Грашовыя рэформы ў Расіі

На працягу апошніх за пяцьсот гадоў у Расеі было праведзена больш за 10 грашовых рэформаў, як поўных, у выніку якіх стваралася новая грашовая сістэма, так і частковых, агульнай задачай якіх было ўпарадкаванне якая існавала грашовай сістэмы з мэтай стабілізацыі грашовага звароту.

Грашовыя рэформы Маскоўскага княства/царства і Расійскай імперыі

1535 г. Грашовая рэформа Алены Глінскай

Першая цэнтралізаваная грашовая рэформа ў Расіі была праведзена Аленай Глінскай, ўдавее вялікай княгіняй маскоўскай, жонкай Васіля III і маці малалетняга Івана IV Васільевіча «Грознага». Асноўнай прычынай рэформы было разнастайнасць манет, якія выкарыстоўваліся на Русі, з-за чаго ўзнікалі вялікія складанасці з грашовым зваротам і заключэннем гандлёвых здзелак. Квітнелі абрэз і подмесь манет. Мэтай рэформы была забарона ўсіх старых рускіх і замежных манет (абрэзаных і неабрэзаных) і замена іх новай манетай — капейкай.

1654 г. Рэформа Аляксея Міхайлавіча Раманава

У 1654 годзе пры цары Аляксею Міхайлавічу (1645—1676) упершыню былі выпушчаныя рэальныя рублёвыя сярэбраныя манеты — «яфімкі», перачаканеныя з заходнегерманскіх талераў — паўнавартасных хадзячых манет Еўропы. На манеце ўпершыню была змешчана надпіс «Рубель», на адным баку — двухгаловы арол, на адваротным — цар на кані. Аднак у гэты час рубель быў непаўнавартаснай манетай, ён утрымліваў менш срэбра, чым 100 сярэбраных капеек. Фактычная яго кошт была роўная 64 капейкам.

Таксама у зварот былі выпушчаныя медныя капейкі на ўзор сярэбраных, фактычна па 400-рублёвай манетнай стапе.

Спроба ўвядзення ў грашовае абарачэнне незабяспечаных легкаважных грошай прывяла да інфляцыі і нарастанню ўнутранай напружанасці і ў рэшце рэшт скончылася народнымі хваляваннямі. У 1655 годзе выпуск «яфімкаў» быў спынены, на змену ім прыйшлі паўнаважкія талеры з таўром (вершнік на кані і год — 1655), якія атрымалі назву «яфімкі з прыкметамі», а пасля Меднага бунту ў Маскве выпуск меднай манеты таксама быў спынены.

Рэгулярная чаканка срэбных рублёў і медных капеек пачалася толькі ў 1704 г. у ходзе правядзення грашовай рэформы 1700—1718 гг.

1700—1718 гг. Фінансавая рэформа Пятра I

Асноўнай прычынай, якая паслужыла правядзенні фінансавай рэформы, была патрэба ў грашовых сродках для будаўніцтва флоту, ўладкавання арміі, вядзення Вялікай Паўночнай вайны 1700—1721 гадоў. Пётр I вырашыў ўвесці новую грашовую сістэму, якая б адказвала патрабаванням развіваецца эканомікі і гандлю. Рэформа праводзілася паступова на працягу 15 гадоў. За час рэформы былі ўведзены ў абарачэнне залатыя манеты — чырвонец, роўны па вазе заходнееўрапейскаму дукату (3,4 грама), двайны чырвонец і двайны рубель (каля 4 грамаў).

У 1704 годзе ўпершыню ў свеце быў ажыццёўлены пераход на дзесятковую валюту. У звароце з’явілася медная капейка, роўная 1/100 часткі срэбнага рубля.

1730—1755 гг Выкуп легкаважнай манеты

У першай чвэрці XVIII стагоддзя Расійская імперыя ўстала на курс інтэнсіўнай мадэрнізацыі, вяла актыўную знешнюю палітыку, у краіне праводзіліся шматлікія рэформы. Пры гэтым выдаткі перавышалі сумы даходаў ад падаткаў і іншых традыцыйных відаў паступленняў. Паспяховая грашовая рэформа 1700—1718 г. дала ў рукі ўраду новы інструмент для атрымання даходу — эксплуатацыя манетнай рэгаліі. Пачынаючы з 1718 года ў краіне пачынаюць выпускацца медныя манеты па 40 р. з пуду медзі (пры цане на медзь каля 8 р). Вялікая розніца ў кошту сырой і «абманечанай» медзі прывяло да ўсплёску фальшываманецтва (фальшывыя грошы выпускаліся не толькі прыватнымі асобамі, гэтым таксама займаліся манетныя двары іншых краін). Гэтыя працэсы пачалі прымаць пагрозлівы характар.

Нармалізацыя грашовага звароту заняла больш за 20 гадоў. Пачынаючы з 1730 г. выпуск легкаважнай манеты быў спынены, замест яе пачаўся выпуск манет (грошай і палушак) па 10 руб. з пуда. Гэта дазволіла выключыць з абарачэння аднакапеечныя манеты (якія перачаканіваліся ў новыя грошы), але асноўнай праблемай было вялікае колькасць пяцікапеечнай манеты (да 1730 г. толькі афіцыйна выпушчаных на 3,2 млн р, колькасць фальшывых ацэнцы не паддаецца), выкуп якой казне быў не па кішэні.

Пачынаючы з 1744 г. пакупная здольнасць 5-капеечных манет заканадаўча зніжалася, дасягнуўшы да 1755 г. двух капеек. Пасля гэтага было абвешчана аб выкупе легкаважных манет па 2 капейкі за штуку ў сціснутыя тэрміны з наступным забаронай на іх зварот. У сілу абмежаванага тэрміну абмену, да выкупу было прад’яўлена каля 206 тысяч рублёў пяцікапеечнікамі. Выкупленыя манеты перачаканіваліся ў новыя капейкі 8-рублёвай манетнай ступні.

1769 г. Першыя папяровыя грошы Расеі

25 рублёў 1769 г.

У 1769 годзе падчас праўлення Кацярыны II (1762—1796) у Расіі былі ўведзеныя ў абарачэнне першыя папяровыя грашовыя знакі, якія праіснавалі пад назвай асігнацый аж да 1843 года.

Прычынай неабходнасці ўвядзення асігнацый з’явілася тое, што асновай грашовага звароту быў срэбны рубель, які гуляў ролю ўсеагульнага эквіваленту і быў забяспечаны цаной зняволенага ў ім металу. Але прадукцыйнасць айчынных руднікоў (6-7 тыс. кг срэбра ў год) была недастатковая для забеспячэння ўзрослых патрабаванняў да аб’ёму грошай у эканоміцы. Асігнацыі таксама выкарыстоўваліся для фінансавання вайны з Турцыяй.

Як галоўную прычыну ўвядзення асігнацый Маніфест 29 снежня 1768 г. паказваў неабходнасць размену меднай манеты на грашовыя знакі, зручныя да перавозцы. Асігнацыі першага выпуску 1769—1786 гг. трывала ўвайшлі ў рускае грашовае зварот. Яны не былі абавязковыя да прыёму прыватнымі асобамі, аднак для гэтага часу іх курс быў вельмі высокі — ад 98 да 101 кап. срэбрам за рубель асігнацыямі, то ёсць яны былі раўнацэнныя срэбнай манеце. Аднак ўзмоцнены выпуск асігнацый, які перавысіў забеспячэнне, прывёў да падзення яе курсу. У 1797 г. ўрад вырашылася на адабранне часткі выпушчаных на рынак асігнацый; адбылося ўрачыстае спаленне ў прысутнасці самога Паўла I асігнацый на суму 6 млн рублёў. Пастаянныя вайны патрабавалі экстраных выдаткаў і да 1802 г. агульная сума асігнацый з 151 млн паднялася да 212 млн рублёў, што канчаткова знізіла курс папяровага рубля, падзенне рубля асабліва ўзмацніўся падчас Айчыннай вайны 1812 года.

1839—1843 гг. Рэформы Мікалая I

10 рублёў 1854 г.

У 1839—1843 гг., у перыяд праўлення Мікалая I, міністрам фінансаў графам Е. Ф. Канкрыным была праведзена грашовая рэформа, у ходзе якой асігнацыі былі выведзеныя з абарачэння і іх замянілі крэдытныя білеты, разменныя на срэбра. У Расеі быў уведзены срэбны монаметалізм, які праіснаваў у Расеі па 1852 год. Але ўжо да 1849 годзе квіткі і старыя асігнацыі былі абменены на асігнацыі новага ўзору, якія хутка абясцэніліся. Таму з пачаткам Крымскай вайны 1853—1857 гадоў банкі спынілі абмен асігнацый на золата і срэбра. У Расіі наступіў перыяд шырокага папярова-грашовага звароту.

1897 г. Грашовая рэформа Мікалая II

1 рубель 1898 г.

У 1895—1897 гадах міністрам фінансаў С. Ю. Вітэ (1849—1915) была ажыццёўлена новая грашовая рэформа, мэтай якой было ўстанаўленне ў Расіі залатога монаметалізму. У яе аснове — залатое забеспячэнне грашовай сістэмы дзяржавы. Па задуме рэфарматараў, для забеспячэння ўстойлівай канвертавальнасці рубля быў усталяваны свабодны размен крэдытных білетаў, выпуск якіх быў абмежаваны, на залатую манету з разліку адзін папяровы рубель за адзін рубель у золаце, а таксама зменшана залатое ўтрыманне імперыял.

З пачаткам Першай сусветнай вайны ў 1914 годзе абмен грошай на золата быў спынены.

Грашовыя рэформы ў СССР

1922—1924 гг.

Рубель-марка 1922 г.

Першая грашовая рэформа ў СССР была праведзеная ў 1922—1924 гг. Папяровыя грошы, якія абясцэніліся ў гады грамадзянскай вайны, былі замененыя устойлівымі банкаўскімі білетамі — чырвонцамі — і устойлівымі разменнымі грашовымі знакамі. Пры першай дэнамінацыі адзін рубель узору 1922 г. прыраўноўваўся да 10 000 рублёў у грашовых знаках ўсіх ранейшых выпускаў. У выніку, якія знаходзіліся ў звароце грашовыя знакі розных узораў былі замененыя знакамі аднаго ўзору. Пры другой дэнамінацыі 1923 г. 1 рубель узору 1923 г. быў прыроўнены да 100 рублям выпуску 1922 г. або да 1 000 000 рублёў у знаках да 1922 г. Абедзве дэнамінацыі былі першым крокам да стабілізацыі савецкай валюты, пакупніцкая здольнасць якой знізілася ў выніку грамадзянскай вайны і замежнай ваеннай інтэрвенцыі.

У 1924 годзе былі выпушчаныя ў абарачэнне першыя савецкія залатыя чырвонцы, адпавядалі па змесце ў іх чыстага золата 10 дарэвалюцыйным рублям. Савецкія чырвонцы атрымалі мянушку «сейбіт», так як для асабовага боку манеты было абрана выява сейбіта па скульптуры Івана Дзмітрыевіча Шадра (1887—1941). Аўтарам эскіза быў галоўны медальер Манетнага двара А. Ф. Васюцінскі. У лютым 1924 г. былі выпушчаныя банкноты ў 50 капеек золатам, 1 рубель золатам, 3 рублі золатам і 5 рублёў золатам як фракцыі чырвонцы. Адначасова у зварот былі выпушчаныя медныя манеты наміналам у 1/2, 1, 2, 3 і 5 капеек, а таксама сярэбраная манета наміналам у 10, 15, 20, 50 капеек і 1 рубель. Такім чынам, у краіне адначасова існавалі дзве валюты: цвёрды чырвонец і пастаянна падаўшы совзнак, курс якога да чырвонцы ўсталёўваўся спецыяльна адукаванай Катыравальнай камісіяй на штодзённай аснове. У жніўні 1924 г. усе грашовыя знакі ўзору 1923 г. былі канфіскаваныя з звароту шляхам іх абмену на залатыя рублі па курсе 50 000 руб. грашыма ўзору 1923 г. за 1 залаты рубель ўзору 1924 г. Такім чынам, у ходзе грашовай рэформы 1922—1924 гг. была праведзена дэнамінацыя рубля ў 50 000 000 000 (50 мільярдаў) раз.

1947 г.

Рубель 1947 г.

Упершыню Сталін спытаўся ў Арсенія Зверава, — міністра фінансаў СССР, — аб пасляваеннай грашовай рэформе ў канцы 1943 года.

Дадзеная грашовая рэформа была праведзена ў снежні 1947 года з мэтай канфіскацыі з абарачэння залішняй колькасці грошай і замены новымі паўнавартаснымі грашыма старых, якія зведалі ў перыяд Вялікай Айчыннай вайны абясцэньвання. Грашовая рэформа ў форме дэнамінацыі з канфіскацыяй. Хаця многія не лічаць дадзеную грашовую рэформу дэнамінацыяй, паколькі пры рэформе парадак коштаў, заробкаў і іншых плацяжоў застаўся ранейшым, і мяркуюць, што яна насіла толькі канфіскацыйны характар. Так 10 старых рублёў наяўнымі абменьваліся на адзін рубель новых. Абмен наяўных грошай праводзіўся на працягу аднаго тыдня («Хто не паспеў, той спазніўся»). Вядомыя выпадкі (незразумела, наколькі яны былі масавымі), калі заработную плату дзяржаўным служачым выдавалі старымі грашыма ў апошні дзень абмену. Пераацэнка укладаў у Ашчадбанку ажыццяўлялася наступным чынам: сумы да 3 тыс. руб. мяняліся адзін да аднаго, па ўкладах ад 3 тыс. да 10 тыс. руб. за тры старых рубля давалі два новых. Калі сума ўкладу перавышае 10 тыс. руб., то адзін новы рубель давалі за два старых. У выніку рэформы былі ліквідаваныя наступствы Другой сусветнай вайны ў галіне грашовага звароту, без чаго немагчыма было адмяніць картачную сістэму і перайсці да гандлю па адзіных коштах.

Услед за абвяшчэннем аб грашовай рэформы і адмене картачнай сістэмы. выходзіць Пастанова Савета Міністраў СССР № 3867 ад 14 снежня 1947 г. «Аб нормах продажу харчовых і прамысловых тавараў у адны рукі». У адпаведнасці з ім усталёўваліся гранічныя нормы водпуску тавараў у адны рукі: печаная хлеб — 2 кг; крупы, макароны — 1 кг; мяса і мясапрадукты — 1 кг; каўбасныя вырабы і вяндліна — 0,5 кг; смятана — 0,5 кг; малако — 1 л; цукар — 0,5 кг; баваўняныя тканіны — 6 м; ніткі на шпульках — 1 шпулька; панчохі-шкарпэткі — 2 пары; абутак скураная, тэкстыльная, гумавая — па 1 пары кожнай; мыла гаспадарчае — 1 кавалак; мыла туалетнае — 1 кавалак; запалкі — 2 скрынкі; газа — 2 л. Устаноўленыя нормы таксама распаўсюджваліся і на кааператыўную гандаль у сельскай мясцовасці на ўсёй тэрыторыі Савецкага Саюза.

1961 г.

Тры рубля 1961 г.

Грашовая рэформа была праведзена 1 студзеня 1961 года ў форме «чыстай» дэнамінацыі. ЦК КПСС назваў гэтую грашовую рэформу «самай гуманнай у гісторыі». Да пачатку лютага 1961 года каля 90 % наяўных грошай было абмяняць на новыя купюры. У дзяржаўных крамах кошты знізілі ў 10 разоў, хоць на калгасных рынках аналагічнага зніжэння не адбылося.

Цікавым момантам грашовай рэформы 1961 года было тое, што ўся дробная металічная манета наміналам 1, 2, 3 капеек не зменшылася ў кошце ў 10 разоў, а працягнула хадзіць у тым жа выкананні і па тым жа намінале. Такім чынам, тыя жыхары, якія збіралі дробныя металічныя грошы, апынуліся ў выйгрышы — кошт іх манет павялічылася ў 10 разоў. Наглядна гэта паказана ў фільме «Мянялы». Аднак адразу пасля аб’явы ў друку аб будучай рэформе па ўсім гандлёвым і фінансавым арганізацыям быў разасланы цыркуляр, які забараняў мяняць папяровыя грошы на манеты, так што колькасць рэальна ўзбагаціліся было вельмі нязначным.

1991 г. Паўлаўская рэформа

Сто рублёў 1991 г.

Канфіскацыйная грашовая рэформа, пасля названая «Паўлаўскай», у гонар прэм’ер-міністра СССР Валянціна Паўлава. Толькі на працягу трох сутак студзеня грамадзяне СССР маглі абмяняць 50 — і 100-рублёвыя купюры на новыя. Абмяняць можна было толькі наяўнымі суму да 1000 рублёў. У Ашчадбанку з ўкладу можна было атрымаць толькі 500 рублёў новымі. Менш чым за два тыдні да гэтай падзеі Паўлаў выступіў з заявай аб тым, што ніякай грашовай рэформы не будзе. Па заявах уладаў, гэтая мера павінна была замарозіць непрацоўныя даходы, сродкі спекулянтаў, карупцыянераў, так званага ценявога бізнесу і фальшывыя грошы, а ў выніку сціснуць грашовую масу і спыніць інфляцыю. Адначасова ўклады ў Ашчадбанку былі замарожаныя, а 1 красавіка адбылося павышэнне цэн па ўсёй краіне. На замарожаныя ўклады было налічана 40 %, грошы можна было атрымаць наяўнымі толькі ў наступным годзе.

Грашовыя рэформы ў Расійскай Федэрацыі

1993 год

5000 рублёў 1993 г.

З-за вазрослай інфляцыі ў 1993 годзе Расійскі ўрад праводзіць новую канфіскацыйную грашовую рэформу. Абмен банкнот савецкіх купюр на расейскія быў праведзены 26 ліпеня — 7 жніўня 1993 года. Грамадзяне Расіі (згодна прапісцы ў пашпарце) маглі абмяняць сумы да 100 тыс. руб. (пры гэтым першапачаткова ўсталёўваліся сумы ў 35 тыс. руб. і 70 тыс. руб.), аб чым у пашпарце ставіўся штамп. Чуткі аб рэформе хадзілі загадзя, улады іх абвяргалі, пры гэтым, рэформа была праведзена ў ліпені ў перыяд адпачынкаў, калі многія былі удалечыні ад месца прапіскі. У выніку, многія фізічна не паспелі абмяняць свае наяўныя зберажэнні, і гэтыя грошы прапалі. У выніку незадаволенасці насельніцтва тэрміны абмену купюр былі значна падоўжаныя.

Але адсутнасць пры рэформе дэнамінацыі паказвае на прэваліраванне іншых прычын грашовага рэфармавання. Па-першае, не ўдавалася кантраляваць грашовую эмісію рубля як адзінай валюты на тэрыторыі СНД пры наяўнасці ў кожнай з краін сваіх друкаваных станкоў па выпуску грошай, што зводзіла на нішто ўсе намаганні Расіі па ўтаймавання інфляцыі. Па-другое, многія былыя саюзныя рэспублікі прыступілі да выпуску сваіх нацыянальных валют, які пагражаў расійскай грашовай адзінцы тым, што старая рублёвая грашовая маса магла апынуцца ўся ў Расійскай Федэрацыі. Такім чынам яе асноўны задума складаўся ў тым, каб на аснове абмену старых купюр на новыя спыніць паток не забяспечаных таварамі, грошай з краін блізкага замежжа.

«Хацелі як лепш, а атрымалася як заўсёды»

— фраза, якую вымавіў Віктар Чарнамырдзін, прэм'ер-міністр Расійскай Федэрацыі 6 жніўня 1993 г. на прэс-канферэнцыі, распавядаючы, як рыхтавалася грашовая рэформа 1993 года.

Рэформа і развал прамысловасці разагналі інфляцыю да катастрафічных памераў. Ужо ў ліпені 1994 года за даляр давалі больш двух тысяч рублёў.

Дэнамінацыя 1998 года

4 жніўня 1997 года Прэзідэнт Расіі Барыс Ельцын падпісаў Указ № 822, у адпаведнасці з якім з 1 студзеня 1998 года ўрад і ЦБ правялі дэнамінацыю рубля. Цяпер 1 новы рубель раўняўся 1000 старых рублёў. Змяніўся і міжнародны код рубля з RUR на RUB. Неўзабаве пасля дэнамінацыі, 17 жніўня 1998 года ўрад абвясціла дэфолт па ўнутраных абавязацельствах, а курс рубля моцна ўпаў па адносінах да іншых валют. Нягледзячы на тое, што гэтыя два падзеі абароняць адзін ад аднаго больш, чым на паўгода, часам іх неабгрунтавана звязваюць паміж сабой.

На працягу 1998 года паралельна звярталіся старыя і новыя грошы, а цэны ўказваліся як у старым, так і ў новым маштабе. У агульнай складанасці ў гэты перыяд законным плацежным сродкам з’яўляліся:

«Старыя» грошы

• Банкноты Банка Расіі ўзору 1993 года (у тым ліку мадыфікацыі 1994 года)
• Банкноты Банка Расіі ўзору 1995 года
• Манеты Банка Расіі рэгулярнага чакана выпускаў 1992—1993 гадоў
• Памятныя манеты Банка Расіі выпускаў 1992—1997 гадоў
• Манеты Дзяржбанка СССР выпускаў 1961—1991 гадоў
• Манеты Дзяржбанка СССР 1, 2 і 3 капейкі выпускаў 1926—1957 гадоў

«Новыя» грошы

• Банкноты Банка Расіі ўзору 1997 года
• Манеты Банка Расіі ўзору 1997 года

З 1 студзеня 1999 года старыя грошы страцілі плацежаздольнасць, аднак у адпаведнасці са згаданым указам Прэзідэнта і палажэннем Банка Расіі ад 15 снежня 1998 года № 63-П абменьваліся без якіх-небудзь абмежаванняў ва ўсіх аддзяленнях Банка на новыя ў колькасцях, кратных 1 новай капейцы, да 2002 года (пазней гэты перыяд быў падоўжаны да 2003 года), то бок, тэарэтычна існавала магчымасць абмяняць тысячу савецкіх капеек на адну расейскую.

Спасылкі

• Шишанов В. А Адмысловая экспедыцыя Ассигнационного банка па яго гаспадарчым абаротах (1797—1804 гг.) Архівавана 25 лютага 2009.
• Шишанов, В. Архівавана 16 снежня 2013. Спробы «еўрапеізацыі» рускай манетнай сістэмы пры Паўле I / Валерий Шишанов // Банкаўскі веснік. — 2012. — № 1 (546) (спецыяльны вып.). — С. 58 — 63. Архівавана 16 снежня 2013.