Фемінізм

Фемінізм (англ.: feminism, фр.: féminisme, якія прыйшлі ад лац.: femina — жанчына) — жаночы сацыяльна-палітычны рух, мэта якога — імкненне да раўнапраўя жанчын з мужчынамі ва ўсіх сферах грамадства; у больш шырокім сэнсе — асобная філасофская канцэпцыя сацыяльна-культурнага развіцця.

Фемінізм
Вывучаецца ў	women's studies[d], гендарныя даследаванні[d], feminist theory[d], history of feminism[d] і women's history[d]
Мэта	women's rights[d], gender equality[d], gender equity[d] і gender parity[d]
Код WordLift	data.thenextweb.com/tnw/…
Процілегла	antifeminism[d], masculism[d], сексізм і патрыярхат
Медыяфайлы на Вікісховішчы

8 сакавіка ў Дака, Бангладэш

Уключае палітычныя рухі і сацыяльныя, палітычныя і іншыя тэорыі, якія змагаюцца за ўвагу да свабоды і роўнасці жанчыны, жаночы погляд на сітуацыю ў свеце ў цэлым. Большасць феміністаў заклапочаны ў асноўным сацыяльнай, палітычнай і эканамічнай няроўнасццю паміж мужчынамі і жанчынамі. Феміністы факусуюцца на тым, што секс не павінен быць вызначальным фактарам для пабудовы сацыяльнай ідэнтычнасці чалавека, або прыводзіць да розных сацыяльна-палітычных ці эканамічных правоў.

Ідэалогія фемінізму зарадзілася ў канцы XVIII ст., пасля выхаду ў свет прац А. дэ Гуж (Францыя), А. Адамс (ЗША) і М. Уолстанкрафт (Англія), якія выступалі супраць дыскрымінацыі жанчын у грамадстве. Арганізацыі жаночага руху (суфражысткі) з 1840-х г. фарміраваліся ў ЗША, у 1850-я г. — у Вялікабрытаніі, у 1860-я г. — у Францыі і Германіі, у 1870—80-я г. — у Скандынаўскіх краінах. Для тагачаснага руху цэнтральным было пытанне ўраўнавання жанчын у правах з мужчынамі (на адукацыю, валоданне маёмасцю, выбарчае права і г.д.). Пасля таго як у 1920-я г. жанчыны ў большасці еўрапейскіх і амерыканскіх краін атрымалі выбарчыя правы, першая хваля фемінізму пайшла на спад.

3 1960-х г. пачаўся новы ўздым жаночага руху. Пасля заваёвы ўласнасці і наяўных сродкаў, права на галасаванне, і іншых асноўных правоў чалавека, феміністычныя палітычныя кампаніі сённяшняга часу, як правіла, засяроджаны вакол такіх пытанняў, як права на бяспечны і легальны аборт, доступ да сродкаў кантрацэпцыі, хатні гвалт, роўная аплата працы, барацьба з дыскрымінацыяй па прыкмеце полу, сексуальнымі дамаганнямі і іншых. Іншыя вобласці фемінізму маюць на ўвазе эканамічную роўнасць, роўныя магчымасці ў дачыненні інтэлектуальнага плану (напрыклад, літаратурны фемінізм робіць упор на даследаваннях літаратуры, напісанай жанчынамі), культурнай і гендарнай роўнасці і г.д.

Ёсць шмат разнавіднасцяў фемінізму, з-за розніцы (у асноўным, этнічнай і палітычнай) сярод яго паслядоўнікаў, а таксама з-за ідэалагічных зменаў, якія адбываюцца ў феміністычным руху.

Тым не менш, усе плыні фемінізму заснаваны на перакананні, што дыскрымінацыя ў дачыненні жанчын па прычыне іх полу недапушчальна. Феміністкі імкнуцца пераўтварыць традыцыйныя адносіны паміж мужчынамі і жанчынамі, якія лічацца пераканаўчымі.

Гісторыя

Феміністкі і навукоўцы вылучаюць у гісторыі жаночага руху тры «хвалі». «Першая хваля» адносіцца галоўным чынам да суфражысцкага руху XIX-га і пачатку XX-га стагоддзяў, у якім ключавым пытаннем было права голасу для жанчын. Пад «другой хваляй» разумеюць ідэі і дзеянні, звязаныя з жаночым вызваленчым рухам, якое пачало развівацца з 1960-х гадоў і выступала за юрыдычную і сацыяльную роўнасць жанчын і мужчын. «Трэцяя хваля» з’яўляецца працягам «другой хвалі» і рэакцыяй на яе няўдачу. З’яўленне «трэцяй хвалі» адносяць да 1990-х гадоў.

Характэрнымі рысамі фемінізму трэцяй хвалі з’яўляецца ўключэнне кампанентаў квір-тэорыі, антырасізму і інтэрнацыяналізму і дэстыгматызацыя жаночай сексуальнасці. У прыватнасці, стаўленне да парнаграфіі, як да аднаго з спосабаў эксплуатацыі жанчын, характэрнае для другой хвалі, у трэцяй змяняецца на больш нейтральнае. Найбольш бачнымі прадстаўнікамі руху на сённяшні дзень лічацца Рэбека Уокер, Лілі Тэйлар, Наомі Вульф і іншыя.

Зараджэнне і папярэднікі фемінізму

Адным з першых тэкстаў, якія змяшчаюць зацвярджэнні аб роўнасці жанчын і мужчын у кантэксце рэлігійных дасягненняў, з’яўляецца Тхерыгатха, частка будыйскага канону. Пачатак еўрапейскага фемінізму прынята датаваць канцом XVIII-га — пачаткам XIX-га стагоддзя, калі меркаванне пра тое, што жанчына займае прыгнечанае становішча ў грамадстве, у цэнтры якога стаіць мужчына (гл. Патрыярхат), стала атрымліваць больш шырокае распаўсюджанне. Фемінісцкі рух бярэ пачатак у рэфарматарскім руху заходняга грамадства XIX-га стагоддзя. Сярод актывістак гэтага часу — Сафія дэ Кандарсэ.

Упершыню патрабаванні раўнапраўя былі вылучаны жанчынамі падчас Вайны за незалежнасць у ЗША (1775—1783). Першай амерыканскай феміністкай лічаць Абігейл Сміт Адамс (1744—1818). Яна ўвайшла ў гісторыю фемінізму дзякуючы сваёй знакамітай фразе: «Мы не станем падпарадкоўвацца законам, у прыняцці якіх мы не ўдзельнічалі, і ўлады, якая не ўяўляе нашых інтарэсаў» (1776).

У Францыі да пачатку Вялікай французскай рэвалюцыі 1789 года стаў выходзіць першы часопіс, прысвечаны барацьбе жанчын за роўнасць, паўсталі жаночыя рэвалюцыйныя клубы, члены якіх удзельнічалі ў палітычнай барацьбе. Аднак французская Канстытуцыя 1791 года адмовіла жанчынам у выбарчым праве. У тым жа годзе Нацыянальнаму сходу была прадстаўлена Дэкларацыя правоў жанчыны і грамадзянкі, падрыхтаваная Алімпіяй дэ Гуж на ўзор Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна 1789 года, у якой змяшчалася патрабаванне прызнання поўнага сацыяльнага і палітычнага раўнапраўя жанчын.

Тады ж была створана першая жаночая палітычная арганізацыя «Грамадства жанчын — рэвалюцыйных рэспубліканак», аднак у 1793 годзе дзейнасць грамадства была забароненая Канвентам, а неўзабаве была адпраўлена на гільяціну і аўтар Дэкларацыі Алімпія дэ Гуж. Ёй належаць словы: «Калі жанчына вартая ўзысці на эшафот, то яна вартая ўвайсці і ў парламент». У 1795 годзе жанчынам Францыі забаранілі з’яўляцца ў грамадскіх месцах і на палітычных сходах, а ў 1804 годзе імператар Напалеон выдаў указ, аб’яўляе, што жанчына не мае ніякіх грамадзянскіх правоў і знаходзіцца пад апекай у мужчыны.

У Англіі патрабаванне роўных правоў для жанчын было вылучана Мэры Уолстанкрафт (1759—1797) у кнізе «Абарона правоў жанчыны» (1792). Гэтая праца — адзін з нешматлікіх твораў, які з’явіўся да XIX стагоддзя і можа быць прылічаны да фемінісцкіх твораў.

«Першая хваля» фемінізму

Пачаткам арганізаванага руху лічыцца 1848 год, калі ў горадзе Сенека-Фолз (штат Нью-Ёрк, ЗША) адбыўся з’езд па абароне правоў жанчын пад лозунгам «Усе жанчыны і мужчыны створаны роўнымі». На з’ездзе была прынятая г. зв. «Дэкларацыя пачуццяў». Дэкларацыя падымала такія важныя пытанні, як раўнапраўе жанчын у правах уласнасці, у шлюбе, у вольным выбары прафесій, у атрыманні паўнавартаснага адукацыі і г. д. Аўтарамі гэтага дакумента з’яўляліся Элізабэт Кэйдзі Стэнтан і Лукрэцыя Мот.

У 1869 годзе англійскі ліберальны філосаф Джон Сцюарт Міл апублікаваў сваю працу «Падначаленне жанчын», у якой адзначыў, што «заканадаўчая падтрымка падпарадкавання аднаго полу іншаму шкодная… і ёсць адно з галоўных перашкод на шляху да агульначалавечага ўдасканалення».

Пытанне аб праве валодання ўласнасцю для жанчын займала досыць вялікае месца ў жаночым руху. У 1860 годзе, пасля звароту Элізабет Стэнтан, Заканадаўчы сход штата Нью-Ёрк прыняў у якасці закона Акт аб уласнасці замужніх жанчын. Гэты акт гарантаваў жанчыне права пакідаць за сабой заробленае ёю, роўнае з мужам права на сумеснае папячыцельства над дзецьмі, а таксама маёмасныя правы ўдавы, адпаведныя правам мужа ў выпадку смерці жонкі.

Важнай фігурай у жаночым руху другой паловы XIX стагоддзя з’яўляецца Эмелін Панкхерст (Emmeline Pankhurst) — яна стала адной з заснавальніц руху за права жанчын галасаваць на выбарах. Адной з яе мэтаў было развянчання сексізму, які ўкаранеў на ўсіх узроўнях у брытанскім грамадстве. У 1903 годзе Панкхерст сфарміравала Арганізацыю ў абарону грамадскіх і палітычных правоў жанчын (Women’s Social and Political Union, WSPU), якая на працягу года аб’яднала 5000 членаў.

Пасля таго, як члены гэтай арганізацыі сталі ўвесь час цярпець ад арыштаў і турэмных зняволенняў за трывіяльныя праявы падтрымкі руху, многія з іх адважыліся на выказванне свайго пратэсту галадоўкай. Вынікам галадоўкі стала тое, што ўдзельнікі галадоўкі сур’ёзна падарвалі сабе здароўе і прыцягнулі ўвагу да неапраўданай жорсткасці заканадаўчай сістэмы таго часу, і, такім чынам, да ідэй фемінізму. Пад ціскам WSPU англійская парламент прыняў шэраг законаў, накіраваных на паляпшэнне становішча жанчын, і даў жанчынам права голасу на мясцовых выбарах (1894).

У ЗША ў 1869 годзе былі створаны дзве арганізацыі такога ж характару, якія аб’ядналіся ў 1890 годзе ў Нацыянальную амерыканскую асацыяцыю за жаночае выбарчае права. Дзякуючы актыўнасці яе членаў у шэрагу амерыканскіх штатаў жанчыны апынуліся дапушчаныя да галасавання.

У пачатку 1920-х гадоў у горадзе Вашынгтон дзейнічаў Анты-флірт клуб, мэтай якога была абарона жанчын ад непажаданай увагі з боку мужчын.

У Расіі ўзнікненне «жаночага пытання» адносяць да пераломны момант паразы ў Крымскай вайне. Афармленне жаночага руху ў краіне адносяць з прычыны дыскусій аб «жаночым пытанні», якія выйшлі ў 1857 годзе з артыкулам М. І. Пірагова «Пытанні жыцця», які ставіў пытанне аб новым выхаванні жанчын. Да таго ж часу адносіцца крылатая фраза Д. І. Пісарава «Жанчына ні ў чым не вінаватая». Ён адзначаў, што «мужчына гняце жанчыну і паклёпнічае на яе… пастаянна абвінавачвае яе ў разумовай неразвітасці, у адсутнасці таго ці іншага дабра, схільнасьцях да тых ці іншых злачынных слабасцей…». Аднак, як адзначаюць, істотных зрухаў у сваім становішчы да Кастрычніцкай рэвалюцыі жанчынам дамагчыся не ўдалося. Сярод бачных дзеячак дарэвалюцыйнага жаночага руху ў Расіі вылучаецца Аляксандра Міхайлаўна Калмыкова.

«Другая хваля» фемінізму

«Другая хваля» адносіцца да перыяду феміністычнай дзейнасці з пачатку 1960-х да канца 1980-х гадоў. Даследчык Імельда Велехан выказала здагадку, што «другая хваля» была працягам папярэдняй фазы фемінізму, у якую ўваходзяць суфражысткі ў Вялікабрытаніі і ЗША. «Другая хваля» фемінізму працягвае сваё існаванне і цяпер і суіснуе з тым, што называюць «трэцяй хваляй» фемінізму. Даследчык Эстэла Фрыдман, параўноўваючы першую і другую «хвалі» фемінізму, кажа, што «першая хваля» засяроджвалася на такіх пытаннях, як выбарчае права, у той час як «другая хваля» ў асноўным тычылася іншых пытанняў роўнасці — такіх, як ліквідацыя дыскрымінацыі.

Фемінісцкая актывістка і публіцыст Кэрал Ханіш прыдумала лозунг «Асабістае — гэта палітычнае» («The Personal is Political»), які стаў асацыявацца з «другой хваляй». Феміністкі «другой хвалі» разумелі, што розныя формы культурнай і палітычнай няроўнасці жанчын непарыўна звязаныя паміж сабой. Яны заклікалі жанчын усвядоміць, што асобныя аспекты іх асабістым жыцці глыбока палітызаваныя і з’яўляюцца адлюстраваннем сексісцкіх уладных структур.

«Вызваленне жанчын» у ЗША

Фраза «вызваленне жанчын» (Women’s Liberation) упершыню была выкарыстана ў Злучаных Штатах у 1964 годзе, а ў друку ўпершыню з’явілася ў 1966 годзе. Да 1968 года яе пачынаюць выкарыстоўваць у дачыненні да ўсяго жаночага руху. Адным з самых актыўных крытыкаў жаночага вызвольнага руху стала афраамерыканская феміністка і інтэлектуал Глорыя Джэйн Уоткінс (якая пісала пад псеўданімам «bell hooks»), аўтар кнігі «Фемінісцкая тэорыя ад ўскраіны да цэнтра» («Feminist theory from margin to center»), якая выйшла ў 1984 годзе.

«Загадка жаноцкасці»

Бэці Фрыдан у сваёй кнізе «Загадка жаноцкасці» («The Feminine Mystique», 1963) раскрытыкавала ідэю аб тым, што жанчыны могуць рэалізаваць сябе толькі ў сферы хатняй гаспадаркі і выхавання дзяцей. Як сказана ў некралогу Фрыдан, апублікаваным у часопісе «The New York Times» ў 2006 годзе, «Загадка жаноцкасці» «дала пачатковы імпульс сучаснаму жаночаму руху ў 1963 годзе і ў выніку назаўжды змяніла структуру грамадства ў Злучаных Штатах і іншых краінах свету» і «многімі разглядаецца як адна з найбольш уплывовых публіцыстычных кніг XX стагоддзя».

Фрыдан лічыла, што роля хатняй гаспадыні і выхавальніцы дзяцей была навязана жанчыне з дапамогай стварэння г. зв. «Загадкі жаноцкасці». Яна адзначала, што псеўданавуковыя тэорыі, жаночыя часопісы і рэкламная індустрыя «навучылі, што жанчынам, якія валодаюць праўдзівай жаноцкасцю, не патрэбна кар’ера, ім не трэба вышэйшую адукацыю і палітычныя правы — адным словам, ім не патрэбныя незалежнасць і магчымасці, за якія калі-то змагаліся феміністкі. Усё, што ад іх патрабуецца, — гэта з ранняга дзявоцтва прысвяціць сябе пошукаў мужа і нараджэння дзяцей».

«Другая хваля» ў Францыі

Важнае развіццё фемінісцкая тэорыя ў перыяд «другой хвалі» атрымала ў Францыі. У параўнанні з распрацоўкамі ў ЗША і Вялікабрытаніі французскі фемінізм адрозніваецца больш філасофскім і літаратурным падыходам. У працах гэтага напрамку можна адзначыць экспрэсіўнасць і метафарычнасць. Французскі фемінізм мала ўвагі надае палітычным ідэялогіям і засяроджваецца на тэорыях «цела». Да яго адносяцца не толькі французскія пісьменнікі, але і тыя, хто працаваў у асноўным у Францыі і ў рамках французскай традыцыі, напрыклад, Юлія Крыстава і Браха Этынгер.

Французскі аўтар і філосаф Сімона дэ Бавуар у цяперашні час найбольш вядомая сваімі метафізічным раманамі «Госця» (L’Invitée, 1943) і «Мандарыны» (Les Mandarins, 1954), а таксама напісаным ў 1949 годзе трактатам «Другі пол», у якім яна дае дэталёвы аналіз прыгнёту жанчын, які з’яўляецца ключавой працай сучаснага фемінізму. Гэтую працу можна аднесці да фемінісцкіх экзістэнцыялізму. З’яўляючыся экзістэнцыялісцай, Бавуар прымае тэзіс Сартра аб тым, што «існаванне папярэднічае сутнасці», з чаго вынікае, што «жанчынай не нараджаюцца, ёю становяцца». У яе аналізе асноўная ўвага надаецца «Жанчыне» (сацыяльнаму кан-) як «Іншаму» — менавіта гэта Бавуар вызначае ў якасці асновы жаночага прыгнёту. Яна сцвярджае, што жанчына гістарычна лічыцца дэвіянтнай і ненармальнай, што нават Мэры Уолстанкрафт лічыла мужчын ідэалам, да якога жанчыны павінны імкнуцца. На думку Бавуар, каб фемінізм мог рухацца наперад, такія прадстаўленні павінны сысці ў мінулае.

Уплыў на заходняе грамадства

Фемінісцкі рух пацягнуў за сабой розныя змены ў заходнім грамадстве, у тым ліку прадастаўленне жанчынам права голасу ў выбарах; права падаваць заяву на развод; правоў на валоданне маёмасцю; права жанчын на кантроль над уласным целам і права вырашаць, якое медыцынскае ўмяшанне для іх дапушчальна, у тым ліку выбар супрацьзачаткавых сродкаў і аборты і іншае.

Грамадзянскія правы

З 1960-х гадоў жаночае вызваленчы рух правёў кампанію за наступныя жаночыя правы, якія ўключаюць роўную з мужчынамі аплату, роўныя заканадаўчыя правы і свабоду ў планаванні сваёй сям’і. Іх спробы прывялі да неадназначных вынікаў.

Інтэграцыя ў грамадства

Некаторыя з выключна радыкальна-феміністычных поглядаў цяпер прынятыя паўсюдна як само сабой разумеецца, традыцыйная частка палітычнай думкі. Пераважная большасць насельніцтва заходніх краін не бачыць нічога ненатуральнага ў праве жанчын галасаваць, самастойна выбіраць мужа (ці не выбіраць нікога), валодаць зямлёй — усяго таго, што здалося б неверагодным яшчэ сто гадоў таму.

Уплыў на мову

У мовах заходняга свету (у прыватнасці, у англійскай мове) феміністкі часцяком з’яўляюцца прыхільнікамі выкарыстання гендэрна нейтральнай мовы (англ.: Gender-neutral language), напрыклад, выкарыстоўваючы зварот Ms. (Чытаецца як /mɪz/, у адрозненне ад Miss — /mɪs/) у адносінах да жанчын, незалежна ад таго, ці складаюцца яны ў шлюбе. Феміністкі таксама выступаюць за выбар слоў, якія не выключаюць адзін з палоў, калі гаворка ідзе пра з’яву/паняцці/прадмеце, уласцівым і мужчынам, і жанчынам, як напрыклад «шлюб» замест «замужжа».

Англійская мова дае больш глабальныя прыклады: словы humanity і mankind выкарыстоўваюцца для абазначэння ўсяго чалавецтва, але другое слова — mankind — узыходзіць да слова man 'мужчына', і таму выкарыстанне слова humanity пераважней, так як яно ўзыходзіць да гендэрна нейтральнаму 'чалавек'.

У многіх іншых мовах (у тым ліку і рускай) прынята выкарыстоўваць граматычнае 'ён', калі падлога чалавека, пра які ідзе гаворка ў сказе, невядомы; больш паліткарэктным з пункту гледжання фемініста будзе выкарыстанне ў такіх выпадках 'ён ці яна', 'ён/яна', 'яго/яе', 'яго або яе' і г. д.

Дадзеныя перамены ў моўных патрабаваннях таксама тлумачацца імкненнем выправіць элементы сексізму ў мове, так як феміністкі лічаць, што мова напрамую ўплывае на наша ўспрыманне свету і разуменне свайго месца ў ім .

Уплыў на мараль у адукацыі

Апаненты фемінізму заяўляюць, што жаночая барацьба за знешнюю ўладу — як супрацьлегласць «унутранай ўлады», якая дапамагае аказваць уплыў на фарміраванне і падтрыманне такіх каштоўнасцей, як этыка і мараль — пакінула вакуум, так як ранняя роля маральнага выхавацеля традыцыйна адводзілася жанчыне. Некаторыя феміністкі адказваюць на гэты папрок тым, што сфера адукацыі ніколі не была і не павінна была быць выключна «жаночай».

Уплыў на гетэрасексуальныя адносіны

Фемінісцкі рух, несумненна, паўплываў на гетэрасексуальныя адносіны як у заходнім грамадстве, так і ў іншых краінах, якія падвергліся ўплыву фемінізму. У той час як у агульным гэты ўплыў ацэньваецца як пазітыўны, таксама адзначаюцца і негатыўныя наступствы.

У некаторых адносінах адбылася змена полюсаў ўлады. У такіх выпадках і мужчынам, і жанчынам даводзіцца адаптавацца да параўнальна новых сітуацый, што часам выклікае замяшанне і замяшанне ў прывыканне да нетрадыцыйных для кожнага полу ролях.

Жанчыны цяпер больш вольныя ў выбары адкрываюцца для іх магчымасцей, але некаторыя адчуваюць значны дыскамфорт ад неабходнасці выконваць ролю «супержанчыны», гэта значыць ўтрымання балансавання паміж кар’ерай і клопатам аб хатнім ачагу. У адказ на тое, што ў новым грамадстве жанчыне цяжэй быць «добрай маці». У той жа час, замест перакладання адказнасці за выхаванне і догляд дзяцей выключна на маці, многія бацькі сталі больш актыўна ўключацца ў гэты працэс, прызнаючы, што гэта і іх адказнасць таксама.

Пачынаючы з «другой хвалі» фемінізму маюць месца і перамены ў дачыненні да сексуальных паводзінаў і маралі. Свабодны выбар сродкаў засцярогі ад незапланаванага зачацця спрыяе таму, што жанчыны адчуваюць сябе больш упэўнена ў сексуальных адносінах. Не апошняе месца ў гэтым адыгрывае і змяненне грамадскай думкі ў адносінах да жаночай сексуальнасці.

Нягледзячы на гэта меркаванне, некаторыя феміністкі лічаць, што вынікі сексуальнай рэвалюцыі спрыяльныя толькі для мужчын. Дыскусія на тэму «ці з’яўляецца шлюб інстытутам прыгнёту жанчын» працягвае быць актуальнай. Тыя, хто разглядаюць шлюб як інструмент прыгнёту, робяць выбар на карысць гасцявога шлюбу або так званых «адносін без абавязацельстваў».

Уплыў на рэлігію

Фемінізм таксама аказаў ўплыў на многія аспекты рэлігіі.

У ліберальных адгалінаваннях пратэстанцкага хрысціянства жанчыны могуць быць членамі духавенства. У рэфармізме і рэканструктывізме жанчыны могуць стаць святарамі і спевакамі. Унутры гэтых груп хрысціянскага рэфармізму жанчыны паступова сталі больш-менш роўныя мужчынам з дапамогай доступу да высокапастаўленых пастоў; іх перспектыва цяпер — у даследаванні і новым тлумачэнні адпаведных вераванняў.

Гэтыя тэндэнцыі, аднак, не падтрымліваюцца ў ісламе, каталіцтве і праваслаўі. Набіраючыя сілу дэнамінацыі ісламу забараняюць мусульманкам быць у складзе духавенства ў якой бы то ні было якасці, уключаючы заняткі тэалогіяй. Ліберальныя рухі ўнутры ісламу ўсё ж не пакідаюць спроб правесці некаторыя рэформы фемісцкага характару ў мусульманскім грамадстве.

Гл. таксама

• Тэст Бехдэль

Літаратура

• Кейтлин Моран. Быть женщиной: Откровения отъявленной феминистки = How to be a Woman. — М.: Альпина нон-фикшн, 2014. — 298 с. — ISBN 978-5-91671-331-2.
• Шерил Сэндберг. Не бойся действовать: Женщина, работа и воля к лидерству. — Альпина Паблишер. — 2014.
• Эмансипация женщин // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Judith Butler. «Feminism in Any Other Name» (1994), differences 6:2-3: 44-45.
• Alice Echols, Daring to Be Bad: Radical Feminism in America, 1967—1975, University of Minnesota Press 1990
• Karen Kampwirth, Feminism and the Legacy of Revolution: Nicaragua, El Salvador, Chiapas, Ohio UP 2004
• Gerda Lerner, The Creation of Feminist Consciousness: From the Middle Ages to Eighteen-Seventy, Oxford University Press 1994
• Kaja Silverman, Male Subjectivity at the Margins, p. 2-3. New York: Routledge 1992
• Calvin Thomas, ed., «Introduction: Identification, Appropriation, Proliferation», Straight with a Twist: Queer Theory and the Subject of Heterosexuality, p. 39n. University of Illinois Press (2000)
• Наоми Вульф Миф о красоте: Стереотипы против женщин (2013) ISBN 978-5-91671-204-9, Альпина нон-фикшн
• Наоми Вульф Вагина: Новая история женской сексуальности (2014) ISBN 978-5-91671-301-5 Альпина нон-фикшн