Тамборская мова

Тамборская мова — мёртвая мова тамборскай культуры з інданезійскага вострава Сумбава, якая цалкам загінула ў красавіку 1815 года падчас вывяржэння вулкана Тамбора. Колькасць носьбітаў тамборскай мовы перад вывяржэннем ацэньваецца ў 11 тысяч чалавек.

Тамборская мова
Краіны	Інданезія
Рэгіёны	Сумбава
Статус	мёртвая мова
Вымерла	1815 год
Класіфікацыя
Катэгорыя	Папуаскія мовы Заходнепапуаскія мовы або ізаляваная мова
Тамборская мова
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	xxt
IETF	xxt
Glottolog	tamb1257

Старонка з «Гісторыі Явы» Томаса Стэмфарда Рафлза, якая змяшчае частку параўнальнага слоўніка некалькіх моў, у тым ліку тамборскай

Лексіка

Адзінай крыніцай лінгвістычных даных пра тамборскую мову з’яўляецца спіс з 48 слоў, які запісаў брытанскі каланіяльны адміністратар Томас Стэмфард Рафлз незадоўга да вывяржэння. Разам са словамі іншых моў рэгіёну спіс быў апублікаваны ў кнізе Рафлза «Гісторыя Явы». Вось гэтыя словы:

• seena — адзін
• kálae — два
• nih — тры
• kude-in — чатыры
• kutélin — пяць
• báta-in — шэсць
• kúmba — сем
• koného — восем
• láli — дзевяць
• saróne — дзесяць
• sisaróne — дванаццаць
• simári — сто
• doh — чалавек
• sia-in — мужчына
• óna-yit — жанчына
• homóri — бацька
• yelai — маці
• kokóre — галава
• saing'óre — вока
• saing kóme — нос
• búlu — валасы
• sóntong — зубы
• sumóre — жывот
• taintu — рука
• maimpo — ступня
• kiro — кроў
• kóngkong — дзень
• tádung — ноч
• kidjum — сон
• sílam — мёртвы
• si-yang — белы
• naido — чорны
• sámar — добры
• gonóre — дрэнны
• maing’aing — агонь
• naino — вада
• gónong — зямля
• ilah — камень
• kíwu — свіння
• kilaíngkong — птушка
• andik — яйка
• karáyi — рыба
• ingkong — сонца
• mang’ong — месяц
• kingkong — зорка
• moríhoh — Бог
• hok-hok — сядзець
• mákan — есці

Большасць слоў са спісу, імаверна, з’яўляюцца спрадвечнымі. Тамборская лексіка адрозніваецца ад лексікі навакольных моў, як аўстранезійскіх, так і іншых. Да запазычанняў з малайскай ці яванскай мовы адносяцца словы «búlu» («валасы») і «mákan» (есці). Генрых Цолінгер у 1850 годзе прапанаваў яшчэ некалькі магчымых крыніц для некаторых слоў са спіса: «naino» («вада») — з мадурскага «ain», «andik» («яйка») — з яванскага «endokh», «homóri» — з бугійскага «horo-anie» («мужчына»), «sia-in» («мужчына») — ад слова «ese» на дыялекце санган мовы біма. Яшчэ некалькі прапаноў Цолінгера выглядаюць малаверагоднымі: «si-yang» («белы») — за малайскага «siang» («поўдзень»), «gonong» («зямля») — з малайскага «gunung» («гара») і «hok-hok» («сядзець») — з нямецкага «hocken» («прысядаць»). Таксама разглядаюцца як магчымыя запазычанні настыпныя словы: «doh» («чалавек») — з мовы біма «dou», «seena» («адзін») — з аўстранезійскіх моваў, «moríhoh» — з санскрыту, «taintu» («рука») — з транснавагвінейскіх моў. Апошні выпадак можа тлумачыцца не толькі моўнымі кантактамі, але і генетычнай роднасцю.

Фаналогія

Верагодна, у запісах Рафлза спалучэнне літар ng’ перадае велярны насавы зычны [ŋ], а злучок можа азначаць гартанную змычку [ʔ].

На падставе даступнага спісу слоў магчыма рэканструяваць наступную сістэму зычных гукаў:

		Губныя	Альвеалярныя	Палатальныя	Велярныя	Глатальныя
Выбухныя	Глухія		t		k	(ʔ)
	Звонкія	b	d	dʒ	g
Насавыя		m	n		ŋ
Фрыкатыўныя			s			h
Плаўныя			r, l
Апраксіманты		w		j

Сістэма галосных магла складацца з пяці гукаў: /a/, /e/, /i/, /o/ /u/. Варта адзначыць, што рэканструкцыя можа быць няпоўнай: тамборская мова таксама магла мець імплазіўныя зычныя, галосныя сярэдняга рада, насавыя галосныя ці зычныя з прыдыханнем — фанемы, якія сустракаюцца ў іншых мовах рэгіёну, і якія, магчыма, не атрымалася перадаць праз англійскую ці малайскую арфаграфіі, якімі карыстаўся Рафлз.

Націск, імаверна, заўсёды на перадапошнім складзе.

Марфалогія

Два словы ў спісе, якія называюць часці цела, пачынаюцца з «saing-» («saing'óre» — «вока» і «saing kóme» — «нос»). Магчыма, словы «sóntong» («зубы») і «sumóre» («жывот») таксама пачынаюцца з рэдуцыраванай формы прыстаўкі «saing-», якая можа мець значэнне прыналежнасці. Тым не менш, у спісе ёсць іншыя словы, якія абазначаюць часці цела, але не пачынаюцца з адпаведнага прэфікса.

Шэраг слоў, якія абазначаюць з’явы навакольнага свету, маюць аднолькавыя канчаткі «-kong» ці «-ong»: «kóngkong» («дзень»), «kilaíngkong» («птушка»), «ingkong» («сонца»), mang’ong («месяц»), «kingkong» («зорка»), «gónong» («зямля»), што можа сведчыць аб наяўнасці суфіксацыі ў тамборскай мове.

Слова «hok-hok» («сядзець») паказвае, што ў тамборскай мове была магчыма рэдуплікацыя. Імаверна, яна была звязана з дзеясловамі.

Генеалагічная класіфікацыя

Лексіка тамборскай мовы, за выключэннем некалькіх запазычанняў, адрозніваецца ад лексікі навакольных моў. Ужо ў XIX стагоддзі было адзначана, што яе нельга адносіць да аўстранезійскіх моў, шырока прадстаўленых у рэгіёне. Тамборскую мову адносяць або да ізаляваных моў, або, па выніках фаналагічнага аналізу, — да папуаскай моўнай сям’і. На падставе археалагічных знаходак выказвалася таксама гіпотэза аб прыналежнасці тамборскай мовы да аўстраазіяцкай сям’і.

Тамборская мова можа значна пашырыць геаграфію распаўсюджання папуаскіх моў, бо востраў Сумбава знаходзіцца ў 500 кіламетрах на захад ад астравоў Тымор, Алор і Пантар — самых заходніх тэрыторыях, дзе ў цяперашні момант жывуць носьбіты моў папуаскай сям’і.

Літаратура

• John Crawfurd. Dissertation // A Grammar and Dictionary of the Malay Language. With a Preliminary Dissertation (англ.). — Лондан: Smith, Elder and Co, 1852. — Т. 1. Dissertation and grammar.
• Mark Donohue The Papuan Language of Tambora(англ.) // Oceanic Linguistics. — 2007. — Т. 46. — № 2. — С. 520–537. — ISSN 1527-9421. — DOI:10.1353/ol.2008.0014
• Harald Hammarström. Language isolates in the New Guinea region // Language Isolates (англ.) / Lyle Campbell. — Routledge, 2018. — С. 287–322. — (Routledge Language Family Series). — ISBN 978-1-317-61091-5. — DOI:10.4324/9781315750026-11.