Працяжнік
знак прыпынку
Працяжнік — знак прыпынку, які ўжываецца ў шматлікіх мовах.
Выкарыстанне ў беларускай мове
правіцьПрацяжнік ставіцца
правіць- паміж дзейнікам і выказнікам:
- калі абодва галоўныя члены сказа выражаны назоўнікам у назоўным склоне і пры выказніку адсутнічае дзеяслоў-звязка (Мінск — сталіца Рэспублікі Беларусь);
- калі абодва галоўныя члены ці адзін з іх выражаны неазначальнай формай дзеяслова (Хату зрабіць — не скрынку збіць (прыказка));
- калі перад выказнікам ёсць словы гэта, вось, значыць, гэта значыць, гэта ёсць (Ігнараваць мову — гэта значыць ігнараваць народ, нацыю (П.Пестрак));
- калі дзейнік і выказнік выражаны лічэбнікамі або адзін з іх выражаны назоўнікам у назоўным склоне, а другі — лічэбнікам ці колькасна-іменным спалучэннем (Чатыры і два — шэсць альбо Плошча Гродна — сто сорак два квадратныя кіламетры);
- калі выказнікам выступае ўсечаная форма дзеяслова, выклічнік або гукапераймальнае слова (Я — хоп за павады! Конь спужаўся, а я — скок на яго (Я.Колас));
- перад абагульняльным словам пасля аднародных членаў (І двор, і дарога, і лес — усё было занесена белым снегам (І.Пташнікаў));
- калі пасля аднародных членаў перад абагульняльным словам ужыта пабочнае слова або спалучэнне слоў словам, адным словам, карацей кажучы, то працяжнік ставіцца перад пабочным словам, а пасля яго — коска (Начны лес, ціхі, ледзь улоўны гул маразявых сосен, цішыня лясных нетраў — адным словам, усё настройвала на роздум (М.Зарэцкі));
- калі аднародныя члены сказа стаяць у сярэдзіне сказа пасля абагульняльнага слова, то перад імі ставіцца двукроп'е, а працяжнік — пасля іх (Хутка ўсё: неба, і дарога, і чэзлыя балотныя хмызнякі — патанула ў снежнай завірусе (Я.Колас));
- паміж аднароднымі членамі сказа, калі прапушчаны супраціўны злучнік (Не плача — смяецца шчаслівая маці (М.Багдановіч));
- перад злучнікам і паміж двума членамі сказа, калі другі з іх выражае вынік, хуткую змену падзей, нечаканасць (А ўбачыў Машу — і адразу падабрэў (І.Шамякін));
- калі злучнік і звязвае два аднародныя выказнікі, з якіх другі выражаны ўсечанай формай дзеяслова, то паміж імі заўсёды ставіцца працяжнік — перад злучнікам або пасля яго (Пахіснулася хвоя — і бразь на зямлю (Я.Колас));
- перад недапасаваным азначэннем, выражаным неазначальнай формай дзеяслова ці спалучэннем з гэтай формай (Усіх непакоіла адна думка — выстаяць (М.Лынькоў));
- перад неразвітым або развітым прыдаткам, які стаіць у канцы сказа:
- калі ў прыдатку тлумачыцца, удакладняецца змест азначаемага назоўніка і перад ім без змянення сэнсу можна ўставіць словы менавіта, а менавіта (Пацягнуўся лес сцяною — ельнік, дуб і хваіна (Я.Колас));
- калі прыдатак адносіцца да займенніка (Вось яна — дзявочая пекната (І.Шамякін));
- калі неабходна падкрэсліць адценне самастойнасці прыдатка (Андрэй сядзеў, апёршыся на край стала, і дапытліва пазіраў на людзей — на моладзь і старых (П.Пестрак));
- у няпоўных складаных сказах на месцы прапушчанага члена сказа (З аднаго боку дарогі стаяў рэдкі хвойнік, а з другога — кусты ядлоўцу, а далей — алешнік (Я.Колас));
- калі ўстаўная канструкцыя знаходзіцца паміж часткамі, дзе павінна ставіцца коска, або ў канцы самой устаўной канструкцыі ёсць гэты знак прыпынку, то коска спалучаецца з працяжнікам і ставіцца перад другім працяжнікам (Каб дабрацца да надзелу цёткі Насці — так завуць жонку бацькавага брата, — трэба прайсці каля будкі, у якой яшчэ нядаўна яны жылі... (І.Навуменка));
- паміж часткамі складаназлучанага сказа, калі ў другой частцы падкрэсліваецца вынік у адносінах да першай, калі перадаецца нечаканасць, хуткая змена падзей або супрацьпастаўленне (Пытаўся, шукаў — і ні слыху ў адказ, ні следу нідзе, ні далёкага рэха (П.Панчанка));
- у бяззлучнікавых сказах паміж часткамі:
- калі ў першай частцы ўказваецца на ўмову або час дзеяння, пра якое паведамляецца ў другой частцы (Запяеш па душы, дасі ўцехі гасцям — поўны гуслі насыплю дукатаў (Я.Купала));
- калі ў другой частцы паказваецца вынік або робіцца вывад з таго, пра што паведамляецца ў першай частцы (Ранак луг расой купае — дзень гарачы будзе (А.Бачыла));
- калі змест частак супрацьпастаўляецца ці супастаўляецца (Маці будзіла снедаць — ён не ўстаў (І.Навуменка));
- калі ў сказе гаворыцца пра хуткую змену падзей або ў другой частцы паказваецца неадпаведнасць, нечаканы вынік таго, пра што паведамляецца ў першай частцы (Бліснула маланка — стала відна як удзень (С.Грахоўскі));
- калі апошняя частка з'яўляецца абагульняльнай у адносінах да папярэдніх (Дол засланы шышкамі, цвіце сунічнік, бруснічнік, перагукваюцца птушкі, звіняць камары — усё тут знаёмае... (І.Навуменка));
- калі другая частка з'яўляецца далучальным сказам (Андрэй быў у добрым гуморы — гэта адразу кідалася ў вочы (М.Зарэцкі));
- калі другая частка з'яўляецца параўнаннем у адносінах да першай (Слова сказаў — сякераю адсек (прыказка));
- ставіцца паміж двума словамі, якія абазначаюць прасторавыя, часавыя або колькасныя межы (гэтыя словы замяняюць словазлучэнні з прыназоўнікамі ад (з)... да (цягнік Мінск — Брэст);
- ставіцца паміж двума ці некалькімі найменнямі ў назвах вучэнняў, законаў, падзей і інш (закон Бойля-Марыёта ці хакейны матч Беларусь — Швецыя).
Працяжнік не ставіцца
правіць- калі выказнік, выражаны ўсечанай формай дзеяслова, інтанацыйна не выдзяляецца (Я тым часам шмыг за дзверы (З.Бядуля));
- паміж дзейнікам і выказнікам, выражанымі назоўнікам або назоўнікам і займеннікам ці прыметнікам:
- калі паміж галоўнымі членамі сказа стаіць прыслоўе або часціца (А мой бацька таксама партызан (І.Шамякін));
- калі паміж галоўнымі членамі сказа стаіць пабочнае слова ці адасоблены член сказа (акрамя прыдатка) (Хлопец, апрануты ў салдацкі шынель, наш зямляк (К.Чорны));
- калі дзейнік стаіць пасля выказніка (Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман (Я.Колас));
- калі перад выказнікам ёсць адмоўе не (Сам сабе чалавек не вораг (прыказка);
- калі пры выказніку ўжываюцца параўнальныя злучнікі як, усё роўна як, быццам, быццам бы, бы, нібы, што (лес стаяў як сцяна);
- калі дзейнік выражаны асабовым займеннікам, а выказнік — назоўнікам у назоўным склоне (Пасівелы мой лес, я твой вечны паклоннік, я твой вечны даўжнік (Я.Сіпакоў));
- калі дзейнік выражаны назоўнікам, а выказнік — прыметнікам (У познюю восень вада пад мастком чыстая і халодная (К.Чорны)).
Працяжнік можа ставіцца
правіць- пры сэнсава-інтанацыйным выдзяленні:
- выказніка (Рак — не рыба, кажан — не птушка (прыказка).
- двух ці больш дапасаваных азначэнняў, што стаяць звычайна ў канцы сказа (Сонца зайшло, і пачалося змярканне — ціхае, свежае, з расой і камарамі (Я.Брыль));
- прыдатка або групы аднародных прыдаткаў, якія стаяць у сярэдзіне сказа пасля азначаемага назоўніка, калі неабходна падкрэсліць самастойнасць прыдаткаў (Начны драпежнік — сава — бясшумна плыве ў паветры (В.Вольскі));
- даданых членаў сказа, якія знаходзяцца ў канцы сказа (Каля школы шчабяталі дзеці - звонка, радасна (Я.Колас));
- даданай часткі складаназалежнага сказа, якая можа знаходзіцца перад галоўнай часткай або пасля яе (Тады магутная краіна — калі пявучы ў ёй народ (Я.Янішчыц));
- у няпоўных простых сказах на месцы прапушчанага члена сказа (Па суседству з Белым возерам знаходзіцца другое — Чорнае (В.Вольскі));
- у сказе, каб пазбегнуць двухсэнсоўнасці выказвання (Ты што — забыўся? Параўн.: Ты што` забыўся?);
- для выдзялення ўстаўных канструкцый (Алеся — ёй было ўжо каля дзесяці гадкоў — сядзела за праснічкаю (Я.Колас)).