Старажытнацюркскія пісьмовыя помнікі

Старажытнацюркскія пісьмовыя помнікі — цюркскія пісьмовыя помнікі VIII—X стст.

У старажытнацюркскіх пісьмовых помніках выкарыстоўваўся арыгінальны цюркскі алфавіт, званы «рунічным» (па падабенстве са скандынаўскімі рунічнымі тэкстамі) або «архона-енісейскім» (па месцы знаходкі асноўных помнікаў). Старажытнацюркскія пісьмовыя помнікі — важныя гістарычныя дакументы для вывучэння старажытнай мовы і літаратурных прыёмаў, гісторыі, этнагенезу, геаграфіі, культуры, звычаяў, светаразумення старажытнацюркскіх плямёнаў і народнасцяў. Да старажытнацюркскіх пісьмовых помнікаў належаць помнікі, знойдзеныя ў басейне рэк Енісей і Лена (Сібір), Архона, Ангіна і Селенга (Манголія); на тэрыторыі Цэнтральнай Азіі у далінах рэк Таласа (Таласкія помнікі), Сырдар’і, Іртыша і Ілі. Усяго выяўлена каля двухсот помнікаў з надпісамі. Значны ўклад у вывучэнне помнікаў унеслі В. Томсен, В. В. Радлаў, П. М. Меліяранскі, Г. Рамстэд, У. М. Насілаў, І. А. Батманаў, А. М. Конанаў, Д. Клоўсан, Т. Тэкін, С. Р. Кляшторны.

Кашо-Цайдамскія надпісы

Размяшчэнне даліны Архона

У 1889 годзе рускі вучоны-этнограф М. М. Ядрынцаў адкрыў у Паўночнай Манголіі, у даліне Архона, велізарныя каменныя стэлы з рунічнымі надпісамі. Дэшыфравалі і прачыталі тэксты дацкі навуковец В. Томсен, які першым знайшоў ключ да алфавіта, і рускі цюрколаг В. В. Радлаў, які ўпершыню даў іх звязнае чытанне. Стэлы былі ўзведзены ў гонар Більге-кагана (732) і яго брата Кюль-тэгіна (735), якія ўзначальвалі цюркскія каганаты, а таксама дарадцы Таньюкука (створана пасля 716). Яны ўтрымліваюць аповед пра жыццё і подзвігі іх герояў, якія выкладаюцца на фоне агульнай гісторыі Цюркскай дзяржавы і суправаджаюцца рознага роду палітычнымі дэкларацыямі. Некаторыя надпісы часткова захаваліся на металічных вырабах, посудзе, цэгле, скуры, пергаменце.

Іншыя помнікі

Енісейскія тэксты — помнікі пісьменства спрэчнай прыналежнасці і датавання, яны значна карацейшыя за архонскія (самы доўгі — Уйбат III (№ 32) — змяшчае толькі 400 знакаў) і носяць характар эпітафіі. У іх мала гісторыка-палітычных звестак і апісанняў, некаторыя даследчыкі лічаць іх прымітыўнымі. Сярод гіпотэз пра час і крыніцы паходжання гэтых надпісаў вылучаюцца дзве супрацьлеглыя:

• надпісы паўсталі пасля архонскіх, магчыма, створаны заходнімі цюркамі, уцекачамі пасля падзення цюркскага каганата;
• надпісы пакінутыя енісейскімі кіргізамі кіргізскага каганата.

Падобныя па змесце і надмагільныя Таласкія помнікі. У даліне Таласа знойдзены таксама загадкавы надпіс на драўлянай палачцы, які С. Я. Малоў, Х. Н. Аркун, А. М. Шчарбак і іншыя адносяць да старажытнацюркскага пісьменства. Цэнтрам засяроджвання помнікаў енісейскай пісьменнасці з канца XIX стагоддзя стаў Мінусінскі музей.

Іншыя старажытнацюркскія пісьмовыя помнікі, выяўленыя на тэрыторыі Казахстана, — гэта надпісы на кераміцы (даліна Таласа, Жамбылская вобласць), тэксты на скалах і надпіс на пярсцёнку (даліна Ілі, Алмацінская вобласць), надпісы на круглых каралях з гліны і на пасудзіне (Даліна Сырдар’і, Кызылардзінская вобласць). У 1948 годзе А. Н. Бернштам апублікаваў надпісы на двух бронзавых люстэрках з Усходняга Казахстана (Даліна Іртыша). Там жа ў 1985 годзе выяўлены наскальны рунічны надпіс, а ў 1987 годзе — надпіс, выразаны на пячатцы. У 1986 годзе апублікавалі надпіс на бронзавым люстэрку з даліны Урала.

Сачыненні

• Орхонские надписи. Кюльтегин. Бильге-каган. Тоньюкук, Семипалатинск, 2001.

Літаратура

• Радлов В. В. Атлас древности Монголии. Труды Орхонской экспедиции, I—IV. — СПб., 1892, 1893, 1896, 1899.
• Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. — М.; Л., 1951 (МПДП).
• Малов С. Е. Памятник древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. — М.-Л., 1959.
• Кляшторный С. Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. — М., 1964.
• Айдаров Ғ., Курышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. — А., 1971.
• Аманжолов А. С. Tүpкі философиясы және жазу тарихы. — А., 1990.
• Кормушин И. В. Тюркские енисейские эпитафии. Тексты и исследования. — М.: Наука, 1997. — 303 с.
• Аманжолов А. С. История и теория древнетюркского письма. — А., 2003.
• Древнетюркские письменные памятники // Казахстан. Национальная энциклопедия (руск.). — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.
• Щербак, А. М. Енисейские рунические надписи. К истории открытия и изучения // Тюркологический сборник. — м: 1970. — С. 111—134.
• Кормушин И. В. Какому тюркоязычному народу могли принадлежать енисейские рунические надписи с территории Хакасии? (Енисейские страдания-2) // Российская тюркология. — 2018. — № 3—4. — С. 5—10.(недаступная спасылка)

Спасылкі

• Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969. — С. XXI—XXXVIII.
• Древнетюркские письменные памятники // Казахстан. Национальная энциклопедия (руск.). — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.