыя ўрады (калі ўлада ў пераходны перыяд належыць міжнароднай супольнасці).

Стварэнне часовых урадаў часта звязана з ажыццяўленнем правасуддзя пераходнага перыяду. Рашэнні, звязаныя з правасуддзем пераходнага перыяду, могуць вызначаць, каму дазволена ўдзельнічаць у часовым урадзе і палітычным жыцці. 

Першыя часовыя ўрады былі створаны для падрыхтоўкі да вяртання каралеўскага праўлення ў Англіі 17 стагоддзя. Нерэгулярна скліканыя асамблеі падчас Англійскай рэвалюцыі, такія як Канфедэратыўная Ірландыя (1641-49), апісваліся як «часовыя». Кантынентальны кангрэс, з’езд дэлегатаў з 13 брытанскіх калоній на ўсходнім узбярэжжы Паўночнай Амерыкі, стаў часовым урадам Злучаных Штатаў у 1776 годзе падчас вайны за незалежнасць ЗША. Урад страціў свой часовы статус у 1781 годзе пасля ратыфікацыі Артыкулаў Канфедэрацыі і працягваў існаваць як Кангрэс Канфедэрацыі, пакуль не быў заменены Кангрэсам Злучаных Штатаў у 1789 годзе.

Практыку выкарыстання «часовага ўрада» як часткі фармальнай назвы можна прасачыць да ўрада Талейрана ў Францыі ў 1814 годзе. У 1843 годзе амерыканскія піянеры ў штаце Арэгон, у Ціхаакіянскім паўночна-заходнім рэгіёне Паўночнай Амерыкі, стварылі Часовы ўрад Арэгона, паколькі федэральны ўрад ЗША яшчэ не пашырыў сваю юрысдыкцыю на рэгіён. Шматлікія часовыя ўрады падчас рэвалюцыі 1848 года надалі гэтаму слову сучаснае значэнне: ліберальны ўрад, створаны для падрыхтоўкі да выбараў.

Спіс часовых урадаў

З 1850-х гадоў былі створаны шматлікія часовыя ўрады.

Афрыка

Па стане на 2023 год у Афрыцы толькі Паўднёвы Судан, Лівія, Судан, Буркіна-Фасо і Чад у цяперашні час маюць часовыя ўрады.

• Часовы ўрад Алжырскай Рэспублікі (1958—1962)
• TПераходны ўрад нацыянальнага адзінства (Намібія) (1985—1989), існаваў у часы Паўднёваафрыканская памежная вайна.
• Пераходны ўрад Эфіопіі (1991—1995), існаваў у часы Грамадзянскай вайны ў Эфіопіі.
• Часовы ўрад Эрытрэі (1993)
• Пераходны ўрад Дэмакратычнай Рэспублікі Конга (2003—2006), дзейнічаў у часы Другой кангалезскай вайны.
• Нацыянальны пераходны заканадаўчы сход Ліберыі (2003—2006)
• Нацыянальны пераходны савет Лівіі (2011—2012)
• Пераходны урад Егіпта часоў пратэстаў у краіне (2013—2014).
• Урад нацыянальнага адзінства (Лівія, 2021) In Libya (2021-present), створаны і падрымліваймы ААН, удзельнік Форуму палітычнага дыялогу Лівіі.
• Суверэны савет Судага (2019—2021)
• Пераходны ваенны савет Чада
• Патрыятычны рух за ахову і аднаўленне ў Буркіна-Фасо (2022 — наш час).

Амерыка

• Венесуэльскі пераходны ўрад (2019—2022).
• Нацыянальны ўрадавы савет (Гаіці) (1986—1988).

Азія

• Рэвалюцыйны ўрад Філіпін (1898–1899), існаваў у часы барацьбы за незалежнасць супраць Іспаніі.
• Часовы ўрад Кітайскай Рэспублікі (1912), існаваў у часы Учанскага паўстання.

Першая сусветная вайна і Міжваенны перыяд

• Часовы ўрад Індыі (1915), створаны ў Кабуле.
• Рэспубліка Ван (1915), створаная ў Заходняй Арменіі.
• Паўднёва-Заходняя Каўказская Рэспубліка (1919), заснаваная ў Карсе.
• Часовы ўрад Рэспублікі Карэя (1919), створаны ў выгнанні ў Шанхаі, і пазней у Чунцыне, падчас японскай акупацыі Карэі.
• Урад Вялікага нацыянальнага сходу (1920—1923), створаны ў якасці альтэрнатыўнага ўрада акупаванай саюзнікамі Асманскай імперыі падчас Вайны за незалежнасць Турцыі.

Другая сусветная вайна

• Часовы ўрад Кітайскай Рэспублікі (1937–40).
• Часовы ўрад Вольнай Індыі (1943—1945).

Халодная вайна і пасля яе

• Часовы ўрад Індыі (1946—1947)
• Надзвычайны ўрад Рэспублікі Інданезія (1948—1949).
• Часовы ўрад Ізраіля (1948—1949)
• Часовы цэнтральны ўрад В’етнама (1948—1949)
• Часовы ўрад Сірыі (1949).
• Часовы рэвалюцыйны ўрад Рэспублікі Паўднёвы В’етнам (1969—1976).
• Часовы ўрад Народнай Рэспублікі Бангладэш (1970—1972).
• Часовы ўрад Ірана, існаваў у часы Ісламскай рэвалюцыі ў Іране.
• Нацыянальны савет супраціўлення Ірана.
• Часовы ўрад Філіпін (1986–1987).
• Урад Палестыны (1988-).
• Часовы ўрад ААН у Камбоджы (1992—1993)
• Палестынская аўтаномія (1994—2013).

21 стагоддзе

• Часовы орган кааліцыі Ірака (2003—2004).
• Часовы ўрад Ірака (2004—2005).
• Часовы ўрад Сірыі (2013-present),
• Вышэйшы палітычны савет Йемена (2015-present).
• Паўднёвы пераходны савет (2016-present).
• Урад выратавання Сірыі (2017-present).
• Часовы ўрад Кыргызстана (2020—2021).
• Нацыянальны урад адзінства М’янмы (2021-present).
• Часовы ўрад М'янмы (2021-present).
• Урад Афганістана (2021-present).
• Кіраўнічы савет пры прэзідэнце Йемена (2022-present).

Еўропа

• Часовы ўрад Іспаніі (1868—1871).

Першая сусветная вайна і Міжваенны перыяд

• Часовы ўрад Албаніі (1912-14), існаваў у часы Першай балканскай вайны.
• Часовы ўрад Заходняй Фракіі (1913).
• Часовы ўрад Паўночнага Эпіра (1914).
• Часовы ўрад Ірландскай Рэспублікі (1916).
• Часовы ўрад нацыянальнай абароны (Грэцыя, 1916).
• Часовы ўрад Расіі (1917).
• Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў..
• Часовы урад Эстоніі (1918—1919).
• Часовы ўрад Латвіі (1918—1920).
• Часовы ўрад Украіны (1918).
• Часовы ўрад Паўночнай вобласці (1918—1920).
• Часовы ўрад Ірландыі (1922).

Другая сусветная вайна

• Літоўскі падпольны ўрад (1941), established when Lithuanians overthrew the Soviet occupation during the June Uprising. It functioned briefly until Nazi Germany annexed the country.
• Венгерская дзяржава (1944—1945) (Ideiglenes Nemzeti Kormány).
• Часовы ўрад Дэмакратычнай Федэратыўнай Югаславіі (1945).
• Камітэт нацыянальнага вызвалення (Comité Français de Libération Nationale, CFLN) (1943-44).
• Часовы ўрад Францыі (GPRF) (1944-46).
• Дэмакратычны ўрад Албаніі (1944-46).
• Фленсбургскі ўрад (1945).

Часовыя ўрады таксама былі створаны па ўсёй Еўропе, калі акупаваныя краіны былі вызвалены саюзнікамі ад нацысцкай акупацыі.

Халодная вайна

• Турэцкая адміністрацыя Паўночнага Кіпра (1967—1971).

Распад СССР і наступствы

• Урад Нацыянальнага паразумення Чэхаславакіі (1989).
• Фронт нацыянальнага выратавання (1989).
• Часовы ўрад Эстоніі (1990—1992).
• Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы (1991).

21 стагоддзе

Па стане на 2021 год Беларусь з’яўляецца адзінай краінай з часовым урадам, створаным апазіцыяй паралельна з урадам Рэспублікі Беларусь.

• Рада Беларускай Народнай Рэспублікі.

Акіянія

• Часовы ўрад Гавайскіх выспаў (1893—1894).
• Часов ўрад Аўстраліі.

Гл. таксама

• Урад у эміграцыі
• Ваеннае становішча