Лепельскі контрнаступ
Лепельскі контрнаступ, таксама Бітва пад Сянно — савецкі наступ сіламі дзвюх механізаваных карпусоў у кірунку горада Лепель, пачаты 6 ліпеня 1941 года з мэтай спыніць прасоўванне ўдарных частак вермахта на цэнтральным кірунку праз так званыя Смаленскія вароты (водападзел рэк Днепр і Заходняя Дзвіна) і аднавіць становішча на Заходнім фронце — завяршылася паразай для РККА. Заключная частка Беларускай стратэгічнай абарончай аперацыі. Адна з найбуйнейшых танкавых бітваў Другой сусветнай вайны, частка Віцебскай бітвы.
| Лепельскі контрнаступ | |||
|---|---|---|---|
| Асноўны канфлікт: Віцебская бітва | |||
| Дата | 6-9 ліпеня 1941 года | ||
| Месца | Сянно, Беларусь | ||
| Прычына | Мэтай контрудару стала запыненне прасоўвання ўдарных частак вермахта на Маскоўскім кірунку і аднаўленне становішча на Заходнім фронце. | ||
| Вынік | Разгромная параза частак Чырвонай арміі | ||
| Змены | Скаваўшы дзеянні савецкіх войскаў часткай сваіх сіл, нямецкі 39-ы матарызаваны корпус фарсіраваў 8 ліпеня Заходнюю Дзвіну трыма дывізіямі ў раёне Улы. 9 ліпеня 20-я танкавая дывізія 39-га матастралковага корпуса 3-й танкавай групы Г. Гота ўвайшла ў Віцебск. | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Камандуючыя | |||
|
|||
| Сілы бакоў | |||
|
|||
| Страты | |||
|
|||
.svg){kind=small}
Папярэднія падзеі правіць
Пасля ўзяцця Мінска і разгрому асноўных сіл Заходняга фронта ў Беластоцкім і Мінскім «катлах» нямецкія ўдарныя злучэнні пачалі прасоўванне да мяжы рэк Заходняя Дзвіна і Днепр, з тым каб затым пачаць новы наступ на Маскоўскім кірунку.
На Віцебскім кірунку наступаў 39-ы матарызаваны корпус (камандуючы — генерал танкавых войскаў Р. Шміт) са складу 3-й танкавай групы Гота. 7-я танкавая дывізія (генерал-маёр Ханс фон Функ), якая ішла ў авангардзе 4 ліпеня ўзяла Лепель і працягнула прасоўванне на ўсход. Захоп Віцебска павінен быў забяспечыць далейшы наступ на Смаленск і, далей, на Маскву.
Паўднёвей, уздоўж Маскоўскай шашы, наступаў нямецкі 47-ы матарызаваны корпус (генерал танкавых войскаў Ёахім Лемельзен; у авангардзе — 18-я танкавая дывізія) 2-й танкавай групы Гудэрыяна, якая мела мэту выйсці ў раён Оршы. Для забеспячэння сувязі паміж 39-м і 47-м мотакарпусамі (і стыку паміж 2-й і 3-й танкавымі групамі) на Сянно была накіравана 17-я танкавая дывізія (генерал-маёр К. фон Вэбер).
Планы савецкага камандавання правіць
Для таго, каб спыніць праціўніка, савецкае камандаванне вырашыла ажыццявіць удар па надыходзячай групоўцы праціўніка сіламі двух свежых механізаваных карпусоў.
Новы камандуючы Заходнім фронтам маршал С. К. Цімашэнка, які прыбыў у войскі, у сваёй Дырэктыве № 16 у ноч на 5 ліпеня загадаў:
Падрыхтаваць контрудар 7-м і 5-м механізаванымі карпусамі ва ўзаемадзеянні з авіяцыяй у кірунках Астроўна і Сянно, для чаго 7-ы механізаваны корпус засяродзіць у раёне Лёзна і 5-ы механізаваны корпус у раёне Дзевіна, ст. Стайкі, Арэхаўск. Поспех развіваць 7-м механізаваным корпусам у кірунку Камень, Кублічы і 5-м механізаваным корпусам — на Лепель…— [1]
Глыбіня ўдараў: для 5-га мехкорпуса да 140 км — з раёна Высокае на Сянно, Лепель, і для 7-га мехкорпуса да 130 км — з раёна Рудня на Бешанковічы, Лепель. Пасля выхаду ў раён Лепеля 7-ы мехкорпус павінен быў ажыццявіць удар у фланг і тыл полацкай групоўкі праціўніка (57-га матарызаванага корпуса 3-й танкавай групы), 5-ы механізаваны корпус павінен быў развіваць наступ на захад, на Глыбокае і Докшыцы.
З поўдня наступ забяспечвала 1-я мотастралковая дывізія, якая абаранялася ўздоўж Маскоўскай шашы супраць нямецкай 18-й танкавай дывізіі і якую ўзмацнілі 115-м танкавым палком 57-й танкавай дывізіі. Аднак яе баявыя дзеянні звычайна апісваюць асобна (глядзіце Абарона Барысава).
Пачатак наступу вызначаўся на раніцу 6 ліпеня.
Сілы бакоў правіць
Чырвоная армія правіць
- 5-ы механізаваны корпус (генерал-маёр Ілля Пракопавіч Аляксеенка)
- 13-я танкавая дывізія (палкоўнік Фёдар Усцінавіч Грачоў)
- 17-я танкавая дывізія (палкоўнік Іван Пятровіч Карчагін)
- Атрад 109-й матарызаванай дывізіі
5-ы механізаваны корпус перакідаўся з Украіны ў раён на усход ад Оршы: танкавыя часці прыбылі да 4 ліпеня, іншыя працягвалі выгружацца да 8 ліпеня, асноўныя сілы 109-й матарызаванай дывізіі, тылавыя і рамонтныя часці не прыбылі наогул (рашэннем камандавання механізаваны корпус абслугоўваў армейскі зборны пункт аварыйных машын у Оршы). Таксама ва Украіне засталіся разведбатальён і батальён сувязі 13-й танкавай дывізіі. Усяго корпус меў на ўзбраенні 927 танкаў[2].
- 7-ы механізаваны корпус (генерал-маёр Вінаградаў, Васілій Іванавіч Вінаградаў)
- 14-я танкавая дывізія (палкоўнік Іван Дзмітрыевіч Васільеў)
- 18-я танкавая дывізія (генерал-маёр Фёдар Цімафеевіч Рэмізаў)
7-ы механізаваны корпус з пачаткам вайны пачаў рух на захад з Маскоўскай ваеннай акругі і да 30 чэрвеня засяродзіўся ў раёне Лёзна. 1-я мотастралковая дывізія была выведзена з падначалення корпуса і перакінута ў раён Барысава, дзе адразу ўступіла ў бой (гл. Абарона Барысава). Да пачатку баёў корпус (без 1 мотастралковай дывізіі) меў на ўзбраенні 507 танкаў[2].
У склад савецкай 20-й арміі (камандуючым напярэдадні наступу прызначаны генерал-лейтэнант Павел Аляксеевіч Курачкін), акрамя дзвюх механізаваных карпусоў, уваходзіў 69-ы стралковы корпус (153-я, 229-я і 233-я стралковыя дывізіі), які займаў дэфіле (вузкі прах, па яком маглі прайсці войскі) Віцебск—Орша, і некалькі асобных стралковых дывізій. Паводле даных Л. Н. Антонава, 20-я армія была дадаткова ўзмоцнена 4 артпалкамі і 5 зенітнымі артдывізіёнамі. Усяго яна налічвала больш за 130 тыс. асабовага складу, звыш 1000 танкаў, 1500 гармат і мінамётаў, у тым ліку больш за 600 мінамётаў і 500 супрацьтанкавых гармат.
А. В. Ісаеў удакладніў колькасць бранятэхнікі: у абодвух механізаваных карпусах на ўзбраенні знаходзілася больш за 1400 танкаў, у тым ліку 47 КВ і 49 Т-34[2]. Акрамя таго, мелася каля 330 бронеаўтамабіляў.
Дзеянні 20-й арміі з паветра падтрымлівала 23-я змяшаная авіядывізія (169-ы і 170-ы знішчальныя авіяпалкі, 213-ы і 214-ы бамбавальныя авіяпалкі, 430-ы штурмавы авіяполк Осназ (Осназ — фарміраванні асабовага прызначэння ГРУ) і 401-й знішчальны авіяполк Осназ), усяго 124 самалёта, з іх 26 няспраўных.
Загад на падтрымку наступу атрымала таксама 12-я бамбавальная авіядывізія, якая базавалася ў раёне Віцебска, якая да гэтага часу ўжо панесла вялікія страты.
Паводле справаздачы камандуючага ВПС Заходняга фронту, на 8 ліпеня (у разгар контрудару) авіяцыя 20-й арміі налічвала 58 самалётаў; яшчэ 166 самалётаў знаходзіліся ў франтавым падначаленні.
Вермахт правіць
З нямецкага боку ў танкавай бітве паўднёва-заходней Віцебска прынялі ўдзел спачатку 7-я і 17-я танкавыя дывізіі вермахта.
- 7-я танкавая дывізія (генерал-маёр Ханс фон Функ) мела ў сваім складзе танкавы полк трохбатальённага складу: са 265 танкаў, якія былі ў ёй на 22 чэрвеня 1941 года, спраўнымі заставаліся 149 адзінак. Магчыма, яшчэ нейкі лік танкаў атрымалася аднавіць і паставіць у лад (беззваротныя страты на 30 чэрвеня склалі ўсяго 25 танкаў, так што прырост колькасці танкаў за тыдзень можа быць значным — тэарэтычна да 90 адзінак). 7-й танкавай дывізіі таксама быў нададзены 101-ы асобны батальён агнямётных танкаў (каля 70 танкаў), які прыбыў у дывізію як раз 6 ліпеня[3].
- 17-я танкавая дывізія (генерал-маёр Карл фон Вэбер) мела танкавы полк дзвюхбатальённага складу. Паводле даных Аляксей Валер’евіч Ісаеў, да 4 ліпеня 17-я танкавая дывізія налічвала ўсяго 80 з 239 танкаў і БТР, якія былі на пачатак кампаніі[2].
У выніку, у дзвюх нямецкіх танкавых дывізіях, якія супрацьстаялі савецкім механізаваным корпусам, налічвалася ад 300 да 400 танкаў.
9 ліпеня ў раён баёў падышла нямецкая 12-я танкавая дывізія (генерал-маёр Ёзэф Гарпе; да 4 ліпеня спраўнымі заставаліся 209 адзінак тэхнікі з 220, якія былі на пачатак вайны).
З паветра дзеянні нямецкіх войскаў падтрымліваў 8-ы авіякорпус, якім камандваў Вольфрам фон Рыхтгофен.
Баявыя дзеянні правіць
1. Лінія Полацкага ўмацаванага раёна.
2. Атачэнне атрада савецкай 17-й танкавай дывізіі ў раёне Цотава, Тоўпіна.
З-за адсутнасці ўзаемадзеяння паміж савецкімі механізаванымі карпусамі і нават асобнымі танкавымі дывізіямі баявыя дзеянні звяліся да разрозненых баёў на р. Чарнагосніца, у раёне Сянно (у паласе наступу 7-га механізаванага корпуса) і ў раёне Тоўпіна, Цотава (у паласе наступу 5-га механізаванага корпуса).
14-я танкавая дывізія, Чарнагосніца правіць
Савецкая 14-я танкавая дывізія, пачаўшы наступ 6 ліпеня, не змагла пераадолець абарону праціўніка на мяжы р. Чарнагосніца ўсходней Бешанковічы.
Паводле вынікаў бою 6 ліпеня камандуючы 20-й арміяй генерал-лейтэнант П. А. Курачкін даносіў маршалу С. К. Цімашэнка: «Адсутнасць поспеху ў корпусе тлумачу няўменнем камандавання арганізаваць бой, адсутнасцю ўзаемадзеяння паміж артылерыяй і танкамі, слабай працай штабоў, недастатковай падтрымкай і прыкрыццём з боку авіяцыі, што дазваляе авіяцыі праціўніка беспакарана бамбаваць часці корпуса…»
Нягледзячы на гэта, увесь наступны дзень 7 ліпеня 14-я танкавая дывізія працягвала беспаспяхова атакаваць мяжу р. Чарнагосніца. Паводле справаздачы камандзіра 14-й танкавай арміі палкоўніка І. Д. Васільева, у баі 7 ліпеня ўдзельнічала 126 танкаў: з іх КВ-1 — 11, Т-34 — 24. У баі было страчана больш за 50 % танкаў і больш за 200 чалавек забітымі і параненымі.
Нямецкія крыніцы кажуць пра знішчэнне 74 савецкіх танкаў, што ў цэлым супадае з савецкімі данымі.
Існуе меркаванне, што асноўным чыннікам няўдалых дзеянняў 14-й танкавай дывізіі была няправільная пастаноўка задачы і адсутнасць агнявога забеспячэння наступу. Дывізія атакавала абарону праціўніка, насычануюсупрацьтанкавымі сродкамі і размешчаную за натуральнай супрацьтанкавай мяжой у выглядзе ракі з забалочанымі берагамі. Спроба пад агнём праціўніка навесці пераправы і атакаваць праціўніка асноўнымі сіламі танкавых палкоў прывяла да вялікіх страт тэхнікі яшчэ на этапе фарсіравання ракі, да пераходу ў напад.
Толькі ўвечар 7 ліпеня 14-я танкавая дывізія атрымала загад змяніць кірунак галоўнага ўдару, аднак да гэтага часу яна страціла баяздольнасць з-за высокіх страт.
18-я танкавая дывізія, Сянно правіць
6 ліпеня перадавы атрад нямецкай 17-й танкавай дывізіі захапіў Сянно, аднак ужо ўвечар быў выбіты часткамі савецкай 18-й танкавай дывізіі.
7 ліпеня разгарнуліся жорсткія баі за Сянно, але ўжо на наступны дзень савецкая 18-я танкавая дывізія, не дачакаўшыся падтрымкі іншых частак, змушана была адступіць.
5-ы механізаваны корпус правіць
Дывізіі 5-га механізаванага корпуса таксама пачалі наступ 6 ліпеня, з-за раскіслых пасля летніх ліўняў дарог прасоўваліся вельмі павольна і да 20:00 змаглі прайсці ў кірунку Лепеля толькі 13-15 км.
7 ліпеня яны атакавалі расцягнутыя паходныя калоны нямецкай 17-й танкавай дывізіі, якія прасоўваліся на Сянно, а перадавы атрад (узмоцнены 17-ы мотастралковы полк маёра Д. Ф. Міхайлаўскага) прарваўся ў раён Цотава і Тоўпіна. У выніку парадкі нямецкай танкавай дывізіі былі разарваны.
Аднак пакіданне Сянно часткамі 7-га механізаванага корпуса 8 ліпеня рэзка пагоршыла становішча дывізій 5-га механізаванага корпуса. Часці нямецкіх 7-й і 17-й танкавых дывізій атакавалі з боку Сянно ў фланг і тыл 5-ы механізаваны корпус, у выніку чаго яго перадавыя часці апынуліся ў атачэнні.
Запыненне савецкага наступу правіць
9 ліпеня а 16:30 у сувязі з наступам праціўніка на поўначы ад Віцебска савецкі наступ быў прыпынены, і паступіў загад вывесці з бою часці механізаванага корпуса.
Рэшткі 5-га механізаванага корпуса адышлі ў раён Оршы, дзе па загадзе камандуючага 20-й арміяй П. А. Курачкіна занялі мяжу абароны «па-пяхотнаму». Пры выхадзе з атачэння загінуў камандзір 25-га танкавага палка 13-й танкавай дывізіі палкоўнік А. Н. Мурашак. Рэшткі мотастралковага палка 17-й танкавай дывізіі вырваліся з атачэння толькі 20 ліпеня.
Страты правіць
Паводле даных даследавання «Год 1941 — урокі і высновы» (1992), усяго за час Лепельскага контрнаступу савецкія войскі страцілі 832 танка.
А. В. Ісаеў прыводзіць страты 5-го механізаванага корпуса (без уліку атрада 17-й танкавай дывізіі, які быў у атачэнні) у 646 чалавек (у тым ліку 138 забітых і 357 зніклых без вестак)[2].
Паводле журнала баявых дзеянняў 5-га механізаванага корпуса, у выніку баёў 8-10 ліпеня ў раёне Тоўпіна і Цотава страты склалі:
13 Танкавая дывізія — 82 танка, 11 машын, 3 трактары, 1 бранемашына.
17 Танкавая дывізія — 244 танка, 8 трактароў, 20 машын.
Атрад 109 Мотастралковай дывізіі — 40 танкаў, 1 машына.
Корпусныя часці — 11 бранемашын.
Страты праціўніка невядомы. У тым жа даследаванні 1992 ода гэтыя страты ацэнены: да 4 пяхотных палкоў, некалькі артбатарэй і да 300 танкаў. Аднак гэтыя даныя відавочна завышаны, бо «4 пяхотных палка і 300 танкаў» — гэта амаль усё сілы, якія размяшчаў праціўнік у паласе савецкага контрудару і якімі ён пасля пералічаных страт працягнуў наступ на Смаленскім кірунку.
Наступствы правіць
Савецкі контрнаступ скончыўся няўдачай. Скаваўшы дзеянні савецкіх войскаў часткай сваіх сіл, нямецкі 39-ы матарызаваны корпус фарсіраваў 8 ліпеня Заходнюю Дзвіну трыма дывізіямі ў раёне Улы. 9 ліпеня 20-я танкавая дывізія 39-га матарызаванага корпуса 3-й танкавай групы Г. Гота ўварвалася ў Віцебск.
Праціўніку нават не прыйшлося змяняць свае планы. 9 ліпеня 1941 года начальнік нямецкага Генеральнага штаба генерал-палкоўнік Франц Гальдэр запісаў у свой дзённік: «На паўночным флангу 2-й танкавай групы праціўнік распачаў шэраг моцных контратак з кірунку Орша супраць 17-й танкавай дывізіі. Гэтыя контратакі атрымалася адбіць. Нашы страты ў танках малаважныя, аднак людскія страты даволі вялікія…»
Увечар гэтага ж дня ён запісаў: «З прычыны паслаблення націску праціўніка ў раёне Сянно 2-й танкавай групе атрымаецца перайсці ў наступ у адпаведнасці з планам, а менавіта — 10.7 на ўчастку ад Старога Быхава і паўночней…»
Акрамя таго, цяжкія страты ў двух механізаваных карпусах палегчылі праціўніку ў наступныя дні прарыў у раён Смаленска.
Ацэнка правіць
Даклад генерал-маёра танкавых войскаў А. В. Борзікава:
5-ы і 7-ы механізаваныя карпусы б’юцца добра, дрэнна толькі тое, што іх страты вельмі вялікія. Прычым самыя сур’ёзныя — ад авіяцыі праціўніка, якая ўжывае паліванне запальнай сумессю…
Памяць правіць
 Вонкавыя выявы
| |
|---|---|
|
Адкрыццё помніка ў Сянно, 2011 год |
- На р. Чарнагосніца ў месцы яе скрыжавання Бешанковіцкай шашай усталяваны памятны знак.
- У 2011 годзе ў Сянно ў памяць аб савецкім контрнаступе 1941 года адкрыты помнік у выглядзе танка ІС-3.
- У 2015 годзе пецярбургская кінастудыя «PARTIZAN» пачала працу над поўнаметражным фільмам пра герояў-танкістаў 1941 года — «Сталь» — на прыкладзе экіпажа Івана Коласава, чый ліст з далёкага 1941 года лёг у аснову сцэнара[4].
- У 2019 годзе выйшаў дакументальны фільм «Бітва пад Сянно».
Гл. таксама правіць
- Бітва за Дубна — Луцк — Броды (1941)
- Бітва пад Прохараўкай (1943)
Крыніцы правіць
- ↑ Сборник боевых документов № 35.. Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2010. Праверана 28 красавіка 2022.
- ↑ а б в г д Исаев 2010.
- ↑ Глава 2. Через Березину к Днепру; ссылка на А. Герасимовича. Архівавана 13 жніўня 2012. // Мартов В. Ю. Белорусские хроники. 1941 год.
- ↑ Броня крепка и танки наши быстры. www.spbdnevnik.ru.
Літаратура правіць
- Антонов Л. Н. Решение проблемы отражения вторжения противника в начальном периоде войны по опыту 20-й армии на лепельском направлении. Учебный материал. Военная орденов Ленина и Октябрьской революции Краснознамённая Академия Бронетанковых войск им. Маршала Советского Союза Р. Я. Малиновского. Кафедра истории военного искусства. — М.: Издательство Министерства обороны РФ, 1993.
- Бутков В. В. Контрудар 5-го механизированного корпуса на лепельском направлении (6—11 июля 1941 года). // Военно-исторический журнал. — 1971. — № 9. — С.59-65.
- Дриг Е. Механизированные корпуса РККА в бою. — М.: АСТ, 2005. ISBN 5-17-024760-5.
- Исаев А. В. Неизвестный 1941. Остановленный блицкриг. — М.: Яуза, Эксмо, 2010. — 480 с. — ISBN 978-5-699-41198-6.
- Коломиец М. В. 1941: «Последний парад» мехкорпусов Красной Армии. — М: Стратегия КМ, Яуза, Эксмо, 2013. — (Война и мы. Танковая коллекция). — ISBN 978-5-699-63202-2.
- Мартов В. Ю. Белорусские хроники. 1941 год. Глава 2. Через Березину к Днепру.
Спасылкі правіць
- Ах, утону я в Западной Двине… (песня)
- Сяргей Буткевіч: Танкі гарэлі, як свечкі
- Дакументальны фільм «Сілін» Успаміны Вячаслава Пятровіча Сіліна: Механіка — кіроўцы танка БТ-7 33 палка 17 танкавай дывізіі 5 механізаванага корпуса.