Пікнік на абочыне

фантастычная аповесць братоў Стругацкіх
(Пасля перасылкі з Пікнік на ўзбоччы)

«Пікні́к на або́чыне» — фантастычная аповесць братоў Стругацкіх, упершыню выданая ў 1972 годзе.

Пікнік на абочыне
Пикник на обочине
Выданне
Вокладка англамоўнага выдання кнігі
Жанр Навуковая фантастыка
Аўтар браты Стругацкія
Мова арыгінала руская
Дата напісання 1971
Дата першай публікацыі 1972
Асобнае выданне 1980
Выдавецтва Маладая гвардыя
Месца публікацыі СССР

Паняцце «сталкер» устойліва ўвайшло ў рускую, а праз яе і ў беларускую мову. Па прызнанні аўтараў, слова стала найпапулярнейшым са створаных імі неалагізмаў. У кантэксце кнігі сталкер — чалавек, які парушае забароны, пранікае ў Зону і выносіць з яе разнастайныя артэфакты, якія пазней звычайна прадае і тым зарабляе на жыццё. Пасля выхаду фільму Таркоўскага так сталі называць праваднікоў, якія арыентуюцца ў розных забароненых і малавядомых іншым месцах і тэрыторыях; пазней сталкерамі сталі называць аматараў індустрыяльнага турызму, асабліва тых, хто наведвае пакінутыя аб’екты і населеныя пункты.

Па матывах аповесці рэжысёр Андрэй Таркоўскі ў 1979 годзе зняў фільм «Сталкер», браты Стругацкія выступілі аўтарамі сцэнару.

Дзеі аповесці адбываюцца на Зямлі, як мяркуецца, у 1970-я гады ў мястэчку Гармант, у выдуманай англамоўнай краіне[1].

Прыкладна за 13 гадоў[2] да пачатку апісаных у кнізе падзей у некалькіх месцах на зямным шары ўзнікае шэсць «Зонаў» — абласцей, у якіх пачынаюць адбывацца дзіўныя з’явы, якія парушаюць вядомыя законы фізікі. Зоны размешчаныя ўздоўж плаўнай лініі на паверхні Зямлі, праекцыі так званага Радыянта Пільмана — пункту, што ляжыць на прамой, якая злучае Зямлю і Дэнеб. Хутка высветлілася, што людзі і жывёлы пражываць у зонах не могуць, і ўсё насельніцтва было з іх тэрмінова эвакуіраванае. Тэрыторыі Зон былі абнесены агароджай, узятыя пад строгую ахову і афіцыйна сталі прадметам асцярожнага навуковага вывучэння. Таксама вельмі хутка выяўляецца, што ў зонах шмат артэфактаў незразумелага прызначэння. Некаторыя з іх вельмі карысныя — напрыклад, могуць лячыць хваробы, некаторыя проста дзіўныя цацкі, а некаторыя — вельмі небяспечныя.

Мяркуецца, што Зоны створаныя прадстаўнікамі пазазямной цывілізацыі, і строіцца мноства гіпотэзаў, якія па-рознаму тлумачаць, што яны з сябе ўяўляюць і якім чынам патрэбныя іншапланецянам для кантакту з жыхарамі Зямлі. Адзін з герояў кнігі, лаўрэат Нобелеўскай прэміі доктар Валянцін Пільман, вобразна мяркуе, што ўсе артэфакты — «пустышкі», «этакі», «бранзалеты» — гэта ўсяго толькі касмічнае смецце, пакінутае іншапланецянамі на планеце Зямля падчас выпадковага наведвання, падобна пустым банкам і бутэлькам, забытым пасля чалавечага пікніка на абочыне дарогі.

Адна з асноўных тэмаў — маральны выбар тых, у чые рукі патрапляюць артэфакты Зоны, то, як імі скарыстаецца чалавецтва, якое, строга кажучы, дрэнна разумее, у чым прызначэнне гэтых небяспечных рэчаў, невядома навошта пакінутых прышэльцамі.

Адна з Зон апынулася непадалёк ад горада Гармант. Галоўны герой кнігі Рэдрык Шухарт, жыхар Гарманта, становіцца сталкерам, гэта значыць зарабляе на жыццё, выносячы з Зоны артэфакты, якія валодаюць незвычайнымі ўласцівасцямі і прадаюцца за вялікія грошы. Сюжэт твору пабудаваны як апісанне жыцця Шугарта ад 23 гадоў да 31 года. Большую частку жыцця ён быў нелегальным сталкерам, злачынцам, сядзеў у турме, у маладосці быў афіцыйным супрацоўнікам Інстытуту пазазямных культур.

У сталкераў, як правіла, нараджаюцца дзеці са шматлікімі фізічнымі і біялагічнымі адхіленнямі ад нормы, прычым прычыны гэтага медыцына знайсці не можа (у прыватнасці, радыяцыі і хімічных дамешак у атмасферы Зоны няма). Тая ж доля спасцігла і адзіную дачку Шугарта — Марыю (Мартышка). Рэдрык любіць жонку і дачку, але перыядычна губляе кантакт з сям’ёй з-за турэмных тэрмінаў. Тым не менш ён не можа адмовіцца ад паходаў у Зону, што разбурыла яго жыццё — часткова з-за жадання атрымліваць вялікія грошы і не лічыць іх, але галоўным чынам — з-за магнетычнага прыцягнення Зоны, зразумелага толькі сапраўднаму сталкеру. У Зоне ён адчувае сябе на сваім месцы і без яе ўжо не можа.

У канцы кнігі Шухарт плануе і ажыццяўляе сваю заключную місію ў Зоне: ён вырашай знайсці «Залаты Шар» — артэфакт, які паводле легенды можа выканаць найпатаемнейшае жаданне таго, хто яго знойдзе. Шухарт ідзе да шара, будучы цалкам расчараваным у сваім жыцці і ў людзях, як да апошняй надзеі. Складанасць місіі палягае не толькі ў тым, што дарога да шара смяротна небяспечная, але і ў тым, што апошняя пастка на шляху да яго патрабуе ахвяры — аднаго чалавечага жыцця. І Шухарт прыносіць гэту ахвяру ў выглядзе свайго спадарожніка, юнака, які напрасіўся да яго ў вучні — Артура Барбрыджа.

Бацька Артура — найстарэйшы сталкер па мянушцы Сцярвятнік, вядомы тым, што яго спадарожнікі часта не вярталіся з Зоны. У Барбрыджа двое нармальных здаровых дзяцей — выключэнне сярод сталкераў. Барбрыдж па сакрэце паведаміў Шухарту, што вымаліў сабе дзяцей у Залатога Шара. Сам ён больш не можа дайсці да месца, дзе знаходзіцца артэфакт, страціўшы ў Зоне абедзве нагі — тады яго выцягнуў на сабе Рэдрык. Сцярвятнік раскрыў Шухарту месцазнаходжанне Шара і расстаўленыя на шляху да яго пасткі, адна з якіх патрабуе «ахвяры» («мясарубка»), не толькі з-за ўдзячнасці — ён спадзяецца, што Шухарт зможа вярнуць яму ногі. Барбрыдж не ведае, што Рэдрык узяў Артура з сабой.

Фінал кнігі застаецца адкрытым — Артур гіне ў «мясарубцы», Рэдрык падпаўзае да шара, дарэмна спрабуючы сфармуляваць сваё найпатаемнейшае жаданне. Ён згадвае ўсё сваё скалечанае жыццё, спрабуе згадаць нешта светлае, але не атрымліваецца. У выніку ён не можа прыдумаць нічога, акрамя таго, што ўсклікнуў Артур за некалькі секунд да сваёй смерці: «ШЧАСЦЕ ДЛЯ УСІХ, ДАРМА, І ХАЙ НІХТО НЕ СЫДЗЕ ПАКРЫЎДЖАНЫМ!»

Пераклады

правіць

Аповесць лідзіруе сярод іншых твораў аўтараў колькасцю перакладаў і выданняў за межамі былога СССР. У 2003 годзе Барыс Стругацкі налічыў 55 выданняў «Пікніка» ў 22 краінах свету[3].

На англійскай мове аповесць апублікавана ў перакладзе Антаніны Б’юіс. Прадмову да першага амерыканскага выдання (MacMillan Publishing Co., Inc, New York, 1977) напісаў Тэадор Старджан.[4]

Пасляслоўе да нямецкага выдання 1977 года напісаў Станіслаў Лем, які высока ацаніў гэты твор.

Станам на 2022 год прафесійнага выдання твора на беларускай мове няма, у сетцы распаўсюджваецца пераклад Юрыя Міхеда пад назвай «Пікнік на ўзбоччы»[5].

Зноскі

  1. OFF-LINE интервью с Борисом Стругацким. Октябрь 2003: «Паводле задумы аўтараў гэта, хутчэй за ўсё, Канада. Ці якая-небудзь Аўстралія. Словам — брытанская ў мінулым калонія».
  2. «Сам факт Наведвання з’яўляецца найбольш важным адкрыццём не толькі за мінулыя трынаццаць гадоў, але і за ўвесь час існавання чалавецтва».
  3. Стругацкий Борис. Комментарии к пройденному. СПб.: Амфора, 2003..
  4. Владимир Борисов.. Голос жителя Земли (руск.)(недаступная спасылка). Новое литературное обозрение (2 снежня 2006). — «Вядомае яго хрэстаматыйнае выказванне: „Пікнік“ абуджае ва мне нешта накшталт зайздрасці, як калі б я сам павінен быў яго напісаць.»  Архівавана з першакрыніцы 26 красавіка 2012. Праверана 15 красавіка 2011.
  5. «Пікнік на ўзбоччы» — пераклад Ю. Б. Міхеда