Булгарскія мовы

Булга́рскія мовы (таксама агу́рскія, r-цю́рскія) — група роднасных моў у складзе цюркскай моўнай сям'і, меркавана можа з'яўляцца групай найстаражытнейшай фармацыі. Усе булгарскія мовы, акрамя чувашскай, на сёння з'яўляюцца мёртвымі.

Гістарычна былі распаўсюджаныя ў такіх дзяржавах як Імперыя гунаў, Вялікая Балгарыя, пазней — таксама ў Першым Балгарскім Царстве і Волжскай Булгарыі, сённяшняя жывая мова-прадстаўнік гэтай моўнай групы — чувашская — распаўсюджана галоўным чынам у рэспубліцы Чувашыя, Расія.

Гісторыя і класіфікацыя

Па шэрагу прыкмет булгарскія мовы з'яўляюцца супрацьпастаўленымі астатнім цюркскім мовам. Напрыклад, савецкі лінгвіст і этнограф Мікалай Попе лічыў, што булгарскія мовы па сваёй класіфікацыі з'яўляюцца пераходнымі ад цюркскіх да мангольскіх моў.

Сучасныя звесткі пра генезіс булгарскіх моў грунтуюцца на фона-морфастатычнай (расійскі лінгвіст Алег Мудрак) і лексікастатычнай (расійскі лінгвіст Ганна Дыбо) моўных класіфікацыях.

Аналіз абодвух набораў спісаў Сводэша і ўсталяванне адноснае храналогіі генеалагічных дрэў цюркскіх моў на аснове лексіка-статыстычных звестак, праведзенае Дыбо, паказвае, што пачатак распаду цюркскай прамовы звязваецца з аддзяленнем чувашскай мовы ад іншых (што звычайна вызначаецца як аддзяленне булгарскай групы). На абодвух дрэвах адпаведны першы вузел датуецца каля -30 — 0 гг. да н.э. На думку Дыбо, гэтая з'ява непасрэдна вынікае з міграцыі часткі хуну (старажытны качавы народ, што насяляў стэп на поўнач ад Кітая) з захаду Манголіі на захад, праз поўнач Сіньцзяна на поўдзень Казахстана, да ракі Сырдар’я ў 56 г. да н.э.

Як мяркуюць іншыя даследчыкі, булгарская галіна аддзялілася ад агульнацюркскай протамовы ўжо ў 500 г. да н.э.

Склад

Да булгарскіх моў хутчэй за ўсё адносіліся мовы, на якіх размаўлялі анагуры — цюркская племянная канфедэрацыя, якая жыла ў V-X стст. у раёне Азоўскага мора і Паўночнага Каўказа. Застаецца нявырашаным пытанне таго, ці паходзіць чувашская мова ад адной са старажытных моў булгарскай групы, або паходзіць непасрэдна з булгарскай галіны.

У склад булгарскай моўнай групы ўключаюцца наступныя мовы:

• хазарская
• уласна булгарская
• гунская
• аварская
• чувашская

Чувашская мова з'яўляецца сучаснай формай волжска-камскай булгарскай мовы.

Асноўныя рысы

• Фанетыка:
  • Захаванне адрозненняў па даўжыні галосных гукаў (кароткія і падоўжаныя);
  • Арыгінальны вакалізм;
  • Памякчэнне гукаў s, t у шэрагу пазіцый (у сучаснай чувашскай як шыпячыя рэфлексы);
  • Ратацызм: пераход працюркскага r у булгарскае ŕ (для параўнання: булгарскаму -r- у астатніх цюркскіх мовах звычайна адпавядае -z-);
  • Лямбдаізм: пераход працюркскага ł у булгарскае l (у закрытым складзе) або š (у адкрытым). У сучаснай чувашскай мове захоўваецца значная колькасць этымалагічных дублетаў;
  • Захаванне супрацьпастаўлення ŕs і ŕ, а таксама łč і ł (у астатніх цюркскіх адбылося супадзенне ŕs з ŕ, а łč — ł);
  • Рэалізацыя (у залежнасці ад пазіцыі) працюркскага -d- як -j- (захавалася ў сучаснай чувашскай, зліваецца з галоснымі або пераходзіць у -v-) або -z- (таксама, мажліва, і -d-, верагодна ў хазарскай), пераход -z- у -r- (больш позняе);
  • Наяўнасць цвёрдага галоснага (унікальны нелябіялізаваны галосны гук задняга рада; пазначаецца, напрыклад, як ӑ (у чувашскай) або ъ (балгарская мова дунайскіх балгар));
    • У прыватнасці ў чувашскай:
      • Супадзенне i, ɨ, ü;
      • Абвусненне a ў першым складзе;
      • Аглушэнне пачатковых звонкіх гукаў;
      • Азванчэнне слабых глухіх гукаў;
      • Пераход q > x (узнікла ўжо ў часы волжска-камскай мовы);

• Граматыка:
  • Адсутнасць канчатка -lar множнага ліку (напрыклад, у сучаснай чувашскай ужываецца -sem, дыялектнае — -sam);
  • Супадзенне давальнага і вінавальнага склонаў;
  • Найбольш паслядоўнае адрозніванне асноў на галосны (у тым ліку рэдукаваны ə) і зычны гукі, пры абмежаванасці выкарыстання паказчыка прыцягвальнасці sɨ;
  • Паказчыкі прыцягвальнасці, што з'яўляюцца папярэднімі лічэбным.

Літаратура

• Н. Н. Поппе. О родственных отношениях чувашского и тюрко-татарских языков. Чебоксары, 1925.
• Brook, Kevin Alan. 2004. "Tales about Jewish Khazars in the Byzantine Empire Resolve an Old Debate". Los Muestros No. 54, pp. 27–29.[1] Архівавана 30 сакавіка 2009.
• Brook, Kevin Alan. 2006. The Jews of Khazaria. Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers, 2nd ed. (1999. Northvale, N.J.: Jason Aronson, 1st ed.[2] Архівавана 3 сакавіка 2016.
• Clark, Larry. 1998. "Chuvash." In: Johanson & Csató, pp. 434–452.
• Clauson, Gerard. 1972. An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Décsy, Gyula. 1998. The Turkic protolanguage: A computational reconstruction. Bloomington, IN: Eurolingua.
• Dunlop, Douglas M. 1954. The History of the Jewish Khazars. Princeton, N.J.: Princeton University Press.
• Gmyrya, L. 1995. Hun country at the Caspian Gate: Caspian Dagestan during the epoch of the Great Movement of Peoples. Makhachkala: Dagestan Publishing.
• Golb, Norman & Omeljan Pritsak. 1982. Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press.
• Golden, Peter B. 1980. Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akademia Kiado.
• Golden, Peter B. 1998. "The Turkic peoples: A historical sketch." In: Johanson & Csató, pp. 16–29.
• Johanson, Lars & Éva Agnes Csató (ed.). 1998. The Turkic languages. London: Routledge.
• Johanson, Lars. 1998. "The history of Turkic." In: Johanson & Csató, pp. 81–125.[3] Архівавана 8 красавіка 2011.
• Johanson, Lars. 1998. "Turkic languages." In: Encyclopædia Britannica. CD 98. Encyclopædia Britannica Online, 5 sept. 2007.[4]
• Johanson, Lars. 2000. "Linguistic convergence in the Volga area." In: Gilbers, Dicky & Nerbonne, John & Jos Schaeken (ed.). Languages in contact. Amsterdam & Atlanta: Rodopi. (Studies in Slavic and General linguistics 28.), pp. 165–178.[5]
• Johanson, Lars. 2007. Chuvash. Encyclopedia of Language and Linguistics. Oxford: Elsevier.
• Krueger, John. 1961. Chuvash Manual. Bloomington: Indiana University Publications.
• Liptak, Pal. 1983. Avars and Ancient Hungarians. Budapest: Akademiai Kiado.
• Maenchen-Helfen, Otto J. 1973. The world of the Huns: Studies in their history and culture. Berkeley: University of California Press.[6]
• Menges, K. H. 1968. The Turkic languages and peoples: An introduction to Turkic studies. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Paasonen, Heikki. 1949. Gebräuche und Volksdichtung der Tschuwassen. Gesammelt von Heikki Paasonen. Herausgegeben von Eino Karahka und Martti Räsänen. Helsinki: Suomalais-ugrilainen Seura (Suomalais-ugrilaisen Seuran toimituksia, vol. 94).
• Pohl, Walter. 1988. Die Awaren: Ein Steppenvolk in Mitteleuropa 567 – 822 n. Chr. Munich: Verlag C. H. Beck.
• Pritsak, Omeljan. 1982. "The Hunnic Language of the Attila Clan." Havard Ukrainian Studies, vol. 6, pp. 428–476.
• Rashev, Rasho. 1992. "On the origin of the Proto-Bulgarians." In: Studia protobulgarica et mediaevalia europensia. In honour of Prof. V. Beshevliev. Veliko Tarnovo, pp. 23–33.[7]
• Róna-Tas, András. 1996. "The migration and landtaking of the Magyars." The Hungarian Quarterly, Vol. 37, No. 144, p. 37–41.
• Róna-Tas, András. 1998. "The reconstruction of Proto-Turkic and the genetic question." In: Johanson & Csató, pp. 67–80.
• Samoilovich, A. N. 1922. Some additions to the classification of the Turkic languages. Petrograd.[8]
• Schönig, Claus. 1997–1998. "A new attempt to classify the Turkic languages I-III." Turkic Languages 1:1.117–133, 1:2.262–277, 2:1.130–151.
• Vajda, Edward J. 2000. Review of Décsy (1998). Language 76.473-474.