Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў
Дзяржа́ва славе́нцаў, харва́таў і се́рбаў (сербахарв.: Država Slovenaca, Hrvata i Srba/Држава Словенаца, Хрвата и Срба, вымаўл. [dr̩ʒaʋa sloʋenatsa xr̩ʋata i sr̩ba]; славенск.: Država Slovencev, Hrvatov in Srbov, вымаўл. [dərˈʒaʋa sloˈʋentseu̯ xərˈʋatou̯ in ˈsərbou̯]) — кароткатэрміновае дзяржаўнае ўтварэнне, створанае пад канец Першай сусветнай вайны на паўднёвых тэрыторыях Аўстра-Венгрыі[1] з земляў, на якіх пражывалі славенцы, харваты і сербы. Не было прызнана міжнароднаю супольнасцю[2]. Праз месяц па абвяшчэнні дзяржава далучылася да Каралеўства Сербія, шляхам чаго было ўтворана Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў.
| Гістарычная дзяржава | |||||
| Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| харв.: Država Slovenaca, Hrvata i Srba, сербск.: Држава Словенаца, Хрвата и Срба, славенск.: Država Slovencev, Hrvatov in Srbov | |||||
|
|||||
 |
|||||
|
|
|||||
| Сталіца | Заграб | ||||
| Мова(ы) | славенская, сербскахарвацкая | ||||
| Афіцыйная мова | славенская мова і Сербскахарвацкая мова | ||||
| Рэлігія | каталіцтва, праваслаўе, сунізм | ||||
| Форма кіравання | канстытуцыйная манархія | ||||
| Дынастыя | Карагеоргіевічы | ||||
| Прэзідэнт | |||||
| • | Антон Корашац | ||||
| Гісторыя | |||||
| • 29 кастрычніка 1918 |
Незалежнасць ад Аўстра-Венгрыі |
||||
| • 1 снежня 1918 | Далучэнне да Каралеўства Сербія | ||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||
.svg)
Сербы, згаданыя ў назве новаабвешчанай дзяржавы, жылі не толькі ўласна ў Каралеўстве Сербія, жывучы таксама побач з харватамі і славенцамі ў некаторых рэгіёнаў Аўстра-Венгрыі, а менавіта ў Босніі і Герцагавіне, Харватыі-Славоніі (поўнач і паўночны захад сучаснае Харватыі), а таксама ў Далмацыі (уключна з чарнагорскім Прымор'ем). Ва ўлік дзяржавы не трапілі такія землі як Чарнагорыя або Ваяводзіна (разам з Банатам, Бочкаі і Бараньяй)[3][4].
СтварэннеПравіць
У 1918 годзе, у канцы існавання Аўстра-Венгрыі, імперыя зазнавала ўнутраныя крызісы, выкліканыя ў тым ліку і хваляваннямі серад шматлікага славянскага насельніцтва краіны[5]. Этнічныя тэрыторыі той часткі паўднёвых славян, якія ўваходзілі ў склад Аўстра-Венгрыі, былі падзеленыя між наступнымі адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі ўтварэннямі:
- Цыслейтанія:
- Аўстрыйскае Прымор'е, герцагства Крайна, каралеўства Далмацыя, якія знаходзіліся пад кіраваннем Аўстрыі. Суседнія герцагствы Штырыя і Карынтыя таксама ўключалі тэрыторыі са значнымі дзелямі паўднёвых славян у насельніцтве.
- Транслейтанія:
- Каралеўства Харватыя і Славонія, а таксама Фіумэ, што знаходзіліся пад кіраваннем Венгрыі. Апрача гэтых тэрыторый, у склад непасрэдна Венгрыі ўваходзілі Прэкмур'е, Меджымур'е, Баранья і тэрыторыі былога ваяводства Сербія і Тэмешварскі Банат.
- Боснія і Герцагавіна (мела статус кандамініума Аўстрыі і Венгрыі).
Мэры па ўмацаванні праюгаслаўскіх сіл у Харватыі-Славоніі былі ініцыяваныя г.зв. югаслаўскім парламенцкім клубам — груп паўднёваславянскіх дэпутатаў у парламенце Цыслейтаніі. 2—3 сакавіка 1918 года ў Заграбе адбылася сустрэча розных палітычных партый, у першую чаргу Славенскай народнай партыі і Партыі правоў на чале з Міле Старчавічам[6][7], пры гэтым былі выключаныя Харвацка-сербская кааліцыя і апазіцыйная ёй Харвацкая сялянская партыя. Па сустрэчы была складзеная агульная рэзалюцыя, у якой абвяшчаліся адзінства славенцаў, харватаў і сербаў; патрабаванне права на самавызначэнне і кіраванне тэрыторыяй, якія займаюць гэтыя народы[5]. Тры народы апісваліся як адзіная нацыя з роўнапраўнымі яе часткамі.
У ліпені-жніўні 1918 года ў Спліце, Сушаку і Любляне былі створаныя г.зв. Народныя арганізацыі славенцаў, харватаў і сербаў, мэтай якіх было прасоўванне згаданае палітыкі. У канцы жніўня харвацка-славонскі бок зноў сустрэўся ў Заграбе для абмеркавання далейшых дзеянняў і спосабаў атрымання падтрымкі Харвацка-сербскай кааліцыі[5].
14 верасня таго ж года міністр замежных спраў Аўстра-Венгрыі Іштван Бурыян выступіў з заявай пра ўрэгуляванне Першай сусветнай вайны мірным шляхам і стаў відавочным хуткі канец. Да пачатку кастрычніка славенска-харвацка-сербскі рух планаваў стварэнне Нацыянальнага сходу. Святазар Прыбічавіч, лідар харвацка-сербскай кааліцыі, пайшоў на канфрантацыю з Срджанам Будышаўлевічам, якога Прыбічавіч падазраваў у наяўнасці планаў па падрыве кааліцыі. Тым не менш, абодва палітыкі здолелі прыйсці да кампрамісу, у выніку якога была дасягнута дамоўленасць далучэнне да любой Нацыянальнай Рады да фарміравання Нацыянальнага сходу. У той жа час арганізатары руху атрымлівалі дапамогу ад харвацкай Народнай партыі і сербскай Народнай радыкальнай партыі. 5—6 кастрычніка быў скліканы папярэдні сход і пачалося фарміраванне выканаўчых камітэтаў. Месцы былі размеркаваныя серад членаў усіх партый, але адзначаўся асаблівы характар гэтага размеркавання[5][7].
Пазней у кастрычніку таксама былі праведзеныя шматлікія сустрэчы, падчас якіх маніфест імператара Аўстра-Венгрыі Карла І пра федэралізацыю Цыслейтаніі быў адхілены. 28 кастрычніка міністр замежных спраў Аўстра-Венгрыі Андрашы Дзьюла накіраваў ураду ЗША мірную ноту, тады як бан Харватыі, Антун Міхалавіч паведаміў пра гэта імператара краіны і быў звольнены з інструкцыяй рабіце як заўгодна[5]. Ваеннае міністэрства таксама дазволіла мясцовым ваенным фарміраванням падысці да народных радаў з мэтай дапамогі ў падтрымцы законнасці і парадку. Гэтыя акалічнасці былі ўспрыняты сербска-харвацка-славенскімі дзеячамі як фактар распаду Аўстра-Венгрыі, з-за чаго ўтварэнне агульнай дзяржавы стала лічыцца дасягальнай мэтай[5].
Нацыянальная РадаПравіць
Нацыянальная Рада, таксама вядомая як Народная Рада была створана 5—8 кастрычніка ў Заграбе ў якасці пашырэння рашэнняў, прынятых раней славенска-харвацка-сербскімі дзеячамі ў сакавіку 1918 года. Рада абвясціла сябе палітычным прадстаўнічым органам славенцаў, харватаў і сербаў, якія жылі на той момант у Харватыі-Славоніі, Фіумэ, Далмацыі, Босніі і Герцагавіне, Істрыі, Трыесце, Крайне, Гарыцыі, Штырыі, Карынтыі, Бачцы, Банаце, Бараньі, Меджымур'і і іншых частках паўднёвага ўсходу Венгрыі. Быў створаны ўласны Цэнтральны камітэт і Прэзідыум. Сістэма складу Рады зыходзіла з прапорцыі, згодна з якой адзін яе член прадстаўляў 100 тыс. чал. Акрамя гэтага, у склад Рады ўваходзілі 5 прадстаўнікоў ад харвацкага Сабара (парламента), сойма Босніі і Герцагавіны і Рэйхсрата (парламенту ўсёй Цыслейтаніі) увогуле ў 95 чалавек. 32 членаў з правам голасу мусілі сфарміраваць кворум, для любога рашэння патрабавалася ⅔ ад галасоў.
19 кастрычніка Нацыянальная Рада апублікавала свой адказ на федэралізацыйныя прапановы Карла І, аб'явіўшы сябе вярхоўным прадстаўнічым органам усіх паўднёвых славян манархіі і патрабуючы ад свайго боку як прадстаўнікоў паўднёвых славян краіны вылучэння паўднёвых славян Аўстра-Венгрыі ў адзіную дзяржаву незалежна ад адміністрацыйна-тэрытарыяльных або дзяржаўных межаў.
29 кастрычніка 1918 года дзяржава была афіцыйна абвешчана, першым яе прэзідэнтам стаў Антан Корашац, славенец паходжаннем. Тым не менш, сербы Ваяводзіны, у тым ліку Бочкаі, Баната і Бараньі, аспрэчылі вынікі дзейнасці палітычных славенска-харвацка-сербскіх дзеячаў і стварылі сваю ўласную адміністрацыю пад вярхоўнай уладай Нацыянальнай Рады Сербіі; 25 лістапада Ваяводзіна ўвайшла ў склад Сербіі. Днём раней рэгіён Срэм (памежжа Сербіі і Харватыі), які хоць і стаў часткай Дзяржавы славенцаў, харватаў і сербаў, палічыў патрэбным выйсці са складу новаўтворанай дзяржавы і ўвайсці ў склад Сербіі[3][4].
Канфлікт з ІталіяйПравіць
У мэтах недапушчэння перадачы аўстра-венгерскага флоту, арсеналу і прыбярэжных умацаванняў краінам Антанты Карл І прыняў рашэнне аб перадачы гэтых рэсурсаў Нацыянальнай радзе, з-за чаго неўзабаве Рада накіравала краінам Антанты паведамленне пра гэту перадачу. Тым не менш, праз хуткі час флот быў атакаваны каралеўскімі ваенна-марскімі сіламі Італіі.
Аўстра-Венгрыя здолела дасягнуць перамір'я з Італіяй, якое было падпісана 3 лістапада 1918 года ў Віла-Джусці. Гэта пагадненне прадугледжвала ў тым ліку і заняцце Італіяй вызначаных тэрыторый Дзяржавы славенцаў, харватаў і сербаў. У выніку перамір'я Італія заняла Істрыю і большую частку Далмацыі, застаючыся ў рэгіёне да 1921 года да ўступлення ў сілу Рапальскага дагавора.
Зносіны з СербіяйПравіць
Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў не атрымала дыпламатычнага прызнання ад самога свайго ўтварэння. У ноце ад 31 кастрычніка Нацыянальная Рада праінфармавала ўрады Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі і ЗША пра сваю дэ-факта незалежнасць і пра намер утварыць новую дзяржаву з Сербіяй і Чарнагорыяй.
Падобная нота была адпраўлена ў прадстаўніцтвы Каралеўства Сербія і югаслаўскага камітэта ў Лондане. 8 лістапада на ноту адказаў сербскі прэм’ер-міністр Нікала Пашыч, прызнаўшы Нацыянальную Раду Заграба законным урадам славенцаў, харватаў і сербаў Аўстра-Венгрыі і заклікаў урады Вялікабрытаніі, ЗША, Францыі і Італіі паступіць на гэты ўзор.
23—24 лістапада Нацыянальная Рада заявіла пра намер аб’яднання ўсёй паўднёваславянскай тэрыторыі былой Аўстра-Венгрыі з Каралеўствам Сербіі і Чарнагорыі ў адзіную дзяржаву славенцаў, харватаў і сербаў. 28 членаў Рады былі абавязаныя далучыцца да вырашэння гэтага пытання з урадам Сербіі і прадстаўнікамі яе палітычных партый. Тым не менш, у значнай ступені гэтыя інструкцыі былі праігнараваныя, бо 28 членаў пачалі весці перамовы з непасрэдна сербскім рэгентам — Аляксандрам I Карагеоргіевічам[6].
Супраць аб’яднання выступіла Сялянская партыя Сцепана Радыча, аргументуючы гэта тым, што парламент Харватыі ніколі не даваў відавочнае згоды на гэты крок[8].
1 снежня гэтага ж года рэгент Аляксандр аб’явіў пра аб’яднанне «Сербіі з землямі незалежнай дзяржавы славенцаў, харватаў і сербаў у адзінае Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў». Нацыянальная Рада па заканчэнні сваёй дзейнасці ў выніку аб’яднання ніколі фармальна не ратыфікавала дэкларацыю. Парламент Сербіі зацвердзіў дакумент толькі 29 снежня[6]. Апошняй функцыяй Нацыянальнай Рады стала складанне спісу прадстаўнікоў для г.зв. Часовага нацыянальнага прадстаўніцтва ў пачатку 1919 года[5].
Зноскі
- ↑ Писарев Ю. А. № 1 // Создание Югославского государства в 1918 г.: уроки истории. — Новая и новейшая история, 1992.
- ↑ Mitrović, Andrej. Serbia's Great War, 1914–1918. — London: Hurst & Company, 2007.
- ↑ а б Vladimir Ćorović. knjiga šesta // Ilustrovana istorija Srba. — Belgrade, 2006.
- ↑ а б Drago Njegovan. Prisajedinjenje Vojvodine Srbiji. — Novi Sad, 2004.
- ↑ а б в г д е ё Matijević, Zlatko. 14 // Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu: Osnutak, djelovanje i nestanak (1918/1919). — Fontes. — Hrvatski državni arhiv.
- ↑ а б в Boban, Ljubo. 26 // Kada je i kako nastala Država Slovenaca, Hrvata i Srba. — Radovi - Journal - Institute of Croatian History, 1993. — Т. 1. — С. 187-198.
- ↑ а б Štambuk-Škalić, Marina; Matijević, Zlatko. Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba u Zagrebu 1918-1919. Izabrani dokumenti. — Fontes. — Hrvatski državni arhiv.
- ↑ Архіўная копія (харв.)(недаступная спасылка). Hrvatska seljačka stranka.. Архівавана з першакрыніцы 7 красавіка 2013. Праверана 24 студзеня 2014.