Бітва пры Крэсі

Бітва пры Крэсі адбылася 26 жніўня 1346 года ля мястэчка Крэсі ў Паўночнай Францыі, стаўшы адной з найважнейшых бітваў Стагадовай вайны. Спалучэнне новых відаў зброі і тактыкі, ужытых англічанамі ў бітве, прывяло многіх гісторыкаў да высновы, што бітва пры Крэсі стала пачаткам канца рыцарства.

Бітва пры Крэсі
Асноўны канфлікт: Стагадовая вайна
Бітва пры Крэсі, мініяцюра з "Хронік" Жана Фруасара
Дата	26 жніўня 1346 г.
Месца	Непадалёк ад Крэсі-ан-Панцьё
Вынік	Рашучая перамога англічан
Праціўнікі
Каралеўства Англія Рыцары Свяшчэннай Рымскай імперыі Каралеўства Францыя Наёмныя генуэзскія арбалетчыкі Каралеўства Навара Каралеўства Чэхія Каралеўства Маёрка
Камандуючыя
Эдуард III Эдуард Чорны Прынц Філіп VI Іаган Люксембургскі †
Сілы бакоў
каля 8000 — 12 000 каля 25 000
Страты
90 — 400 забітымі і параненымі 10 000 — 20 000  забітымі і параненымі
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Папярэднія падзеі

Праз тры гады пасля раптоўнага пачатку Стагадовай вайны ў 1337 годзе адбылася яе першая вялікая бітва — марскі бой пры Слёйсе, якая адбылася 24 чэрвеня 1340 года. На працягу некалькіх гадоў пасля гэтай бітвы кароль Эдуард прадпрымаў спробы ўварвацца ў Францыю праз Фландрыю, але спробы гэтыя праваліліся з-за фінансавых цяжкасцей і нестабільнасці альянсаў, якія яны заключалі. Праз шэсць гадоў Эдуард выбраў іншы маршрут і атакаваў Нармандыю, атрымаўшы перамогу спачатку ў бітве пры Кане 26 ліпеня, а затым і ў бітве пры Бланштаку 24 жніўня 1346 года. План французаў заманіць англічан у пастку паміж дзвюма рэкамі, Сенай і Сомай, праваліўся, а абыходны манеўр англічан прывёў да бітвы пры Крэсі, другой па значнасці бітве гэтай вайны.

Англічане мелі, па розных даных, ад 8000 і да 20 000 воінаў (англійскі гісторык Морыс вызначае сілы Эдуарда ў 4000 конных, рыцараў і сяржантаў, і 10 000 лучнікаў; храніст Фруасар гаворыць пра 9000 воінаў, але гаворка ідзе толькі пра тых, што стаяў у «першай лініі»).

Колькасць французскіх сіл дакладна невядомая. Французскае войска не было ў поўным складзе — адзін атрад уступіў у бой з англічанамі напярэдадні, спрабуючы перашкодзіць пераправе іх праз раку, іншы атрад (500 дзід і 2000 лучнікаў, паводле Фруасара) прыйшоў да месца бітвы толькі на наступны дзень; значная колькасць войскаў знаходзілася на поўдні Францыі, у Гіені, дзе вяла вайну супраць англічан і мясцовых гасконскіх васалаў Эдуарда. Фруасар гаворыць пра 100 000 французаў, але гэта загадзя нерэальная лічба для феадальнай арміі, якая на працягу 1 дня змагла здзейсніць пераход па адной дарозе ў 28 км, уступіць у бітву, пацярпець паражэнне і адступіць з месца бітвы, зыходзячы з гэтага можна казаць пра максімум у 25 000 воінаў, з якіх рэальна ўдзельнічалі ў баі 10-15 тысяч (арбалетчыкі і конныя), астатнія часці і пяхота ў бой так і не ўступілі.

Бітва пры Крэсі. Ілюстрацыя да «Хронік» Жана Фруасара. XVI стагоддзе

Дыспазіцыя англійскай арміі

З часу высадкі ў Нармандыі 12 ліпеня 1346 года англічане страцілі каля 10 працэнтаў салдатаў. Да часу бітвы іх заставалася 12—13 тысяч. Эдуард III размясціў свае сілы на хрыбце ўзгорка каля вёскі Крэсі, фронтам у 2000 ярдаў, акружаным натуральнымі перашкодамі з флангаў. Верагодна войскі размяшчаліся не суцэльнай лініяй, а асобнымі атрадамі. Наперадзе ўзгорка знаходзіліся тры насыпы, якія і сталі асноўнай перашкодай для французскіх вершнікаў. Сам кароль са світай размясціліся ў млыне на невялікім узгорку, які закрываў армію з тылу і з якога ён мог кантраляваць ход усёй бітвы.

У такой моцнай абарончай пазіцыі Эдуард аддаў конніцы загад прыняць бітву спешыўшыся. Ён падзяліў армію на тры буйныя часткі. На правым флангу ў адпаведнасці з традыцыяй размяшчаўся авангард арміі пад камандаваннем шаснаццацігадовага сына Эдуарда III Чорнага Прынца. Ар’ергард на левым флангу ўзначаліў граф Нартгемптан. Войскамі ў цэнтры кіраваў сам кароль. Англійскія лучнікі размясціліся ў выглядзе клінаў, полых ці запоўненых, наперадзе пазіцыі рыцараў і латнікаў уздоўж грэбня ўзгорка.

Ход бітвы

Схема бітвы пры Крэсі

Французская армія пад камндваннем самога Філіпа VI была моцна дэзарганізавана з прычыны залішняй упэўненасці французскіх рыцараў у зыходзе бітвы. Філіп паставіў генуэзскіх наймітаў з арбалетамі (пад камандаваннем Атона Дорыа) у авангард свайго войска, а кавалерыю адвёў у тыл. Французскі храніст Фруасар даў наступнае апісанне пачатку бітвы ў сваіх «Хроніках» :

Англічане, зведзеныя ў тры дывізіі, сядзелі на зямлі, але, згледзеўшы набліжэнне ворагаў, бясстрашна ўсталі і выстраіліся радамі… І ведайце, што ўсе гэтыя каралі, графы, бароны і лорды Францыі не скарысталіся ніводным з вядомых пастраенняў войскаў… Там было каля пятнаццаці сотняў генуэзскіх арбалетчыкаў, але ўсе яны былі стомленымі, адмаршаваўшы раней у той жа дзень шэсць ліг (парадку 28 кіламетраў) пешшу, у поўным узбраенні і з арбалетамі на плячах. Яны сказалі канетаблю, што сёння не ў стане чыніць вялікія справы на ратным полі. Граф Алансон, пачуўшы гэта, заявіў, «Вось што атрымліваеш, наймаючы такіх нягоднікаў, якія падводзяць кожны раз, калі маеш у іх патрэбу».

Першымі ў атаку пайшлі арбалетчыкі, якія ўстроілі лівень стрэл, каб дэзарганізаваць і навесці жах на англійскую пяхоту. Гэты першы манеўр суправаджаўся гукамі музычных інструментаў, прывезеных Філіпам VI, каб напалохаць ворага. Але напад арбалетчыкаў апынуўся цалкам бескарысным. Маючы хуткастрэльнасць ад 3 да 5 выстралаў у хвіліну, яны не ішлі ні ў якое параўнанне з англійскімі лучнікамі, якія за той жа час маглі зрабіць 10—12 залпаў. Больш таго, арбалеты пацярпелі ад дажджу, які прайшоў перад бітвай, у той час як просты лучнік мог лёгка адвязаць цеціву свайго лука на час непагадзі. Арбалетчыкі не мелі пры сабе нават павезы (шчытоў, які звычайна выкарыстоўваюцца ў якасці абароны падчас працяглай перазарадкі), якія засталіся ў абозе, які адставаў. Напалоханым і збітым з толку генуэзскім арбалетчыкам прыйшлося з цяжкімі стратамі адысці. Прыкладна ў гэты ж час французская конніца вырашыла, што прыйшоў яе час, і паскакала ў атаку прама праз генуэзцаў, якія адступалі. Працягваючы страляць па наступаючай конніцы, англічане паклалі мноства французскіх рыцараў.

Фруасар піша, што «англійская гармата зрабіла два ці тры выстралы па генуэзцах», што, мабыць, павінна азначаць асобныя залпы дзвюх ці трох гармат, бо для паўторнага выстрала такой прымітыўнай артылерыі патрабаваўся доўгі час. Паводле меркавання гісторыкаў, гэтыя гарматы стралялі вялікімі стрэламі і прасцейшай карцечай. Фларэнтыец Джавані Вілані пацвярджае, што гарматы нанеслі спусташальныя страты на поле бою, заўважаючы пры гэтым, што яны працягвалі страляць і далей па ходзе бітвы, у тым ліку па французскай конніцы:

«Англійскія гарматы шпурлялі жалезныя шары з дапамогай агню… Тыя выдавалі громападобны шум і паражалі мноства людзей і коней… Лучнікі і кананіры не перастаючы абстрэльвалі генуэзцаў… [да канца бітвы] ўся раўніна была пакрыта людзьмі, забітымі стрэламі і гарматнымі ядрамі.»

Бітва пры Крэсі (гравюра XIX стагоддзя)

Убачыўшы няўдачу арбалетчыкаў, французская кавалерыя выстраілася радамі і таксама пайшла ў наступ. Аднак уздым на ўзгорак і штучныя перашкоды парушылі стройнасць кавалерыйскіх радоў, а стральба з доўгіх лукаў не спынялася ні на хвіліну. Французам не ўдалося парушыць баявы строй англічан нават пасля 16 нападаў і страшэнных страт. Атрад Чорнага прынца, сына Эдуарда III, таксама адбіваў напады, але Эдуард адмовіўся накіраваць падмогу, заявіўшы, што сын павінен сам заслужыць званне рыцара. Прынц пасля сапраўды набыў славу выдатнага воіна.

З наступам ночы паранены Філіп VI аддаў загад адыходзіць. Так Францыя пацярпела разгромнае паражэнне.

Пытанне аб тым, як англійскім лучнікам удалося на працягу некалькіх гадзін падтрымліваць «лівень стрэл», застаецца дыскусійным. Нават маючы 2 калчаны, лучнік меў у запасе максімум 60 стрэл, гэта значыць мог іх выпусціць літаральна за 10—15 хвілін стрэльбы. Падбіраць выпушчаныя стрэлы пасля адлюстравання чарговага нападу французаў магла толькі толькі частка стралкоў з першых радоў, інакш гэта было б занадта рызыкоўна (унізе, па-за ўзгоркам, палявымі ўмацаваннямі і строем латнікаў, ды яшчэ і разрозненыя, лучнікі сталі б лёгкай здабычай французскіх рыцараў). Такім чынам, у англічан быў вялікі запас стрэл у абозе, і была арганізавана аператыўная дастаўка «боепрыпасаў» стралкам. Акрамя таго, французы наступалі не прама на англійскі фронт, а асобнымі часткамі, разварочваючыся прама з марша з бакавой дарогі, у выніку кожны французскі атрад апыняўся пад ліўнем стрэл не толькі з фронту, але і з флангаў.

Страты бакоў у бітве

Рэканструкцыя гарлачападобнай рыбальды (зараджалася стрэламі)

Страты ў бітве былі вельмі значныя:

• Французскія і генуэзскія страты ацэньваліся ад 10 да 30 тысяч чалавек, хоць найбольш верагоднай лічбай уяўляецца 15 тысяч забітымі і параненымі, уключаючы 11 прынцаў і 1200 рыцараў.
• Англічане страцілі ад 150 да 250 чалавек забітымі (што, верагодна, з’яўляецца вельмі заніжанай лічбай).

Сярод забітых французаў апынуліся такія высокапастаўленыя дваране, як:

• Карл II, граф Алансона, брат Філіпа VI (нарадзіўся ў 1297 г.)
• Іаан I Сляпы, кароль Багеміі і граф Люксембурга (нарадзіўся ў 1296 г.), які быў сляпым і ўступіў у бой з павадамі, прывязанымі да павадоў двух іншых рыцараў.
• Людовік I Неверскі, граф Фландрыі (нарадзіўся ў 1304 г.)
• Рауль (Рудольф) Храбры, герцаг Латарынгіі (нарадзіўся ў 1320 г.)
• Ангеран VI, барон дэ Кусі

Наступствы бітвы

Грэбень узгорка паміж Крэсі і Вадзікурам і стаў месцам бітвы.

Пасля таго, як французы пакінулі поле бою, англічане абыйшлі яго ў пошуках параненых, якіх ім хацелася паланіць з мэтай атрымання выкупу. Рыцары, чые раны былі занадта сур’ёзнымі, каб іх можна было лёгка панесці з сабой, былі пазбаўлены жыцця з дапамогай спецыяльных кінжалаў, званых misericord (што перакладаецца як «спачуванне»). Гэтыя доўгія кінжалы ўтыкаліся ці праз неабароненыя падпахавыя вобласці прама ў сэрца, ці праз назіральныя шчыліны забралаў у мозг, што супярэчыла рыцарскаму кодэксу вядзення вайны, бо рыцараў дабівалі простыя сяляне. Супярэчыла гэтаму кодэксу і тое, што ў бітве рыцары гінулі ад «ананімных» стрэл.

Бітва пры Крэсі замацавала часавую ваенную перавагу валійскага доўгага лука над французскай камбінацыяй арбалета і цяжка ўзброенага рыцара — з прычыне нашмат большай хуткастрэльнасці і большага радыусу дзеяння лука ў руках умелага лучніка-ёмена ў параўнанні з арбалетам таго часу. Менавіта дзякуючы гэтай перавазе, паводле меркавання некаторых гісторыкаў, бітва пры Крэсі вельмі надоўга прадвызначыла тактыку вядзення вайны англічанамі (да бітвы пры Крэсі англічане паспяхова ўжывалі такую тактыку ў войнах з Уэльсам і Шатландыяй, але на кантыненце пра гэтыя войны ведалі вельмі мала). Тым не менш, ніводная з еўрапейскіх краін не пераняла англійскую сістэму. Французы пацярпелі паражэнне ў бітве пры Азенкуры (1415 год) у падобных умовах, за 70 гадоў нават не паспрабаваўшы пераняць англійскую тактыку. У 15 стагоддзі, нягледзячы на гучныя перамогі англічан, арбалет застаўся асноўнай стралковай зброяй у еўрапейскіх кантынентальных арміях. Гэта сведчыла не столькі пра якасную перавагу доўгага лука над іншымі відамі зброі, колькі пра тактычнае ўменне англійскіх палкаводцаў у яго выкарыстанні і пра феадальную анархію ў Францыі (французская армія ўяўляла сабой неарганізаванае недысцыплінаванае феадальнае апалчэнне).

Адразу пасля гэтай бітвы Эдуард III аблажыў горад Кале, які здаўся яму праз 11 месяцаў, стаўшы базай англічан у Паўночнай Францыі. Наступнай важнай бітвай Стагадовай вайны стала бітва пры Пуацье (1356 год), якая завершылася чарговым паражэннем Францыі, панесеным у вельмі падобных умовах.

Менавіта ў гэты перыяд гісторыі стрэлы доўгага лука маглі пранізваць даспехі рыцара (асабліва тыя іх часткі, якія не былі пакрыты металічнымі пласцінамі), але, вядома ж, не ўсе стрэлы, выпушчаныя англійскімі лучнікамі знаходзілі цэлі, гэтак жа як не ўсе стрэлы, якія знайшлі цэль, прабівалі браню французскіх рыцараў — вялікую ролю тут адыгрываў вугал траплення. Пры гэтым стрэлы даволі добра выбівалі з пад рыцараў коней, і нават не пранікальных відаў зброі было дастаткова, каб сур’ёзна закрануць, параніць ці збіць з ног пешага рыцара, які паспрабуе дасягнуць англійскіх пазіцый. Фруасар сцвярджаў, што загараджальны агонь стрэл быў такім шчыльным і частым, што засланяў сонца. Нават робячы скідку на пэўныя паэтычныя перабольшанні, можна з упэўненасцю сцвярджаць, што не кожнай страле доўга даводзілася шукаць сабе цэль. Да таго часу, як тыя, хто перажыў лівень стрэл, дасягалі англійскіх пазіцый, яны параўнальна лёгка паражаліся абарончымі парадкамі спешаных цяжкаўзброеных англічан. Агульны эфект у любым выпадку быў спусташальным.

Пасля заканчэння бітвы і вяртання валійскіх лучнікаў дамоў у родны Лантрысант у Паўднёвым Уэльсе, кожнаму быў вылучаны акр зямлі «за адвагу». Кожны таксама атрымаў тытул «фрымена» (у пер. з англ. — свабодны чалавек), і быў вызвалены ад выплаты падаткаў з гадоўлі скаціны. Нават праз гады любы, хто быў у стане даказаць сваё паходжанне ад фрымена, мог стаць фрыменам.

Значэнне

У бітве пры Крэсі вельмі невялікая армія англічан (па розных даных ад 8 да 12 тыс. чалавек) пад камандаваннем Эдуарда III атрымала перамогу над значна перавышаючымі сіламі Філіпа VI (ад 30 да 40 тыс.) дзякуючы больш дасканалым відам узбраення і тактыцы, прадэманстраваўшы важнасць новай для таго часу ваеннай канцэпцыі «агнявой моцы». Эфектыўнасць масавага выкарыстання доўгіх лукаў супраць цяжкаўзброеных рыцараў была даказана англічанамі насуперак распаўсюджанаму ў тую эпоху меркаванню аб тым, што лучнікі малаэфектыўныя супраць воінаў у цяжкіх даспехах і лёгка знішчаюцца ў блізкім баі.

У гэтай бітве французскія рыцары, абароненыя кальчугамі, узмоцненымі дадатковымі пласцінамі, знясіленыя неабходнасцю прабірацца праз гразевае балота і далей уверх па ўзгорку, каб уступіць у бой, былі скошаны ліўнем валійскіх стрэл. Вынікам такіх дзеянняў стала гібель значнай часткі французскага дваранства (не меней траціны, хоць розныя крыніцы ўтрымліваюць вельмі розныя лічбы па кожным з бакоў).

Рыцарскія кальчугі да таго часу яшчэ не былі ўдасканалены настолькі, каб эфектыўна супрацьстаяць стрэлам, выпушчаным з доўгіх лукаў, а коні рыцараў і наогул былі ледзь абаронены. Мноства коней было забіта і выведзена са строю, вымусіўшы рыцараў з вялікімі цяжкасцямі пешшу рухацца па брудзе пад градам стрэл.

Бітва пры Крэсі, паводле меркавання многіх гісторыкаў, стала пачаткам канца рыцарства. Па-першае, падчас бітвы былі забіты многія палонныя і параненыя, што супярэчыла рыцарскаму кодэксу вядзення вайны. Па-другое, конныя рыцары перасталі лічыцца «непаражальнымі» перад тварам пяхоты.

Яшчэ адной асаблівасцю гэтай бітвы стала тое, што ў ёй упершыню ў Еўропе былі шырока ўжыты гарматы. Да гэтага, у 1340-х гадоў гарматы выкарыстоўваліся толькі некалькімі дзяржавамі і ў вельмі малых колькасцях. У справаздачах Асабістага Гардэроба Караля (установа, якая ўваходзіла ў Дэпартамент Каралеўскай Палаты Англіі), складзеных пры падрыхтоўцы да бітвы паміж 1345 і 1346 гадамі, згаданы так званыя «рыбальды» ці «рыбадэкіны» (англ. ribaldis, франц. ribaudekin — маленькія гарлачападобныя гарматы, якія стралялі невялікімі стрэламі тыпу арбалетных ці карцечай). Падчас бітвы рыбальды ўпершыню даказалі сваю эфектыўнасць як супраць генуэзскіх арбалетчыкаў, так і супраць конніцы. У тым жа годзе падобныя гарматы таксама ўжываліся пры аблозе Кале, аднак толькі ў 80-х гадах XIV стагоддзя яны былі ўпершыню абсталяваны коламі.

Палітычныя наступствы бітвы былі асабліва значнымі для Эдуарда III, які звяртаўся да ўсё больш непапулярным мераў для фінансавання сваёй экспедыцыі ў Нармандыю і бесперапыннага яе забеспячэння. Шырокае ўжыванне рэквізіцый для патрэб каралеўскага двара і нават арышты караблёў з мэтай іх выкарыстання для транспартавання армейскіх часцей спараджалі мноства патэнцыйных крыніц незадаволенасці каралём у яго ўласным каралеўстве. У такой жа ступені, дзёрзкае і беспрэцэндэнтнае пашырэнне вайсковай павіннасці да маштабаў, якія звычайна патрабаваліся толькі для абароны ўзбярэжжа, у спалучэнні са службай па-за межамі сваёй краіны былі вельмі непапулярнымі сярод многіх яго падданых. Аднак першае ж скліканне англійскага парламента (11—20 верасня 1346 г.) паказала, што поспехі кампаніі значна прыглушылі галасы пратэстуючых.

Літаратура

• Берн А. Битва при Креси. История Столетней войны с 1337 по 1360 год. — Москва: Центрполиграф, 2004. — 336 с. — ISBN 5-9524-1116-9.
• Andrew Ayton, Philip Preston, et al., The Battle of Crecy, 1346 (Boydell Press, 2005)
• Amt, Emilie, Ed., Medieval England 1000—1500: A Reader (Broadview Press: Peterborough, Ontario, 2001). ISBN 1-55111-244-2
• Cornwell, Bernard, Harlequin (Harper Collins, 2000) ISBN 0-00-225965-6

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Бітва пры Крэсі
• Вялікія бітвы: Бітва пры Крэсі (англ.)