Успенскі сабор (Кіева-Пячэрская лаўра)

Сабор Успення Прасвятой Багародзіцы, таксама Успенскі сабор або Вялікая царква лаўры — хрысціянскі сабор у цэнтры Кіева, помнік ўкраінскай архітэктуры і манументальнага жывапісу XI—XVIII стагоддзяў, месца пахавання вялікіх князёў кіеўскіх, галоўны храм Кіева-Пячэрскай лаўры.

Славутасць
Успенскі сабор
укр.: Успенський собор
50°26′07″ пн. ш. 30°33′27″ у. д.
Краіна	Украіна
Месцазнаходжанне	Кіеў
Канфесія	праваслаўе
Епархія	Kyiv Eparchy[d]
Архітэктурны стыль	украінскае барока[d]
Заснавальнік	Феадосій Пячэрскі
Першае згадванне	1073
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

Будаўніцтва

Пабудаваны ў 1073—1078 гадах намаганнямі Феадосія Пячэрскага для ігумена Стэфана на сродкі князя Святаслава II Яраславіча. Будаўніцтва пачалося ў 1075 годзе і скончылася 1 ліпеня 1078 года. Фундатарамі Вялікай царквы звычайна называюць вялікіх кіеўскіх князёў Ізяслава і Святаслава Яраславічаў, якія выдзялялі зямлю і грошы на будаўніцтва. Разам з тым ёсць яшчэ адзін актыўны ўдзельнік гэтай гістарычнай падзеі — вараг Сымон Афрыканавіч. Выконваючы абяцанне, ён зрабіў першы ўклад у будаўніцтва храма, а сваім залатым поясам князь Святаслаў вызначыў памеры будучага будынка.

У 1073 годзе, у свята Успення Прасвятой Багародзіцы, была ўрачыста закладзена першая каменная пабудова Кіева-Пячэрскага манастыра — Успенскі сабор. Пра гэту падзею ходзіць шмат легенд. У ёй удзельнічаў сам князь Святаслаў Яраславіч, які выдзеліў пад будаўніцтва частку поля вялікакняскага маёнтка, ахвяраваў 100 грыўняў золатам. Пры жыцці Феадосія быў завершаны толькі падмурак храма. Прычынай будаўніцтва новага сабора стала тое, што колькасць манахаў дасягнула 100 чалавек, а стары драўляны храм стаў цесным. Ужо пасля заснавання сабора манахі пачалі будаваць свае келлі і засяляць яго ваколіцы. Фактычна пасля асвячэння храма тут узнік новы манастыр, бо на старым месцы засталіся толькі некалькі манахаў, якія даглядалі магілы. Завяршэнне будаўніцтва, аздабленне і асвячэнне сабора стала адной з галоўных падзей у царкоўным жыцці Кіеўскай Русі дамангольскага перыяду. У канцы XI стагоддзя да сабора быў зроблены шэраг прыбудоў, у прыватнасці, з паўночнага боку быў пабудаваны баптыстэрый у выглядзе невялікай царквы.

У XVII стагоддзі былі пабудаваны дадатковыя купалы, а таксама фасад быў аформлены ў стылі ўкраінскага барока. Перабудовы сярэдзіны XVII — пачатку XVIII стагоддзяў паступова ператварылі сабор у барочны храм. Вырашальную ролю ў гэтым працэсе адыграў катастрафічны пажар у ноч з 2 на 3 мая 1718 года, які знішчыў будынкі Верхняй Лаўры. Падчас рэканструкцыі, якая доўжылася з 1722 па 1731 год, старажытнае ядро ​​сабора было акружана з поўначы, захаду і поўдня новымі двухпавярховымі прыдзеламі (як у Сафійскім саборы, а старажытныя сцены выступалі вонкі толькі ў алтарных частках). Сабор сталі вянчаць 7 грушападобных купалоў, яго сцены ўпрыгожвалі размаляваныя нішы і пышныя барочныя франтоны. Унутры сабор быў упрыгожаны вялікім іканастасам і насценным роспісам, на якім змяшчаліся партрэты лаўрскіх архімандрытаў і заснавальнікаў сабора — князёў і гетманаў, падлога была пакрыта чыгуннымі плітамі.

Падрыў

Падчас Другой сусветнай вайны сабор быў разбураны выбухам 3 лістапада 1941 года. Сучасная версія прычыны разбурэння сабора сведчыць, што падчас адступлення савецкіх войскаў з Кіева 16-17 верасня 1941 года сабор быў таемна замініраваны сапёрнай групай спецыяльнага прызначэння 18-га аддзела НКУС як частка тактыкі «выпаленай зямлі», а 3 лістапада — падарваны савецкімі дыверсантамі. Некаторыя публіцысты, у адпаведнасці з савецкай афіцыйнай версіяй 1960-х гадоў, да гэтага часу прыпісваюць арганізацыю выбуху дыверсійнай групе Івана Кудры.

Увайшоўшы ў Кіеў, немцы адразу накіраваліся ў Лаўру і доўга пераможна білі ў званы. Затым для аховы пераправы праз Днепр у ёй усталявалі гарматы, у тым ліку зенітныя, а ў шматлікіх келлях размясцілі салдат. Прайшло паўтара месяца. Хрэшчатык ужо быў узарваны савецкімі дыверсантамі. Раптам у Лаўры прагрымеў моцны выбух — абрынулася частка крапасной сцяны — прама на гарматы. Не паспелі гітлераўцы апамятацца, як прагрымеў другі выбух — у арсенале, каля галоўных лаўрскіх варот, дзе знаходзіўся склад боепрыпасаў. Будынак загарэўся моцна — ад яго ва ўсе бакі паляцелі фантаны іскраў. Зямля скаланулася ад трэцяга выбуху — гэта быў выбух ва Успенскім саборы. Але храм цудам устаяў. Ён быў пабудаваны ў XI стагоддзі з адмысловай плоскай цэглы з чырвонай гліны, такой трываласці, што яе нельга было разбіць нават малатком. Гэта было будаўніцтва сапраўды на вякі. Праз некаторы час у саборы прагрымеў яшчэ адзін выбух. Ад яго страшнай сілы аскепкі цэглы разляталіся на кіламетры і абсыпалі ўвесь Пячэрск. Сабор разваліўся, ператварыўшыся ў гару камянёў. Тэрыторыя Лаўры аказалася ўсеянай кавалкамі саборнай мазаікі, фрэсак, алтарнай разьбы.

Летам 1977 года брытанская прэса апублікавала даклад у Берлін кіраўніцтва нямецкай выведкі ў Кіеве з нагоды гэтых падзей, якія аказаліся звязаныя з прыездам у Лаўру тагачаснага прафашысцкага прэзідэнта Славакіі Ёзэфа Ціса. «Ціса прыбыў у манастыр са сваёй світай 3 лістапада 1941 года каля 12.30 і выехаў каля 13.30. А каля 14.30 унутры Успенскага сабора прагрымеў невялікі выбух. Ахоўнік заўважыў трох асоб, якія ўцякалі, — іх застрэлілі. Праз некалькі хвілін адбыўся моцны выбух, які разбурыў увесь сабор. Верагодна, выбуховае рэчыва было закладзена загадзя. Магчыма, гэты ўчынак варта разглядаць як замах на жыццё прэзідэнта Ціса. Трох меркаваных злачынцаў не ўдалося вызначыць, бо ў іх не было ніякіх дакументаў».

Украінскі пісьменнік Даніла Куліняк, даследуючы абставіны выбуху сабору, высветліў, што напярэдадні адступлення Чырвонай Арміі з Кіева ўсе асноўныя грамадскія будынкі горада былі замінаваныя. У тым ліку і культавыя — Сафійскі і Успенскі саборы. Але з-за няспраўнасці выбуховага прыстасавання Сафійскі сабор уцалеў. Чаго нельга сказаць пра Успенскі. Сюды звозілі ўзрыўчатку з разлікам падарваць яе, калі там збярэцца нямецкая вярхушка. Для гэтага ў падзямеллі сабора былі ўсталяваныя дэтанатары трох тыпаў: радыё- і электрычныя запалы і бікфордаў шнур. Даведаўшыся аб намеры Ціса агледзець Лаўру, нямецкія акупацыйныя ўлады горада прынялі беспрэцэдэнтныя меры бяспекі — ранкам 3 лістапада 1941 года яны эвакуявалі ўсё мірнае насельніцтва Лаўры і прылеглых да яе будынкаў. Яны таксама акружылі манастыр суцэльным здвоеным кальцом салдат, якія не хаваліся ад назіральнага пункта спецкамандавання. Калі да брамы Лаўры пад’ехалі тры лімузіны ў суправаджэнні службовых аўтамабіляў, стала зразумела, што час прыйшоў. Быў пададзены сігнал радыёпадрыву. Але выбуху не адбылося. Рассакрэчаныя і апублікаваныя характарыстыкі савецкіх мін паказваюць, што батарэі, якія выкарыстоўваліся ў савецкіх радыёмінах, разраджаліся за сорак дзён. 19 верасня савецкія войскі пакінулі Кіеў, а 3 лістапада сабор быў узарваны. Акрамя таго, мініраванне вялося не ў дзень адступлення з горада, а раней, таму батарэі павінны былі разрадзіцца да дня выбуху, з-за гэтага радыёсігнал і не спрацаваў. Затым у самой Лаўры ўжылі групу з трох асоб, якія ў ёй схаваліся. Але час быў страчаны: высокі госць, наведаўшы сабор, пакінуў яго і з’ехаў. Двайное ачапленне вакол Лаўры было знята. Бамбавікам не ўдалося спыніць дэтанацыйны механізм, што пацвердзіў невялікі выбух унутры сабора. Разумеючы непазбежнасць яшчэ больш магутнага выбуху, яны кінуліся бегчы, але былі застрэлены аховай.

Лаўра стаіць на самым высокім месцы Кіева, акружаная абарончымі мурамі, і таму з’яўляецца выдатнай крэпасцю. Таму яе падрыў прыраўноўвалі да буйной ваеннай аперацыі. Аднак пасля гэтых жудасных актаў вандалізму намеснік старшыні Дзяржаўнага камітэта абароны СССР Вячаслаў Молатаў звярнуўся да ўсёй сусветнай грамадскасці і абвінаваціў нацыстаў у знішчэнні гістарычнай святыні. Па яго падачы савецкія спецыялісты склалі «Паведамленне Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі па расследаванні і ўстанаўленні злачынстваў нямецка-фашысцкіх захопнікаў». Там гаварылася: «Па загадзе нямецкага камандавання вайсковыя часці разрабавалі, узарвалі і знішчылі найстаражытнейшы помнік культуры — Кіева-Пячэрскую лаўру». І тое ж самае пісалі пра Лаўру ў пасляваенных савецкіх даведніках і даследаваннях.

Савецкая версія аб тым, што, паводле матэрыялаў Нюрнбергскага працэсу, прадстаўленых савецкім бокам, выбух здзейснілі нямецкія акупацыйныя войскі, дагэтуль актуальная сярод некаторых публіцыстаў. У якасці доказу гэтай версіі яны прыводзяць той факт, што перад разбурэннем храма пад кіраўніцтвам рэйхскамісара Эрыха Коха быў праведзены масавы вынас каштоўнасцяў храма, сярод якіх літы срэбны трон з алтара, срэбраныя царскія вароты, срэбраная разьба з абразоў, срэбраныя надмагіллі, Евангелле ў каштоўных аздобах, калекцыя тканін і парчы, а таксама каля 2000 каштоўных прадметаў. Але, як вядома, масавае рабаванне немцамі акупаваных тэрыторый не было сакрэтам і не абмяжоўвалася толькі вывазам каштоўнасцяў. Таксама праўдападобнасць савецкай версіі падкрэслівала тое, што захавалася прафесійная нямецкі фота- і кіназапіс выбуху — у сярэдзіне 1990-х гадоў яго кадры былі знойдзены. Праўда, гэтая так званая прафесійная нямецкая фотахроніка выбуху зробленая толькі з аднаго ракурсу — за дзясятак кіламетраў ад выбуху. Больш за тое, у кадр трапілі староннія людзі, ахоўнікі моста, што хутчэй сведчыць аб тым, што выбух удалося зафіксаваць выпадкова.

Акрамя таго, сам факт наведвання сабора за гадзіну да выбуху прэзідэнтам Ціса наўпрост перакрэслівае магчымасць падрыву сабора нямецкімі акупацыйнымі ўладамі. Бо наўрад ці немцы дазволілі б яму хадзіць сярод сотняў кілаграмаў выбухоўкі, рызыкуючы жыццём. За такі ўчынак афіцэрам, якія забяспечвалі знаходжанне Ціса на тэрыторыі Лаўры, пагражаў бы як мінімум суд. Цалкам зразумела, што калі б немцы мелі намер падарваць сабор, то зрабілі б гэта як мінімум на наступны дзень пасля наведвання сабора Ціса. Варта таксама адзначыць, што восенню 1941 года немцы не ўзрывалі іншыя храмы на тэрыторыі Украіны. Больш за тое, яны дазволілі (хоць і пад кантролем) адраджэнне рэлігійнага жыцця.

Аднаўленне

Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны ў 1947 годзе пачаліся работы па вывучэнні руін і іх разбору — да гэтага храм не быў добра вывучаны і абмераны, таму нават груды руін, якія засталіся пасля выбуху сабора ў 1941 годзе, уяўлялі вялікую навуковую цікавасць. Работы суправаджаліся археалагічнымі раскопкамі і працягваліся да 1970 года. У 1971 годзе ацалелая пасля выбуху частка сабора (прыбудова Іаана Багаслова) і выяўленыя падчас раскопак падмуркі храма былі закансерваваны і арганізаваны для агляду.

У пачатку 1980-х гадоў паўстала пытанне аб аднаўленні храма. Улічваючы поўную адсутнасць якасных вымярэнняў даваеннага перыяду, памеры сабора і характар ​​малюнкаў асобных дэталяў вызначаліся фотаграметрычным метадам. Гэтая праца была выканана ў лабараторыі геадэзіі і картаграфіі геаграфічнага факультэта Кіеўскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Тараса Шаўчэнкі. У выніку апрацоўкі фотаздымкаў былі атрыманы высокадакладныя праекцыі планаў і фасадаў сабора. Гэты матэрыял лёг у аснову праекта рэстаўрацыі сабора, распрацаванага калектывам аднаго з цэхаў Кіеўскага НДІ «Укрпраектрэстаўрацыя» ў 1984 годзе.

Першапачаткова планавалася аднавіць сабор да святкавання 1000-годдзя Хрышчэння Русі. Аднак пачатыя будаўнічыя работы былі неўзабаве прыпыненыя з-за масавых пратэстаў прадстаўнікоў навуковай і творчай супольнасці. Па ўспамінах відавочцаў тых падзей, прычынай усіх непаразуменняў стала недасведчанасць людзей аб змесце праекта і яго тэхнічных характарыстыках. У выніку быў страчаны час і да 1988 года ўдалося толькі перазацвердзіць першапачатковы праект. З-за крызісу ў эканоміцы позняга СССР будаўнічыя працы так і не аднавіліся, а ў 1990 годзе агароджу будоўлі знялі.

Толькі праз некалькі гадоў пасля выхаду ўказа прэзідэнта Украіны Леаніда Кучмы ад 9 снежня 1995 года аб рэстаўрацыі Успенскага і Міхайлаўскага Залатаверхага сабораў была адноўлена рэстаўрацыя Успенскага сабора. Гэтым разам храм было вырашана скончыць да чарговага юбілею — святкавання 950-годдзя з дня заснавання Кіева-Пячэрскай лаўры, якое павінна было адзначацца ў 2001 годзе. У 1998 годзе пачалося будаўніцтва, якое працягвалася два гады. Урачыстае асвячэнне адноўленага Успенскага сабора адбылося 24 жніўня 2000 года пад кіраўніцтвам прадстаяцеля Украінскай Праваслаўнай Царквы мітрапаліта Уладзіміра (Сабадана). На той момант было завершана толькі вонкавае аздабленне храма, унутраныя работы па роспісу пачаліся толькі ў 2013 годзе і працягваюцца дагэтуль.

Спасылкі

Сусветная спадчына ЮНЕСКА, аб’ект № 527 рус. • англ. • фр.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Успенскі сабор (Кіева-Пячэрская лаўра)